Hús dagsins: Grundargata 3

Sum hús hafa breyst meira en önnur gegnum tíðina. Grundargata 3 á Oddeyrinni tilheyrir líklega fyrrnefnda hópnum en tíðin sú slagar reyndar hátt í hálfa aðra öld í því tilfelli...

Grundargata 3 er eitt af elstu húsum Oddeyrar, en það var reist 1885-86 af Einari Sveinssyni og Jónatan Jósepssyni. Það var mögulega síðla í ágúst árið 1885 að Bygginganefnd kom saman á Oddeyri í tilefni af beiðni Einars Sveinssonar um leyfi til að byggja hús á lóð sem hann hafði fengið fyrir norðan hús Ólafs Jónssonar. Dagsetningu vantar í þessa tilteknu fundargerð bygginganefndar, en næstu tveir fundir á undan eru skráðir 20. og 24. ágúst, 1885. Húsið átti að vera 12x9 álnir (u.þ.b. 7,6x5,7m), 10 álnir frá grunni að „úthýsi Ólafs“ og í beinni línu með íbúðarhúsi og hesthúsi hans að austan. Húsið átti að snúa frá norðri til suðurs. Á næstu árum og áratugum byggðust fleiri hús við götuna í þessari sömu „línu með húsi Ólafs“ og fékk sú gata nafnið Grundargata. Umrætt hús Ólafs Jónssonar brann til grunna árið 1908. 

Grundargata 3 er tvílyft timburhús, nyrsti hluti þess steinsteyptur, á lágum kjallara með lágu risi. Framhlið og stafnar eru múrhúðaðir en bárujárn á veggjum bakhliðar. Miðhluti hússins er eilítið inndreginn að aftan en síðari tíma viðbyggingar skaga örlítið út fyrir upprunalegan grunnflöt að aftan, útskot á suðurenda nokkru lengra. Einfaldir þverpóstar eru í flestum gluggum og bárujárn á þaki. 

Í upphafi var hús Einars Sveinssonar, síðar Grundargata 3, töluvert öðruvísi en nú og lag þess líkast til ekki óáþekkt næsta húsi, Grundargötu 5, (sem var reyndar byggt rúmum áratug síðar). Það er, einlyft timburhús á lágum kjallara með háu risi.  Einar Sveinsson hefur ekki átt húsið lengi, mesta lagi í fimm ár, en húsið var frá upphafi tveir eignarhlutar. Í Brunabótavirðingu frá 1917 er Jónatan Jósepsson, sem byggt mun hafa  norðurhlutann og bjó  þar lengst af í norðurhluta hússins, einnig sagður hafa byggt suðurhluta þess. Það gæti jafnvel verið, að Jónatan hafi keypt eða tekið við byggingaleyfi Einars eða framkvæmdinni.  Árið 1890 kallast húsið Jonathanshúsið og Edvaldshús og eru eigendur þess Jónatan Jósepsson, titlaður húsbóndi og „erfiðismaður“ í manntali og Edvald Jónsson húsbóndi og beykir. Sá síðarnefndi mun hafa átt suðurhlutann. Í téðu manntali árið 1890 búa alls fjórtán manns í Jónatanshúsinu og Edvaldshúsi á Oddeyri, fjölskyldur þeirra Jónatans og Edvalds. Þess má geta, að árið 1890 báru tveir íbúar hússins titilinn erfiðismenn, en auk Jónatans var Ágúst Jónsson, 26 ára húsmaður hjá Eðvaldi Jónssyni, einnig titlaður erfiðismaður.

Jónatan Jósepsson (1854-1931) var múrari og mun lengi hafa verið sá eini í bænum. Hann var fæddur og uppalinn á Hólum í Saurbæjarhreppi.  Á meðal barna Jónatans og konu hans, Jónínu Guðmundsdóttir (1854-1943) frá Akurseli í Kelduhverfi , var sonurinn Tryggvi. Hann var fæddur 15. apríl 1892, líkast til í þessu húsi. Tryggvi lærði múriðnina af föður sínum og hlaut meistararéttindi í þeirri iðn. Hann var einn af mikilvirkari húsateiknurum á Akureyri og á heiðurinn af mörgum húsum frá fyrri hluta 20. aldar m.a. á Oddeyri og neðri hluta Brekkunnar. Stór hluti Ægisgötunnar, heilsteypt röð einlyftra steinhúsa með valmaþaki og horngluggum, eru verk hans. 

Í byrjun árs 1913 fær þáverandi eigandi suðurhlutans, Steinn Jóhannsson leyfi til byggingar, jafnbreiða húsinu og 5 álnir að lengd. Ári síðar, eða snemma árs 1914, sækir Jónatan Jósepsson um að stækka sinn hluta til norðurs og sú viðbygging var úr steinsteypu. Bygginganefnd setur sem skilyrði, að Jónatan semji við „eiganda nábúalóðarinnar“ norðan við, þar eð viðbyggingin virðist ná inn á hana. Einnig setti nefndin það skilyrði, að ekki væru dyr, gluggar eða önnur op á norðurveggnum. Ekki liggja fyrir lýsingar, en ljóst að þessi viðbygging var tvílyft með lágu risi.

Í brunabótamati árið 1916 er suðurhluta Grundargötu 3 lýst á eftirfarandi hátt: Einlyftur með háu risi á lágum kjallara, lítill skúr áfastur við bakhlið, sameiginlegur með húshlutunum og geymsluskúr við suðurstafn. Á neðri hæð austanmegin (framhlið) voru stofa og hálf forstofa en vestanmegin eldhús og forstofa. Á lofti voru þrjú herbergi og gangur. Húsið sagt 6,9x5,7m að grunnfleti. Norðurhluti er metinn í tvennu lagi, annars vegar upprunalega húsið frá 1885 sem er sagt einlyft með háu risi og kjallara, innra skipulag nokkurn veginn það sama og í suðurhluta, nema hvað í risinu er aðeins eitt herbergi og gangur. Þessi hluti hússins er sagður 5,6x3,8m. Svo virðist, sem breidd norðurhlutans sé mæld meðfram götu (N-S) en breidd annarra hluta hússins þvert á götustefnu (A-V). Þetta sést á því,  að breidd suðurhlutans (5,7m) er nokkurn veginn jöfn lengd norðurhluta (5,6m). Steinsteypta viðbyggingin er sögð tvílyft íbúðarhús úr steinsteypu með lágu risi á lágum kjallara, 6,3x3,7m. Þar voru ein stofa, austanmegin og vestanmegin eldhús og forstofa. Á efri hæð tvær stofur og gangur. (Sbr. Brunabótafélag Íslands 1916, nr. 234 og 235).

Árið 1920 fær Jóhann Steinsson leyfi til að byggja við suðurhlutann, ekki kemur þó fram í hverju sú viðbygging felst en fram kemur í Húsakönnun 1995 (sbr. Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 1995: 93) að þá hafi suðurhlutinn verið hækkaður, væntanlega til samræmis við nyrsta hluta hússins. Þá skagar syðsti hluti hússins eilítið út úr bakhlið upprunalega hússins, líkt og nyrsti hlutinn. Síðar var miðhlutinn hækkaður og húsið múrhúðað. Á tímabili var hluti norðurhluta hússins með háu risi og smáum kvisti en væntanlega fékk framhlið hússins núverandi útlit um 1964. Þá voru gerðar breytingar á húsinu, sem var í eigu Magnúsar Albertssonar, eftir teikningum Guðmundar Gunnarssonar. Kemur þar fram að sá hluti hafi áður verið ein hæð og ris en ekki fullkomlega ljóst, hvort sú breyting sé þegar orðin eða hvort breytingarnar felist í því, að umræddur hluti sé hækkaður. Í téðri Húsakönnun frá 1995 kemur reyndar fram, að eftir 1920 hafi húsið allt verið orðið tvílyft og fengið það lag sem það enn hefur. Á ljósmynd frá 1931 má hins vegar sjá, að örlítil sneið af framhliðinni, líklega suðurhluti rishæðar upprunalega hússins, er með háu risi og kvisti. Það er allavega nokkuð ljóst, að oft hefur verið prjónað við Jónatans- og Eðvaldshúsið, sem byggt var 1885 og myndar nú nokkurs konar kjarna í Grundargötu 3.

Vegna mikilla breytinga hlýtur húsið ekki hátt varðveislugildi í Húsakönnun 2020 en er engu að síður hluti varðveisluverðrar heildar. Húsið er að sjálfsögðu aldursfriðað, en elsti hluti þess er í hópi allra elstu húsa Oddeyrar. Grundargata 3 er dæmi um hús, sem tekið hefur miklum breytingum og verið byggt í mörgum áföngum á mörgum áratugum. Miklar viðbyggingar og breytingar frá upphaflegri gerð hafa að öllu jöfnu áhrif á metin varðveislugildi húsa og teljast þá sjaldnast til tekna. En óneitanlega er það svo, að margviðbyggð og margbrotin hús eru ekkert síður áhugaverð. Margar og miklar viðbyggingar segja vissa sögu og oft skapa síðari tíma viðbyggingar viðkomandi húsum sérstöðu og gera þau í raun einstök. Myndirnar eru teknar 27. október 2023.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tilgátuteikning höfundar af byggingaþróun „Jónatans-og Edvaldshúss" eða Grundargötu 3. Á teikningunni er vitaskuld allir mögulegir fyrirvarar, t.d. varðandi kvisti, gluggapósta og dyrarskipan. 

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_147.pdf

Brunabótafélag Íslands, Akureyrarumboð. Virðingabók 1916-1917. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. HskjAk. F-117/1  Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 70, 1885 (ódagsett).  Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 374, 10. janúar 1913. Fundur nr. 387, 10. feb. 1913 Fundur nr. 476, 19. maí  1920. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson (1995). Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri.

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

 

Hús dagsins: Ránargata 13 (áður Hafnarstræti 107)

Eftir síðustu grein um Gömlu Gróðrarstöðina hafði samband við mig Jón Birgir Gunnlaugsson verkefnastjóri umhverfismála hjá Akureyrarbæ. Hann vann um tíma í Gróðrarstöðinni og ber húsinu vel söguna. Erindi hans var, að honum hafði áskotnast teikningar af Gróðrarstöðinni og koma því á framfæri að langafi hans, Guðlaugur Pálsson timbursmiður, hafi flutt inn efnið í húsið og stýrt byggingu þess. Þá muni nafn hans hafa sést letrað á fjalir inni í húsinu. Þannig var byggingameistari og mjög líklega hönnuður Gróðrarstöðvarinnar, Guðlaugur Pálsson. Þakka Jóni Birgi kærlega fyrir þessar ábendingar. En af Krókeyrinni færum við okkur á Oddeyrina...

Ránargata er ein  þvergatnanna sem gengur norður frá Eiðsvallagötu á Eyrinni.Liggur hún samsíða og vestan við Ægisgötu en austan við Norðurgötu. Ránargata tók að byggjast uppúr 1930 en flest húsin við hana voru byggð á fimmta og sjötta áratugnum. Húsin eru flest nokkuð svipuð, tveggja hæða steinsteypt hús með lágum valmaþökum. En hús nr. 13, sem stendur á horninu við Eyrarveg sker sig dálítið úr. Það er stórt einlyft timburhús með portbyggðu risi og miðjukvisti, járnklætt á steyptum kjallara. Grunnflötur er um 16x8,70m. Byggingalagi þess svipar raunar mjög til elstu húsa Oddeyrar t.d. við Strandgötu, Norðurgötu og Lundargötu. Enda er um að ræða hús frá því skömmu fyrir aldamótin 1900, um hálfri öld eldra en nærliggjandi hús. Og það er aðflutt, stóð áður við Hafnarstræti 107, þar sem nú er aðsetur Sýslumanns og áður Útvegsbankinn.

Ránargötu 13, áður Hafnarstræti 107, reistu þau Júlíus Sigurðsson bankastjóri og kona hans Ragnheiður Benediktsdóttir árið 1897. Þess má geta, að hún var systir Einars Benediktssonar, skálds og athafnamanns. Húsið byggðu þau við fjöruborðinu í krikanum milli Oddeyrar og Bótarinnar. Var það eitt af fyrstu húsum sem risu á hinu langa og illfæra einskismannslandi er í þá daga aðskildi Akureyri og Oddeyri. Ekki var um neitt byggingarleyfi að ræða, enda segir í Jónsbók, að bygging hafi hafist áður en landið var lagt undir kaupstaðinn, en það var árið 1896. Var þá land Stóra-Eyrarlands á Brekkunni lagt undir lögsögu Akureyrarkaupstaðar. Fram að því tilheyrði brekkan milli Akureyrar (Innbæjarins) og Oddeyrar Hrafnagilshreppi, kaupstaðarlandið þannig í raun tvær „hólmlendur“ inni í hreppnum. Það var hins vegar ekki fyrr en í febrúar 1897 að Júlíus keypti lóð milli Oddeyrar og Torfunefs með fyrirvara um nánari útmælingar. Það getur þó vel verið, að Júlíus hafi þegar hafið byggingu hússins árið áður enda þótt lóðin væri ekki í höfn formlega, en slíkt var ekkert einsdæmi. Á upphafsárum þéttbýlis á Oddeyri gátu meira að segja liðið nokkur ár frá því að hús var byggt og lóð var mæld út.   Það var svo 6. apríl sama ár að lóðin var mæld út, 15 faðmar norður-suður og 22 faðmar austur-vestur.  Söluverðið var 10 aurar á hverja fer-alin húsagrunns(63x63cm). Þá bættust við 10 aurar fyrir hvern faðm af annarri lóð, en höfum í huga að á þessum stað (þ.e. yst í Bótinni) var langt til næstu húsa árið 1897. Svo hæg voru heimatökin fyrir Júlíus, að stækka lóðina. Þá er rétt að geta þess, að ein alin er nálægt 63 centimetrum og faðmur var sagður 3 álnir (um 190cm). Þannig var lóð Júlíusar við Hafnarstræti 107 um 28x40m að stærð.

 Júlíus Sigurðsson (1859-1936), sem fæddur var á Ósi í Hörgárdal, nam skipasmíðar hjá Snorra Jónssyni en við stofnun Gagnfræðaskóla á Möðruvöllum settist hann þar á skólabekk. Fékkst eftir það við barnakennslu, samhliða smíðum en réðst til Benedikts Sveinssonar (síðar tengdaföður Júlíusar) sýsluskrifara árið 1889. Þá fluttist hann til Akureyrar árið 1893 og gerðist þar amtsskrifari og amtsbókavörður. Þegar útibú Landsbankans var opnað á Akureyri árið 1902 var hann ráðinn útibústjóri og gegndi því starfi í nærri þrjá áratugi. Mestallan þann tíma, eða frá 1904-1931 var bankaútibúið starfrækt í Hafnarstræti 107. Þegar húsið var virt til brunabóta í lok árs 1916 var það sagt „íbúðar- og bankahús“ einlyft með porti, kvisti og háu risi, á kjallara. Enda þótt húsið sé sagt bankahús er aðeins minnst á þrjár stofur og forstofur austanmegin (við framhlið) á neðri hæð, og tvær stofur, eldhús, búr og forstofu vestanmegin (við bakhlið). Væntanlega hefur útibúið verið starfrækt í einhverri stofanna. Á lofti voru alls sex herbergi, gangur og geymsla, en fimm geymslurými í kjallara. Tveir skorsteinar voru á húsinu. Húsið var sagt járnklætt timburhús.

Þau Júlíus og Ragnheiður ræktuðu myndarlegan og gróskumikinn garð á suðurlóðinni og átti Ragnheiður fjós og dálítið tún í brekkunum bak við húsið og stundaði þar myndarbúskap og hafði karla í vinnu við hann. Það þótti dálítið sérstakt að konan sæi alfarið um búskapinn og segir Jón Sólnes (síðar ráðherra), sem vann um tíma í bankanum hjá Júlíusi, að Ragnheiður hafi yfirleitt ekki sést þegar hann heimsótti Júlíus. Hún var yfirleitt á kafi við bústörfin. Lýsandi fyrir það, var fleyg saga um tilsvar Júlíusar, þegar komið var nautið handa kúnum og hann einn heima við: „Nú hvur andskotinn, nautið komið og Ragnheiður ekki heima!“ (Jón G. Sólnes (Halldór Halldórsson skráði) 1984: 22).

Júlíus lést árið 1936 og tveimur árum síðar flutti Ragnheiður í nýtt hús, sem hún hafði reist ofan við fyrrum tún sitt, við Bjarmastíg. Eignaðist þá Útvegsbankinn húsið við Hafnarstræti 107. Í febrúar 1953 birtist auglýsing frá Útvegsbankanum í bæjarblöðunum, þar sem húseignin Hafnarstræti 107 er boðin til sölu til niðurrifs og flutnings af lóð. Í maímánuði sama ár færir Bygginganefnd Akureyrar til bókar, að Karl Friðriksson og Jón Þorvaldsson fái aðra lóð vestan Ránargötu frá Eyrarvegi suður.“ Einnig, að þeir fái að flytja á lóðina gamla Íslandsbankahúsið, Hafnarstræti 107, þar sem ætlunin er að „byggja það í sem líkustu formi og það er nú.“ Þurftu þeir að leggja fram teikningar, sem Jón Þorvaldsson gerði. Árið 1954 mun húsið hafa verið fullbúið á nýja staðnum. Nú ber heimildum raunar ekki saman, því í Sögu Akureyrar var það Árni Jakob Stefánsson sem kom að flutningi hússins ásamt Jóni Þorvaldssyni. Mögulega hefur Árni tekið við hlut Karls. En alltént voru Árni Stefán Jakobsson og fjölskylda hans búsett í húsinu eftir að það var orðið Ránargata 13. Húsið er nokkurn veginn í sömu mynd og þegar það stóð við Hafnarstræti nema hvað glugga- og dyraskipan hefur eitthvað verið breytt. En það er raunar ekki óalgengt þegar í hlut eiga hús á þessum aldri, óháð því hvort þau hafa verið flutt eða ekki. Í húsinu eru tvær íbúðir og mun svo hafa verið síðan húsið var flutt hingað.

Ránargata 13 er stórglæsilegt hús og í mjög góðri hirðu. Það setur skemmtilegan svip á umhverfi sitt og nokkuð einstakt í götumyndinni enda miklum mun eldra hús og af allt annarri byggingargerð en nærliggjandi hús. Svo skemmtilega vill til, að gegnt húsinu, stendur langyngsta hús götunnar, Ránargata 14, sem byggt er 1985. Ránargata 13 er væntanlega aldursfriðað og hlýtur hátt varðveislugildi í Húsakönnun 2020.  Það er ætíð æskilegra, ef hús verða að víkja, að þau séu flutt heldur en að þau séu rifin. Hið stórmerka hús þeirra Júlíusar Sigurðarsonar og Ragnheiðar Benediktsdóttur, sem víkja þurfti fyrir nýbyggingu Útvegsbankans, stendur enn með prýði og glæsibrag, þökk sé þakkarverðu framtaki stórhuga manna fyrir 70 árum síðan. 

Myndirnar eru teknar þann 17. febrúar 2023. 

Heimildir: 

Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020 (minjastofnun.is)

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1948-53. Fundur nr. 1168, 18. maí 1953. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Halldór Halldórsson (1984) Jón G. Sólnes; segir frá viðburðaríkri og stormasamri ævi. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Jón Sveinsson. 1955. „Jónsbók“. Handrit Jóns Sveinssonar bæjarstjóra um lóðaúthlutanir og byggingar á Akureyri til ársins 1933. Óútg. varðv. á Hsksjs. Ak.

Jón Hjaltason (2004) Saga Akureyrar 4.bindi: Vályndir tímar. Akureyrarbær.

Steindór Steindórsson (1993) Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur

Hús dagsins: Gamla Gróðrarstöðin á Krókeyri

Ein af eyrunum undir Akureyrarbrekkunum er Krókeyri. Líkt og hin eiginlega Akureyri er Krókeyrin að mestu orðin umlukin síðari tíma uppfyllingum. Á Krókeyri er m.a. safnasvæði Iðnaðarsafnsins og Mótorhjólasafnsins auk græns unaðsreits sem e.t.v. fáir vita af, þ.e. Gróðrarstöðvarreiturinn. Þar stendur einnig háreist timburhús frá upphafi 20. aldar, Gamla Gróðrarstöðin. Það var reist af Ræktunarfélagi Norðurlands, undir forystu Sigurðar Sigurðarsonar.

Gamla Gróðrarstöðin er tvílyft timburhús á háum kjallara með háu risi. Á bakhlið, nær norðurstafni er mjótt útskot (stigabygging) sem nær upp að þakbrúnum. Allt er húsið járnklætt, veggir jafnt sem þak og krosspóstar í flestum gluggum. Á framhlið neðri hæðar eru póstarnir víðari með margskiptum póstum. Bretti eða bönd eru undir gluggum og eru þau samfelld eftir hliðum hússins og sams konar bönd eru á efstu hæðarskilum undir stöfnum. Á þakskeggjum og þakbrúnum má sjá skreytta, útskorna sperruenda en slíkt var meðal einkenna katalóg- eða sveitserhúsa, veglegra húsa, sem komu tilsniðin frá Noregi. Húsið mælist um 11x8m á kortavef og útskot nærri 2x2m.

Um aldamótin 1900 átti sér stað ákveðin vakning í trjárækt á Eyjafjarðarsvæðinu og raunar landinu öllu. Um var að ræða mikið brautryðjendastarf en trú manna á slíkri ræktun hérlendis hafði framan af verið takmörkuð. (Trúlega hefðu fáir trúað því þá, að eftir rúma öld yrðu Akureyrarbrekkurnar bókstaflega „viði vaxnar milli Stóra- Eyrarlands og fjöru“). Hluti þessarar skógræktarbyltingar var stofnun Ræktunarfélags Norðurlands árið 1903 að frumkvæði Sigurðar Sigurðarsonar frá Draflastöðum í Fnjóskadal. Hann hafði verið ráðinn skólastjóri landbúnaðarskólans á Hólum haustið 1902. Á meðal nýjunga, sem hinn ríflega þrítugi Fnjóskdælingur stóð fyrir, voru sérstök námskeið fyrir bændur. Var það á einu slíku, á útmánuðum 1903, sem hugmyndin að Ræktunarfélaginu varð til og þann 26. mars bundust 46 norðlenskir bændur þar fastmælum um stofnun Ræktunarfélagsins og greiðslu fjárframlags, sem samanlagt nam 500 krónum. Formlegur stofnfundur var svo haldin 11. júní um sumarið og skipuðust æðstu embætti þannig, að formaður var Páll Briem amtmaður, téður Sigurður Sigurðsson gjaldkeri og ritari var Stefán Stefánsson skólameistari (sbr. Steindór Steindórsson 1952:2-3).

Ræktunarfélagsmenn tvínónuðu ekki við hlutina, því um vorið 1903, nokkru fyrir formlega stofnun, hófust þeir handa við jarðvinnu, girðingarvinnu og sáningu á 25 dagsláttu (um 8 hektara) landi, sem Akureyrarbær lét félaginu í té, í Naustagili og við Krókeyri. Var þessi velgjörningur bæjarins, sem afgreiddur var 17. júní 1903, „kvaðalaus með öllu, að öðru en því, að landið skyldi tekið til notkunar samkvæmt tilgangi félagsins innan 5 ára, að öðrum kosti félli það aftur til bæjarins“ (Steindór Steindórsson 1952:11).  Mjög fljótlega, líklega allt frá upphafi, sáu Ræktunarfélagsmenn nauðsyn þess, að byggja hús á svæði sínu sem hýsa ætti tilraunastöð. Var það á Aðalfundi félagsins í maí 1905 sem samþykkt var að  „[...] félagið verji alt[svo] að  7000 krónum til að byggja hús í líkingu við það sem teikning 1 segir“ (Stefán Stefánsson 1906:9). Því miður fylgir ekki sögunni hver gerði umrædda teikningu 1. Mögulega var um að ræða teikningar frá norskum „katalógum“ og húsið komið tilhöggvið, eða hönnun þess byggst á katalóghönnuninni.  Teikningar frá byggingu hússins virðast ekki hafa varðveist en á vef Héraðsskjalasafnsins má finna teikningu af húsinu (ath. þarf að fletta aftast í skjalið) frá því að rafmagn var lagt í það fyrst. Það hefur væntanlega verið árið 1922 en þá um haustið var rafmagni frá Glerárvirkjun hleypt á Akureyri.

Þann 2. nóvember um haustið [1905] hélt Bygginganefnd Akureyrar fund á lóð Ræktunarfélags Norðurlands og bókaði, að félaginu væri leyft, eftir beiðni sinni, að reisa íbúðarhús, tvílyft timburhús á háum kjallara, 10 álnir (6,3m) frá girðingu. Austurhlið í réttri stefnu við girðingu og norðurhlið í réttri stefnu við stólpa norðanmegin við girðingarhliðið. Húsið 16 álnir að lengd og 12 álnir að breidd (u.þ.b. 10x7,5m). Á aðalfundi Ræktunarfélagsins þann 21. júní 1906 sagði Aðalsteinn Halldórsson „[...]frá húsbyggingu félagsins í tilraunastöð þess á Akureyri, og sem nú er vel á veg komin. Jafnframt lagði hann fram uppdrátt af húsinu“ (Stefán Stefánsson 1907:14). Ekki var greint frá höfundi uppdráttar, frekar en fyrri daginn, en freistandi að giska á, að Aðalsteinn Halldórsson hafi verið byggingarstjóri hússins og gert að því endanlega teikningu. Aðalsteinn (1869-1941), sem fæddur var að Björk í Öngulsstaðahreppi, var á þessum tíma forstjóri Tóvélaverksmiðjunnar á Gleráreyrum. Hann var síðustu ár ævi sinnar bóndi í Reykhúsum í Hrafnagilshreppi.  Húsinu, sem fullbúið var sumarið 1906, er lýst í þessu sama ársriti: „Aðalhúsið er allstórt og vandað 16 ál. langt og 12 ál. breitt tvílyft með 4 ál. háum steinkjallara. Þar er kenslustofa[svo] og svefnherbergi fyrir nemendur og verkamenn, íbúð fyrir aðalstarfsmann, skrifstofa, tilraunastofa, frægeymsluherbergi og gott rúm í kjallara fyrir verkfærasýningu. Húsið var virt í vetur albúið 7,925 krónur“ (Stefán Stefánsson 1907:7).

Þannig var þetta hús nokkurs konar „fjölnotahús“ þ.e. skóli, heimavist, vinnubúðir og íbúðarhús fyrir tilraunastjóra. Húsið virðist fyrst birtast í manntölum bæjarins árið 1909 og þá undir nafninu Ræktunarfélag Norðurlands. Þar er efst á blaði Þóra Sigurðardóttir húsfrú, þrjú börn og tvær vinnukonur (einnig sögð búsett á Hólum í Hjaltadal). Páll Jónsson, 26 ára ráðsmaður, er einnig þarna búsettur og þá Jóninna Sigurðardóttir sem titluð er skólastýra, auk ellefu námsmeyja. Á þessum árum fór fram matreiðslukennsla í Gróðrarstöðinni, sem Jóninna annaðist. Jóninna Sigurðardóttir var valinkunn fyrir frumkvöðlastarf sitt á sviði heimilisfræði og matreiðslukennslu og sendi frá sér, líklega einu fyrstu matreiðslubók sem gefin var út á íslensku, Matreiðslubók fyrir fátæka og ríka, árið 1915. Það ár settist önnur merk kona að í Gróðrarstöðinni, Guðrún Þ. Björnsdóttir frá Veðramóti en hún annaðist garðinn og kenndi garðyrkju í Gróðrarstöðinni til ársins 1923, að hún gerðist skólastjóri Kvennaskólans á Blönduósi. Guðrún mun hafa verið fyrsta lærða garðyrkjukonan á Íslandi. Guðrún giftist Sveinbirni Jónssyni byggingameistara, sem löngum var kenndur við Ofnasmiðjuna.  Árið 1924 tók Jóna M. Jónsdóttir við umsjónarstarfi garðsins og gegndi hún því í tvo áratugi eða til 1946 (Bjarni og Sigurður 2000:33).

Árið 1916 var Gróðrarstöðin virt til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: Kjallari var hólfaður í fimm rými tvö að framan (austan) og þrjú að aftan. Á neðri hæð, sem kölluð var „gólf“  voru fjögur herbergi og forstofa, þar af þrjú herbergi „við bakhlið.“ Á efri hæð eða lofti voru alls fjögur herbergi og eldhús, það síðarnefnda „undir bakhlið.“ Á rishæð eða efralofti voru alls þrjú herbergi, tvö norðanmegin og eitt sunnanmegin. Alls voru í húsinu tvær eldavélar og fjórir kolaofnar. Ennfremur „Við bakhlið hússins er skúr er nær upp að veggbrún, í honum er stigi upp á efraloft. Við suðurgafl hússins er aðaltrappa“ (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 1). Mál hússins voru sögð 10x7,8m, hæðin 12,6m og þess getið, að 33 gluggar voru á húsinu. Allt var húsið járnklætt. Hér má sjá mynd af Gróðrarstöðinni sem líklega er tekin skömmu eftir byggingu hússins. (Á Sarpinum segir að myndin sé tekin á bilinu 1925-32 en það stenst tæplega, því eins og sjá má í brunabótamatinu var húsið allt járnklætt árið 1916. Á fyrrnefndu árabili var auk þess vaxinn upp töluverður trjágróður í kringum húsið).

Förum nú hratt yfir sögu. Um margra áratuga skeið fóru fram plönturannsóknir og tilraunir í Gróðrarstöðinni, á vegum Ræktunarfélagsins í rúma fjóra áratugi en árið 1947 tók ríkið við umsjón með þeirri starfsemi. Þá var búið í húsinu um áratugaskeið, m.a. var hér íbúð forstöðumanns tilraunastöðvarinnar. Árið 1952 keypti Tilraunaráð ríkisins hins vegar húsið Háteig, næsta hús sunnan við Gróðrarstöðina og varð það íbúðarhús tilraunastjóra. Síðustu áratugi hefur Gróðrarstöðin fyrst og fremst verið skrifstofuhúsnæði. Árið 1974 fluttist tilraunastarfsemin á Möðruvelli í Hörgárdal og eignaðist Akureyrarbær þá húsið. Um árabil, eða til ársins 2001, hýsti húsið Garðyrkjudeild og síðar Umhverfisdeild Akureyrarbæjar. Frá árinu 2005 hefur Gamla Gróðrarstöðin verið aðsetur Akureyrarskrifstofu Skógræktar ríkisins. Þannig er skemmst frá því að segja, að alla þessa öld og tæplega tvo áratugi betur hefur húsið verið aðsetur gróður- og trjáræktartengdrar starfsemi. Húsið hlaut gagngerar endurbætur á vegum Fasteigna Akureyrarbæjar á fyrsta áratug 21. aldar, járn endurnýjað á veggjum og þaki og skipt um fúna viði í burðavirki og nú er húsið allt hið glæstasta og nánast sem nýtt væri.

Gamla Gróðrarstöðin er vitaskuld aldursfriðuð þar eð hún er byggð fyrir 1923 en sögulegt gildi hússins í sögu búnaðar- og trjáræktar hlýtur að vera all verulegt. Gamla Gróðrarstöðin er sérlega skemmtilegt hús, háreist og glæst hús sem nýtur sín vel þrátt fyrir að vera umvafið trjágróðri. Má segja að það að garðurinn og húsið myndi einskonar órofa heild. Gróðrarstöðvarreiturinn er auðvitað mikill unaðsreitur en virðist ekki sérlega fjölsóttur og er þannig einhvers konar leynd, græn perla í sunnanverðum Innbænum. Saga hans spannar 120 ár og er samofin sögu Gróðrarstöðvarinnar. Um Gróðrarstöðvarreitinn, ræktunarstarfsemina og tilraunirnar sem fram fóru í Gróðrarstöðinni á síðustu öld væri hægt að skrifa langan pistil, sjálfsagt þykka bók, en sá sem þetta ritar lætur duga hér, að birta nokkrar svipmyndir úr unaðsreitnum við Gróðrarstöðina.

Myndirnar eru teknar 29. maí 2010, 26. apríl 2020 og 9. september 2023. Þá eru einnig svipmyndir úr trjáskoðunargöngu sem Skógræktin stóð fyrir þann 31. ágúst 2014, undir leiðsögn Bergsveins Þórssonar og Sigurðar Arnarsonar.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Brjóstmyndir af tveimur forvígismönnum Ræktunarfélags Norðurlands, Páli Briem og Sigurði Sigurðssyni.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Heimildir:

Bjarni Guðleifsson, Sigurður Blöndal. 2000. Gróðrarstöðin á Akureyri. Í Bjarni Guðleifsson (ritstj.) Ásýnd Eyjafjarðar Skógar að fornu og nýju. (bls. 33) Akureyri: Skógræktarfélag Eyfirðinga.

Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1902-1921. Fundur nr. 303, 2. nóv 1905. Óprentað og óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Elstu fundargerðabækur Bygginganefndar eru aðgengilegar á vef Héraðsskjalasafnsins https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/a26_2?fr=sY2Q5MDQzODI5ODU

Friðrik G. Olgeirsson, Halldór Reynisson og Magnús Guðmundsson. 1996. Byggingameistari í stein og stál; Saga Sveinbjarnar Jónssonar í Ofnasmiðjunni. Reykjavík: Fjölvi.

Stefán Stefánsson. 1906. Fundargerð frá Aðalfundi Ræktunarfélags Norðurlands 25.-27. maí 1906. Í Ræktunarfélag Norðurlands: Ársrit Ræktunarfélags Norðurlands 3. árg. 1905 (útg. 1906) bls. 3-9. Sótt á timarit.is, slóðin https://timarit.is/page/3111788#page/n5/mode/2up

Stefán Stefánsson. 1907. Fundargjörð frá Aðalfundi Ræktunarfélags Norðurlands 21.-22. júní 1906. Í Ræktunarfélag Norðurlands: Ársrit Ræktunarfélags Norðurlands 4. árg. 1906 (útg. 1907) bls. 13-17. Sótt á timarit.is, slóðin https://timarit.is/page/3111905#page/n0/mode/2up

Stefán Stefánsson. 1907. Ræktunarfélagið (Yfirlit). Í Ræktunarfélag Norðurlands: Ársrit Ræktunarfélags Norðurlands 4. árg. 1906 (útg. 1907) bls. 3-12. Sótt á timarit.is, slóðin https://timarit.is/page/3111905#page/n0/mode/2up

Steindór Steindórsson 1953. Ræktunarfélag Norðurlands 1903-1953. ÍÍ Ræktunarfélag Norðurlands: Ársrit Ræktunarfélags Norðurlands 2. hefti 49 -50. árg. 1952 (útg. 1953) bls. 3-54. Sótt á timarit.is, slóðin https://timarit.is/page/3115780#page/n0/mode/2up

Ýmislegt af timarit.is og herak.is, sjá tengla í texta. Heimilda sem vísað er í beint (orðrétt) er sérstaklega getið í heimildaskrá.

BÓK Á LEIÐINNI: Brýrnar yfir Eyjafjarðará

Væntanleg er frá undirrituðum bókin BRÝRNAR YFIR EYJAFJARÐARÁ.

 

Eins og nafnið gefur til kynna er umfjöllunarefnið brýr sem spanna fljótið Eyjafjarðará. Er ánni Eyjafjarðará fylgt eftir, nokkurn veginn frá upptökum til ósa, milli brúa og hver kafli miðast við eina brú. Hver brú fær 2-3 bls þar sem birtast myndir af brúnum og þeirra nánasta umhverfi. Ekki er þannig um að ræða ítarlega, sögulega umfjöllun eða nákvæmar lýsingar á byggingargerð brúnna heldur fyrst og fremst svipmyndir af brúnum og þeirra nánasta umhverfi, nokkurs konar "ör-byggðalýsing" af Eyjafirði sem hverfist fyrst og fremst um Eyjafjarðará og brýrnar yfir hana. Þá er rétt að nefna, að umfjöllunin miðast við fyrst og fremst við þær brýr sem liggja yfir ána á því herrans ári 2023.

Í þessum skrifuðu orðum er bókin í prentun. Um er að ræða lítið rit  með myndum og smáræðis fróðleiksmolum sem ég hef tekið saman um brýrnar sem spanna Eyjafjarðará (auk þess fá tvær aðrar brýr að "fljóta með"). Á þessu hausti eru liðin 100 ár frá því að Eyjafjarðará var brúuð með brúnum þremur yfir hólmana og tvær aðrar brýr fremra eiga níræðisafmæli í ár, svo það er ærið tilefni til þessarar útgáfu nú.

Um árabil hef ég, eins og lesendur þessarar síðu vita, ljósmyndað hús og tekið saman um þau söguágrip, en einhvern tíma hugkvæmdist mér að ljósmynda eina af gömlu brúnum á Þverbrautinni svokölluðu. Síðar meir tók ég myndir af fleiri brúm og í hjóltúr þann 29. ágúst 2020 ákvað ég, að ná ljósmyndum af öllum brúnum sem ég átti eftir. Átti ég þannig myndir af öllum brúnum yfir ána. Þá kom upp þessi hugmynd, að taka þær saman í lítið rit. Afrakstur þessa "brúaleiðangurs" birtist skömmu síðar á þessari síðu. 

Leið og beið, og á næstu misserum dundaði ég mér við að setja saman myndir og texta, þannig að úr yrði bók. (Í og með var tilgangurinn einnig sá, að æfa mig í að setja húsaskrif þessarar síðu upp á sama hátt). En ég kunni ekkert að gefa út bækur, svo handritið lá bara óhreyft í tölvunni. Í ágúst 2022 fékk ég símtal frá Kristínu Aðalsteinsdóttur, sem bauð mér til samstarfs við gerð bókarinnar, sem fékk heitið Oddeyri Saga hús og fólk (og er til sölu í Eymundsson og hjá okkur höfundum, svo það komi fram). Það farsæla og gifturíka samstarf leiddi mér fyrir sjónir, að bókaskrif og útgáfa væri bara merkilegt nokk, yfirstíganlegt verkefni. Og upplagt væri, að rit um brýrnar yfir Eyjafjarðará kæmi út árið 2023 en í ár eru liðin 100 ár frá því að brýrnar yfir óshólmana, Þverbrautin voru teknar í notkun! 

 

 

Auk brúnna yfir Eyjafjarðará fá tvær aðrar brýr í Eyjafirði nokkurs konar heiðursess í bókinni í viðauka. Bókin verður 57 bls. kilja í A5 broti, verð er ekki ákveðið en það sem ég er með í huga er eitthvað um 3000 eða 3500 (endanlegt verð verður gefið upp þegar bókin kemur úr prentun).  

 

Hægt er að panta eintak af Brúnum yfir Eyjafjarðará á netfanginu [e-mail] eða í síma 864-8417. Einnig er hægt að panta eintak af Oddeyri Saga hús og fólk.  

Hér eru nokkur sýnishorn af bókinni en athugið, að þetta er óyfirlesnu handriti svo einhverjar setningar gætu orðið öðruvísi í endanlegri útgáfu...(ATH. Það þarf að smella á myndirnar, til þess að sjá þær í betri upplausn). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Að sjálfsögðu fer þetta rit ekki varhluta af áhuga höfundar á gömlum húsum! 

Hús dagsins: Litli-Hvammur

Í sumar hafa Hús dagsins verið stödd í Eyjafjarðarsveit. Nú fer að hausta og færist umfjöllunin í kaupstaðinn aftur. Næsta sumar (eða jafnvel fyrr, ef þannig liggur á síðuhafa) er síðan aftur ætlunin, að „senda Hús dagsins í sveit“. En hér er nyrsta hús Eyjafjarðarsveitar að vestanverðu. 

Þegar ekið er suður Drottningarbrautina á leið fram í sveit blasir götumynd Aðalstrætis við á hægri hönd, einlyft timburhús með risþökum. Rétt sunnan við merki Eyjafjarðarsveitar og Akureyrar, skammt frá þar sem Kjarnaskógi sleppir, blasir við vegfarendum látlaust og snoturt hús í svipuðum stíl og húsin við Aðalstrætið og gæti vel átt heima í þeirri götumynd. Hér er þó ekki um að ræða allra, allra syðsta hús Innbæjarins heldur ysta hús Eyjafjarðarsveitar vestan ár. Húsið er látlaust og snoturt timburhús frá öðrum áratug 20. aldar, Litli-Hvammur.

     Litli-Hvammur  stendur í brekku nokkurri skammt ofan Eyjafjarðarbrautar vestri. Á brekkubrúninni ofan hússins eru tún býlisins Hvamms. Brekka þessi er raunar syðsti hluti mikilla og víðlendra hlíðalendna undir Lönguklettum og Súlumýrum þar sem m.a. eru Kjarnaskógur, Naustahverfi og Brekkan á Akureyri. Þarna er um að ræða sköpunarverk ísaldarskriðjökla eins og svo margt í Eyjafirðinum. Það er rétt hægt að ímynda sér, að á ýmsu hefur gengið, þegar ísaldarjöklar skópu úr gríðarmiklum hraunlagamassa það stórskorna umhverfi, sem nágrenni Akureyrar og Eyjafjörðurinn er. En það hefur líka tekið hundruð þúsunda eða milljónir ára.  En byggingartími timburhússins í Litla Hvammi hefur væntanlega aðeins mælst í mánuðum, nánar tiltekið einhverjum mánuðum áranna 1915 og 1916.

     Litli-Hvammur er einlyft timburhús á lágum kjallara. Það er bárujárnsklætt, veggir og þak og með krosspóstum í gluggum. Á norðurhlið er einlyft viðbygging með háu risi og skagar hún eilítið út fyrir norðvesturhorn hússins. Á kortavef map.is mælist grunnflötur hússins um 7x6m, útskot um 4x5m; 2x3m meðfram bakhlið og 2x4m útfrá norðurstafni. Samkvæmt Byggðum Eyjafjarðar 1990 er húsið alls 142 fermetrar en í sams konar ritverki 20 árum fyrr eru húsin mæld í rúmmetrum og er húsið þá sagt 280 rúmmetrar (Sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:261 og Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:722).

      Það mun hafa verið árið 1915 að þau Jón Guðlaugsson og María Árnadóttir frá Bjargi í Glæsibæjarhreppi stofnuðu nýbýli á 10 hekturum, nyrst í landi Hvamms, þar sem Jón var fæddur og uppalinn. Áður höfðu staðið þarna íveruhús fyrir húsmennskufólk, mögulega frá árinu 1906 en ábúendatal Litla-Hvamms í Byggðum Eyjafjarðar nær aftur til þess árs. Árið eftir stofnun nýbýlisins var húsið risið og munu þau Jón og María hafa búið þar til ársins 1920, að Aðalsteinn, bróðir Jóns, fluttist hingað. Litli Hvammur hefur væntanlega aldrei talist stórbýli, enda landrými nokkuð takmarkað til framfærslu búpenings. Árið 1933 var Litli-Hvammur metinn til brunabóta og þá lýst á eftirfarandi hátt: „Íbúðarhús úr timbri, járnklætt. Ein hæð með porti. Á aðalhæð 4 herbergi og forstofa. Tvö herbergi á lofti. Skúr-andyri [svo] við húsið“ (Brunabótafélag Íslands 1933:nr.10). Húsið allt sagt úr timbri að því undanskildu, að helmingur kjallaragólfs var steyptur. Miðstöð var í kjallara hússins en steinolía notuð til lýsingar. Mál hússins voru skráð 7x6,3m en hæð 6,2m. Eigandi árið 1933 var Guðbrandur Ísberg.  Ábúendaskipti virðast nokkuð tíð í Litla- Hvammi á fyrri helmingi 20. aldar og tvisvar fór bærinn í eyði þ.e. árabilin 1932-36 og 1937-40 en árið 1940 flytja Valdemar Antonsson frá Finnastöðum og Áslaug Jóhannsdóttir frá Garðsá í Litla-Hvamm (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:722-24). Húsið hefur auðvitað mestalla tíð verið einbýlishús en á tímabili þjónaði það einnig sem skólahús.  Í Litla-Hvammi var nefnilega rekinn heimavistarskóli á vegum Hrafnagilshreppsins á árunum 1946-48, var þá kennt á neðri hæð en nemendur bjuggu í tveimur herbergjum í risinu (Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:722). Ábúendur árin 1948-63 voru þau Halldór Guðlaugsson frá Hvammi og Guðný Pálsdóttir frá Möðrufelli, en Halldór var bróðir téðs Jóns Guðlaugssonar sem stofnaði nýbýlið og byggði íbúðarhúsið. Er þau Halldór og Guðný brugðu hér búi árið 1963 lauk hefðbundnum búskap í Litla-Hvammi.

     Þegar Byggðum Eyjafjarðar voru fyrst gerð skil á prenti miðaðist það við árið 1970 og var búskapur þá þegar aflagður í Litla-Hvammi. Þá voru ábúendur þau Jóhann Pálmason frá Teigi og Helga Jónsdóttir frá Klauf í Öngulsstaðahreppi. Þá stóðu, auk íbúðarhússins, fjós úr steinsteypu, braggahlaða og geymsla úr steini og asbesti. Túnstærð var 5,66 hektarar og túnin leigð öðrum bændum til slægna. Kemur þar fram, að þegar búfé var í Litla Hvammi hafi beitiland verið sameiginlegt með Hvammi (Sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:261). Þá hafa einnig verið nautgripir í Litla Hvammi, þar stóð fjós fyrir tíu kýr. Nú eru fjós, hlöður og geymslubyggingar sem stóðu við Litla-Hvamm árið 1970, löngu horfnar.  Árið 1985 fer Litli-Hvammur í eyði í þriðja sinn á 20. öld og var þá jörðin sameinuð „móðurjörðinni“ þ.e. Hvammi (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:722-24). Tveimur árum síðar flytja hins vegar hingað þau Hallgrímur Indriðason frá Espihóli og Lilja Jónsdóttir frá Vaglagerði í Akrahreppi. Höfðu þau starfað við Kristneshæli um árabil, hann sem smiður en hún við símavörslu en nýlega farið á eftirlaun. Endurbyggðu þau húsið af miklum myndarbrag og ræktuðu myndarlega upp í umhverfi þess. Auk þess héldu þau fáein hross, en árið 1990 eru tvö hross skráð sem búrekstur í Litla-Hvammi. Hafa þau verið hýst í hesthúsi, sem byggt var 1942 og stendur enn skammt norðan við íbúðarhúsið. Sigrún Klara Hannesdóttir, tengdadóttir þeirra hjóna, skrifar eftirfarandi í minningargrein um Hallgrím í dagblaðinu Degi í mars 1998: „[...] ákváðu þau að festa kaup á Litla-Hvammi, sem þá var orðinn heldur hrörlegur bær við jaðar Kjarnaskógar. Fannst mörgum það hið mesta óráð og að vart yrði þar aftur um mannabústað að ræða. En Hallgrímur Indriðason hélt sínu striki, sem endranær, og endurbyggði húsið af þvílíkum dugnaði að athygli vakti“ (Sigrún Klara Hannesdóttir, 1998:VI). Hlutu þau Hallgrímur og Lilja viðurkenningu Eyjafjarðarsveitar fyrir fagurt umhverfi og snyrtimennsku árið 1997. Hallgrímur lést ári síðar og flutti Lilja þá til Akureyrar.

    Í Byggðum Eyjafjarðar 2010 er Litli-Hvammur á meðal eyðibýla í Eyjafjarðarsveit, og sagður í eyði frá 1998. Eigendur þá eru Kristín Hallgrímsdóttir og Grétar Sigurbergsson (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson 2013:623). Þá er húsið reyndar sagt 193 fermetrar en sem fyrr segir, var það sagt 142 fermetrar í „Byggðunum“ 1990. Hvernig skyldi standa á því? Ekki var húsið stækkað í millitíðinni. Því er til að svara, að í Fasteignaskrá er íbúðarhúsið sagt 142,4 fermetrar en hesthúsið norðan við íbúðarhúsið 50,7 fermetrar. Þannig virðist þessar tvær stærðir vera lagðar saman í samantektinni árið 2010.

     Enda þótt ekki hafi verið formleg eða föst búseta í Litla-Hvammi hefur húsið verið nýtt af eigendum þess og haldið við, og það með miklum sóma. Húsið stendur á skemmtilegum stað í brekkunni sunnan Kjarnaskógar og er raunar umfaðmað gróðri og brekkan umlukin ræktarlegum trjágróðri, sem þau Hallgrímur Indriðason og Lilja Jónsdóttir hafa væntanlega gróðursett á sínum tíma. Húsið er til mikillar prýði sem nokkurs konar útvörður vestanverðrar Eyjafjarðarsveitar í norðri, fyrsta húsið sem blasir við vegfarendum þegar bæjarmörkum Akureyrar sleppir. Litli-Hvammur er væntanlega aldursfriðaður, þar sem húsið er byggt fyrir árið 1923. Myndirnar eru teknar 20. maí 2016, 4. desember 2022 og 9. september 2023.

Heimildir: Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveitar.

Brunabótafélag Íslands. Hrafnagilshreppsumboð. Virðingabók 1933-1939. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri. HsksjAk. F-117/H1. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalasafnsins: https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f_117_h1_hrafnagilshreppur_1933_1939?fr=sNGUzYjQ5OTgzNzk

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Sigrún Klara Hannesdóttir. 1998. Hallgrímur Indriðason (minningargrein). Í Degi, 56. tbl. 82. árgangur (Blað 3: Íslendingaþættir) bls. VI. Akureyri: Dagsprent (sótt á timarit.is)

 

Hús dagsins: Hvassafell

Sunnan hæsta fjalls Eyjafjarðar, Kerlingar, standa einnig há og brött fjöll eða fjallabálkar og milli þeirra djúpir dalir sem liggja þvert á Eyjafjörðinn, eða austur-vestur. Næst sunnan Kerlingar er Finnastaðadalur og Möðrufellsfjall en sunnan þess er Skjóldalur og Hvassafellsfjall. Fjöll þessi tengjast hinu mikla fjalllendi, er tengist Glerárdal í norðri og Öxnadal í vestri og ná allt að 1400 metra hæð. Á þessu svæði hafa einhver ósköpin öll gengið á í fyrndinni, gífurleg eldvirkni í milljónir ára  hefur hlaðið upp margra tuga laga víðáttumiklum hraunstafla. Löngu síðar, á hundruðum þúsunda eða milljónum ára hafa ísaldarjöklar grafið og tálgað hina stórskornu dali í jarðlagastaflann  mikla og þegar þeir hopuðu hafa sumar hlíðarnar gefið sig með ofsafengnum berghlaupum. Reginöfl þessi hafa skapað sérlega geðþekka og fallega sveit, sem undir Hvassafellsfjalli og þar suður af kallast Undir fjöllum. Þar má m.a. finna bæinn Hvassafell sem Hvassafellsfjallið heitir eftir og þar stendur sérlega reisulegt, tæplega aldargamalt steinhús.

    Íbúðarhúsið í Hvassafelli er einlyft steinhús, byggt 1926, á háum kjallara og með háu risi og miðjukvisti. Veggir eru múrhúðaðir og bárujárn á þaki. Margskiptir krosspóstar eru í gluggum en þeir eru nýlegir og væntanlega í samræmi við upphaflegt útlit hússins, en lengi vel voru þverpóstar í gluggum. Húsið, sem er í eðli sínu einföld og látlaus steinsteypuklassík, prýðir nokkuð skraut. Undir rjáfri á stöfnum og kvisti eru einnig bogalaga smágluggar, smáatriði sem engu að síður hafa mikið að segja um heildarútlit og svip hússins. Á stöfnum og kvisti eru bogadregnir steyptir kantar og toppar, áhrif frá svokölluðum nýbarrokkstíl  og var nokkuð algengt í steinhúsum þess tíma sem húsið er byggt. Grunnflötur hússins er nálægt 12x9m auk 2x2m útskots á bakhlið.

    Hvassafell stendur sem fyrr segir undir Hvassafellsfjalli, í langri og aflíðandi hlíð neðan fjallsins. Bærinn stendur nokkurn veginn beint neðan við fremsta hnjúk Hvassafellsfjall, sem kallast Hestur og er um 1200m hár. Hæstu hlutar fjallabálksins vestur af Hvassafellsfjalli ná yfir 1300 metra hæð ofan Nautárdals, langt inni á Skjóldal. Að heimreiðinni, sem er um 190 metra löng, eru um 4 kílómetrar að Eyjafjarðarbraut vestri um Dalsveg en sé farinn Finnastaðavegur er vegalengdin að sama vegi 7,5km. Frá miðbæ Akureyrar eru um 27 kílómetrar að hlaðinu á Hvassafelli.  Sögu Hvassafells, sem löngum var og er stórbýli má rekja til fyrstu aldar Íslandsbyggðar, þar var bænhús á miðöldum og árið 1712 var jörðin eign Munkaþverárklausturs. Í fyrndinni tilheyrði Hvassafelli skógur í Núpufellsskógum en heimildir eru um það frá lokum 14. aldar (sbr. Adolf Friðriksson, Elín Ósk Hreiðarsdóttir, Orri Vésteinsson og  Sædís Gunnarsdóttir [án árs]:82). Jónas Hallgrímsson var á barnsaldri settur í fóstur á Hvassafelli hjá móðursystur sinni, Guðrúnu Jónsdóttur, eftir sviplegt fráfall föður hans. Móðir hans, Rannveig Jónsdóttir var fædd í Hvassafelli og var af hinni valinkunnu ætt, sem kennd er við bæinn. Þúsundir, ef ekki tugþúsundir Íslendinga auk þó nokkurra Bandaríkjamanna og Kanadabúa (afkomendur vesturfara) eru af Hvassafellsætt og þar með skyldir Jónasi Hallgrímssyni og móðurfólki hans.  

    Förum nú hratt yfir sögu, til fyrsta áratugs 20. aldar, en þá voru ábúendur þau Júlíus Gunnlaugsson frá Draflastöðum og Hólmfríður Árnadóttir, fædd á Melum í Fnjóskadal. Samkvæmt Byggðum Eyjafjarðar hófu þau búskap að Hvassafelli árið 1907 (Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:823) en foreldrar Hólmfríðar, Árni Guðnason og Kristbjörg Benediktsdóttir höfðu búið að Hvassafelli frá árinu 1900. Í upphafi búskapartíðar Júlíusar og Hólmfríður að Hvassafelli stóð þar torfbær eins og víðast hvar í sveitum landsins. Í honum mun hafa verið m.a. þríhólfa baðstofa 10,8x3,7m að stærð, og tvær stofur 5,8x3,2m hvor ásamt skemmum undir alls fjórum burstum (sbr. Jónas Rafnar 1975:52). Um var að ræða nokkuð veglegt hús, af torfbæ að vera, enda Hvassafell löngum stórbýli. En þegar leið á 20. öldina þótti einsýnt, að framtíðin lægi í steinsteypu eða timbri fremur en torfbæjum og um 1926 reistu þau Júlíus og Hólmfríður og synir þeirra, Pálmi og Benedikt nýtt og veglegt steinhús, sem var á pari við veglegustu hús Akureyrar. Hver teiknaði húsið er greinarhöfundi ekki kunnugt um en það má „leika sér“ með tilgátur þess efnis.  Hvassafellshúsið er nokkuð sviplíkt húsum á svipuðum  aldri við t.d. Eyrarlandsveg og Brekkugötu. Húsið við Eyrarlandsveg 20, sem Tryggvi Jónatansson múrarameistari teiknaði (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir 2016:41), er t.d. nokkuð sviplíkt Hvassafelli en Tryggvi var einn af ötulustu húsahönnuðum á þessum tíma og teiknaði fjölmörg, svo kannski má segja, að „tölfræðilega“ séu mestar líkur á að Tryggvi hafi teiknað hús frá þessum tíma. Þá má einnig sjá ákveðin líkindi við Eyrarlandsveg 22 og Strandgötu 33 en þau hús teiknaði Ólafur Ágústsson húsgagnasmiður (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir 2016:42 og Bjarki Jóhannesson 2021:57). Þessi byggingarstíll, nýklassík undir áhrifum frá nýbarrok var hins vegar ekki óalgengur í steinhúsum þess tíma og þó nokkrir sem teiknuðu slík hús, svo tilgátur á borð við framangreindar eru afar hæpnar og skal auðvitað tekið með öllum hugsanlegum fyrirvörum.  Hvassafells er ekki getið í verkaskrá Guðjóns Samúelssonar í veglegri ævisögu hans (Pétur H. Ármannsson, 2020) svo ólíklegt er, að húsið sé eitt af verkum hans.  Greinarhöfundur þiggur að sjálfsögðu með þökkum allar ábendingar um hönnuð Hvassafellshússins (og aðrar ábendingar frá lesendum yfirleitt).

     Nýja húsið var reist austan við gamla bæinn og mun um  tíma hafa verið búið í báðum húsum samtímis (sbr. Adolf Friðriksson, Elín Ósk Hreiðarsdóttir, Orri Vésteinsson og  Sædís Gunnarsdóttir [ár árs]:82). Á rafræna ljósmyndasafninu Sarpinum má sjá mynd af Hvassafellshúsinu, líkast til nýreistu, og glittir þar í eina burst gamla bæjarins. Skömmu eftir byggingu nýja hússins, eða árið 1930, tóku þeir bræður, Benedikt og Pálmi við búskap af foreldrum sínum og virðist þannig hafa verið tvíbýlt. Íbúðarhúsið skiptist í tvo eignarhluta, væntanlega eftir miðju, og bjuggu þeir bræður og fjölskyldur þeirra í hvorum hluta fyrir sig. Árið 1934 var nýja húsið í Hvassafelli metið til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús úr steinsteypu með járnþaki. Veggir eru einfaldir með innþiljum og steypt á milli. Steypt gólf í kjallara og skilrúm úr timbri með steinvegg eftir endilöngu húsinu í kjallara og á stofuhæð og lofthæð. Á stofuhæð fjórar stofur og tvö eldhús og á lofthæð sex herbergi [Af þessu má ráða, að húsið hafi skipst í eignarhluta eftir miðju fremur en að hvor hæð hafi verið eignarhluti, þ.e.a.s. tvö eldhús eru á neðri hæð]. Stærð hússins var sögð 12x9m og hæð 7,3m, miðstöð til upphitunar og steinolía til ljósa. Eignarhlutar þeirra Benedikts og Pálma Júlíussona voru metnir á 8750 krónur hvor um sig og heildarmat hússins þannig 17.500 krónur. (Sbr. Brunabótafélag Íslands 6. mars 1934)

    Þegar Byggðum Eyjafjarðar voru fyrst gerð skil á prenti árið 1970 voru þau Einar Benediktsson og Álfheiður Karlsdóttir búsett að Hvassafelli og búa hér félagsbúi ásamt Hauki Benediktssyni (bróður Einars) og Rögnu Rósberg Hauksdóttur. Kemur fram, að þau hafi tekið við búinu þegar faðir þeirra bræðra féll frá árið 1962. Faðir þeirra var téður Benedikt Júlíusson, sem hér hafði stundað búskap frá 1930. Bústofninn árið 1970 taldi alls 67 nautgripi (32 kýr og 35 geldneyti), 240 fjár og 10 hross. Túnstærð er þá sögð 39,24 hektarar og töðufengur um 2000 hestar af heyi (Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:305). Álfheiður og Einar bjuggu hér til ársins 1982 er Sigmundur Sigurjónsson og Margrét Jósefsdóttir fluttust hingað. Árið 1990 var Tryggvi  Jóhannsson frá Krónustöðum fluttur að Hvassafelli en fyrrnefnd Einar og Álfheiður áttu jörðina, svo enn var hún í eigu afkomenda Júlíusar Gunnlaugssonar og Hólmfríðar Árnadóttur. Taldi þá bústofninn 82 nautgripi (34 kýr) og 10 fjár en ræktað land taldist tæpir 60 hektarar (Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:822). Árið 2010 eiga þau býlið og búa þar núverandi (2023) eigendur og íbúar, téður Tryggvi Jóhannsson og Guðrún Harðardóttir. Þá eru nautgripirnir orðnir 237, þar af 60 kýr. Auk þeirra voru 15 alifuglar en fjárbúskap hafði þá verið hætt. Nýtt, tæplega 1000 fermetra fjós hafði þá verið reist þremur árum fyrr. Ræktað land mældist þá 67,7 hektarar (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013: 455).

     Íbúðarhúsið í Hvassafelli er reisulegt, skrautlegt og myndarlegt hús á hinu prýðilegasta bæjarstæði. Það er í mjög góðri hirðu, gluggar og þak virðast t.d. nýleg.  Húsið,  ásamt nærliggjandi byggingum, mynda skemmtilega heild sem er til mikillar prýði í gróskumikilli og fallegri sveit. Aðrar byggingar í Hvassafelli eru m.a. geldneytahús sem reist var árið 1945 sem fjárhús, hlaða frá sama ári, geymslur byggðar 1950 og 1976 og fjós frá 1954 og 1968. Þá er einnig súrheysturn frá árinu 1950 en  greinarhöfundi þykja þau alltaf skemmtileg mannvirki, sem hvort tveggja setja svip á umhverfi og sjónræna heild sveita og eru minjar um búskaparhætti fyrri tíma. Nýjast af stærri Hvassafellsbyggingum, fulltrúi 21. aldar er svo veglegt  nýtísku fjós sem byggt var 2007. Myndin af Hvassafelli er tekin 3. júlí 2020 en myndirnar af húsunum við Eyrarlandsveg teknar í febrúar 2013 og myndin af Strandgötu 33 er tekin 21. maí 2022. Myndin af Hvassafellsfjalli er tekin 23. apríl 2020.

Heimildir: Adolf Friðriksson, Elín Ósk Hreiðarsdóttir, Orri Vésteinsson og  Sædís Gunnarsdóttir. [Án árs]. Fornleifaskráning í Eyjafirði IX: Fornleifar í Grundarplássi og undir Fjöllum. Minjasafnið á Akureyri Fornleifastofnun Íslands FS037-94015 pdf-útgáfa: Fornleifaskráning í Eyjafirði IX. Fornleifar í Grundarplássi og undir Fjöllum (minjastofnun.is)  

Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveit.

Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni husakannanir.minjastofnun.is/Husakonnun_147.pdf

Brunabótafélag Íslands. 1934. Hvassafell. Í Virðingabók Brunabótafélags Íslands Saurbæjarhreppsumboð, bók I. 1933-1944. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri. HsksjAk. H11/41

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Minjasafnið á Akureyri, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2016. Akureyrarbær; Menntaskólinn á Akureyri og nærliggjandi íbúðarsvæði. Húsakönnun. Pdf-skjal á slóðinni http://www.akureyri.is/static/files/Skipulagsdeild/Deiliskipulog/Menntaskolinn_og_ibudasvaedi/husakonnun_ma.pdf

Jónas Rafnar. 1975. Bæjalýsingar og teikningar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

ES. Greinarhöfundi bárust eftirfarandi ábendingar frá Gunnari Jónssyni vegna umfjöllunar um Saurbæ og skal þeim komið á framfæri hér:

sr. Gunnar Benediktsson kom að Saurbæ árið 1920 (ekki 1921).

Íbúðarhúsið í Saurbæ er nokkuð örugglega byggt 1927 og fjósið 1929. 

Þá var ranglega farið með nafn Sigrúnar Þuríðardóttur, konu Sveinbjarnar Sigtryggssonar, á einum stað og hún kölluð Sigríður Þorsteinsdóttir.

Er þessu hér með komið á framfæri, beðist velvirðingar og Gunnar Jónssyni þakkað kærlega fyrir. Þetta hefur verið leiðrétt á vefsíðu undirritaðs, arnorbl.blog.is. 

Hús dagsins: Leifsstaðir

Umfjallanir um íbúðarhús Guðjóns Samúelssonar í Eyjafjarðarsveit áttu að mynda nokkurs konar þríleik hér. Eins og öllum góðum þríleikjum sæmir, er hann í fjórum þáttum () og hér kemur sá fjórði, Leifsstaðir. 

Hátt uppi í hlíðum (100m y.s.) sunnanverðrar Vaðlaheiðar stendur bújörðin Leifsstaðir. Neðan við Leifsstaði eru svokallaðar Leifsstaðabrúnir,  að mestu klæddar myndarlegum skógi. Ekki er þeim sem þetta ritar kunnugt um hversu langt má rekja sögu jarðarinnar, eða heldur við hvaða Leif bærinn er kenndur. Núverandi hús á jörðinni er hartnær aldargamalt en það reisti Bergsteinn Kolbeinsson á árunum 1928-30. Hann hafði áður búið í Kaupangi og reist þar veglegt steinhús eftir teikningum Guðjóns Samúelssonar. Líkt og í Kaupangi tæpum áratug fyrr, leitaði Bergsteinn í smiðju Húsameistara ríkisins, sem teiknaði fyrir hann reisulegt steinhús með áföstu gripahúsi.  

Leifsstaðahúsinu mætti skipta í tvær álmur. Sú syðri er íbúðarhús,  einlyft steinhús á háum kjallara með háu risi og smáum miðjukvisti.  Áfast húsinu, þ.e. norðurálman er mikil steinsteypt, tveggja hæða bygging með háu valmaþaki, áður fjós og hlaða en mun nú gistirými. Veggir eru múrsléttaðir og stallað bárujárn á þaki. Krosspóstar eru í flestum gluggum hússins. Grunnflötur syðra húss er  nærri 9x11m en norðurálman nærri 20x11m. Útskot er á norðausturhorni norðurálmu. Leifsstaðir standa á brún eða hól norðan við Kúalæk, um 1,5km frá Eyjafjarðarbraut eystri og liggur að húsinu um 150m heimreið frá Leifsstaðavegi (sem liggur raunar að Króksstöðum). Frá Akureyri eru um 7 kílómetrar að hlaðinu á Leifsstöðum.

 Þegar þau Bergsteinn Kolbeinsson og Ingibjörg Sölvadóttir fluttu að Leifsstöðum úr Kaupangi, árið 1928 gæti hafa staðið þar torfbær sá er lýst er í Bæjalýsingum og teikningum Jónasar Rafnar.  Sá bær sneri A-V og samanstóð af bæjardyrum (inngöngurými, n.k. forstofa) og stofu en til austurs lágu löng og mjó bæjargöng að baðstofu, sem var austast. Inn af göngunum var eldhús norðanmegin og búr sunnanmegin vestast en áfast henni á vesturhlið var skemma (sbr. Jónas Rafnar 1975:158). Þessi lýsing á reyndar við Leifsstaðabæinn eins og hann var fjörutíu árum fyrr, mögulega hafði hann verið stækkaður eða breytt í millitíðinni. Þegar Bergsteinn og Ingibjörg fluttu að Leifsstöðum höfðu þau nokkrum árum fyrr reist nýtt steinhús í Kaupangi og hófust fljótlega handa við byggingu slíks húss á Leifsstöðum. Leitaði Bergsteinn sem fyrr til Guðjóns Samúelssonar varðandi hönnun hússins. Árið áður, 1927, hafði Jónas frá Hriflu skrifað um nýja húsið á Kaupangi og meðal annars lýst þeirri skoðun sinni, að aðalhlið hússins hefði betur snúið í sólarátt fremur en til vesturs. Hvort þeir Guðjón og Bergsteinn bóndi hafi tekið þetta sérstaklega til greina skal ósagt látið hér, en á Leifsstöðum snúa stafnar í vestur og austur og aðalhliðin mót suðri. Stafninn ber óneitanlega skemmtilega við hlíðar Vaðlaheiðar þar sem bærinn trónir hátt yfir nærliggjandi byggð. Upprunalega teiknaði Guðjón Leifsstaði með tveimur misháum burstum. Var það svipaður stíll og prestsetrið á Saurbæ sem hann teiknaði á svipuðum tíma. Ekki gerði hann ráð fyrir torfþaki í þetta skiptið, líkt og á Möðrufelli og Kaupangi átta árum fyrr. Undir lægri burst Leifsstaðahússins gerði Guðjón ráð fyrir hlöðu en fjósið myndi vera í kjallara íbúðarhússins. Var það löngum alþekkt ráð til upphitunar híbýla til sveita, að íbúðarrými og baðsstofur væru ofan við fjósið þar sem fólkið naut varmans frá kúnum. Að þessu leyti greindi þá á, Guðjón Samúelsson og Guðmund Hannesson héraðslækni sem báðir voru miklir hugsjónamenn fyrir bættum híbýlum landsmanna. Sá síðarnefndi var ekki hrifinn af sambýli manna og skepna undir sama þaki (sbr. Pétur H. Ármannsson 2020:115).  

Húsin á Leifsstöðum munu hafa verið fullbyggð árið 1931, íbúðarhúsið 1930 og fjós og hlaða ári síðar. Hvort húsið var byggt með tveimur burstum í upphafi en breytt síðar er höfundi ókunnugt um, en líklega hefur norðurálma hússins, hlaða og fjós, verið byggð með valmaþaki í upphafi. Á Héraðsskjalasafninu er að finna skjöl frá 1934 annars vegar og 1956-67 hins vegar, þar sem finna má lýsingar á flestum bæjarhúsum Öngulsstaðahrepps vegna mats til brunabóta. Flestum, ekki öllum, er þarna lykilorð, því þar er ekki að finna neina lýsingu á Leifsstaðahúsinu. Er það auðvitað miður en stundum er það svo, að heimildir sem leitað er að, finnast ekki eða eru hreinlega ekki til. Það er auðvitað niðurstaða út af fyrir sig. En höfundur telur þó líklegast að íbúðarhúsið sé að mestu óbreytt frá upphafi, þ.e. að ytra byrði. Innra skipulagi hefur væntanlega verið breytt þó nokkuð vegna breyttrar notkunar. Hins vegar er ljóst, að húsið hefur verið raflýst frá upphafi en rafmagn var ekki sjálfsgefið til sveita hérlendis um 1930. Í Degi 6. desember 1928 (52. tbl. 10. árg.) birtist nefnilega eftirfarandi frétt: Þrír bæir í Kaupangssveit, Leifsstaðir, Fífilgerði og Króksstaðir, hafa nýlega komið sér upp rafveitu. Hefir Bíldsá verið virkjuð, og hefir stöðin 20 hestafla kraft. Rafmagnið var notað til ljósa, hitunar og suðu. Var það Bjarni Runólfsson frá Hólmi í Landbroti sem annaðist þessar virkjanaframkvæmdir í Bíldsá en hann byggði margar  smærri rafveitur víða um land á þriðja og fjórða áratug síðustu aldar.

Bergsteinn Kolbeinsson og Ingibjörg Sölvadóttir bjuggu hér til æviloka, Ingibjörg lést árið 1942 en Bergsteinn árið 1948. Seinni kona Bergsteins, Þóra Sólveig Rögnvaldsdóttir  frá Grjótárgerði í Fnjóskadal bjó áfram á Leifsstöðum til ársins 1968.  Þá fluttust hingað þau Sigurgeir Elías Ágústsson og Rut Konráðsdóttir og eru þau búsett hér tveimur árum síðar, þegar Byggðum Eyjafjarðar voru gerð skil í ritverki, sem út kom 1973. Árið 1970 var bústofn Leifsstaða eftirfarandi: Þrjár kýr og eitt geldneyti, 53 fjár og fjögur hross. Þá eru ræktaðar kartöflur á einum hektara lands, töðufengur 600 hestar og ræktað land 11,38 hektarar (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:408). Þá er ljóst, að fyrstu ábúendur nýja Leifsstaðahússins hafa verið ötulir við trjáplöntun, því ræktarlegur trjálundur er sunnan við húsið. Árið 1970 var hann kominn vel á legg, svo trén gætu verið frá fjórða og fimmta áratug aldarinnar. Árið 1990 telur bústofn Leifsstaða 15 hross og ræktað land er 12,6 hektarar. Bergsteinn Eiríkur Gíslason og Halldóra Hafdís Karen Halldórsdóttir eru eigendur jarðarinnar árið 1990 og  ábúendur Birgir Stefánsson og Heiða Hrönn Jóhannsdóttir (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:1066). Hefðbundinn búskapur mun hafa lagst af á Leifsstöðum á 10. áratug síðustu aldar en um 1995 fór fram annars konar uppbygging á staðnum. Var þá byggt við norðurálmuna og húsunum breytt í gistiheimili, túnum breytt í golfvöll og síðar risu smærri gistiskálar og hús norðan við bæjarhúsin. Árið 2010 eru eigendur og ábúendur þau Árný Petra Sveinsdóttir og Gunnar Thorarensen Gunnarsson. Þá kallast jörðin Leifsstaðir II en jörðinni mun hafa verið skipt árið 1991 og Leifsstaðir II gert að lögbýli. Ekki kemur fram hver stærð ræktaða lands Leifsstaða er, en fram kemur að túnin hafi að mestu verið lögð undir golfvöll. Byggingar eru, auk íbúðarhússins frá 1930, gistihús byggð 1994-95 og 2005 (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson 2013:593). Umrædd gistihús munu byggð upp úr fjósi og hlöðu frá 1931. Árið 1946 var býlið Brúarland byggt úr landi Leifsstaða, norðan og neðan bæjarins við Leifsstaðabrúnir. Þar hefur á síðustu áratugum risið dágóð íbúðarhúsaþyrping sem kallast Brúnahlíð og enn er byggt á Brúarlandstúnum. Þá eru margir sumarbústaðir og orlofshús í landi Leifsstaða og Brúarlands.

Leifsstaðahúsið er reisulegt en látlaust hús. Þríhyrndur smágluggi upp undir rjáfri setur á það ákveðinn svip, smáatriði sem þó hefur mikið að segja sem svipauki glæsts húss. Það er í mjög góðri hirðu og í raun sem nýtt að sjá. Síðari tíma viðbætur og byggingaframkvæmdir spilla ekki heildarmynd hússins enda hafa þær verið í samræmi við upprunalega samsetningu.  Bæjarstæðið er einnig sérstaklega skemmtilegt, hátt uppi í brekkunum með útsýni svo að segja um gjörvallan Eyjafjörð. Suðurhlið hússins sést þó trauðla um langan veg, en þar er mikill skógarlundur, sem einnig er til mikillar prýði. Á Leifsstöðum hefur sl. áratugi verið rekin ferðaþjónusta, gisting, veitingar o.fl. nú undir merkjum Hotel North og eflaust verður enginn svikinn af því, að gista þessar glæstu byggingar í dásamlegu umhverfi. Hvað varðar varðveislugildi eða friðun Leifsstaða er það að segja, að húsið er fáeinum árum yngra en svo, að það teljist aldursfriðað (byggt eftir 1923) en það telst hins vegar umsagnarskylt. Umsagnarskyldum húsum má hvorki breyta né rífa án undangenginnar umsagnar minjaverndaraðila og á þetta ákvæði við um hús byggð bilinu á 1924-40. Þá er húsið auðvitað eitt verka Guðjóns Samúelssonar. Meðfylgjandi myndir af Leifsstöðum eru teknar 17. júlí 2023 en myndin af Brúarlandi þann 31. mars 2020.

ATH. Það kom fram í fyrri grein undirritaðs um Kaupang, að Bergsteinn Kolbeinsson og Ingibjörg Sölvadóttir hafi flust að Kaupangi árið 1905. Það er í raun ekki alls kostar rétt, því hið rétta er, að Ingibjörg fluttist að Kaupangi árið 1902 með foreldrum sínum, Sölva Magnússyni og Steinunni Einarsdóttur. Bergsteinn fluttist hins vegar að Kaupangi, er hann giftist Ingibjörgu árið 1905. Þessar upplýsingar fann höfundur í minningargrein Jóns H. Þorvaldssonar um Ingibjörgu í tímaritinu Hlín frá árinu 1946. Er þessu hér með komið á framfæri.

Heimildir: Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveitar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Jónas Jónsson. 1927. Byggingar. Í Samvinnunni 2. tbl. 20. árgangur 1. júní 1927. (Af timarit.is)

Jónas Rafnar. 1975. Bæjalýsingar og teikningar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

Oddeyri Saga hús og fólk

BÓKARKYNNING: Það er mér sönn ánægja að tilkynna að bókin Oddeyri Saga hús og fólk, samstarfsverkefni Kristínar Aðalsteinsdóttur og Arnórs Blika Hallmundssonar er komin út! 

Kristín sendi frá sér árið 2017 bókina Innbær hús og fólk þar sem hún fór hús úr húsi í Innbænum, elsta hverfi Akureyrar og birti myndir af húsum þar og tók viðtöl sem fólk sem þar bjó á þeim tíma. Sú bók löngu uppseld.

Oddeyri saga hús og fólk er af svipuðum toga en þar bætast við söguágrip húsanna, sem síðuhafi á heiðurinn af. (Þeim sem gaman hafa að lestri þessarar síðu gefst hér tækifæri, að lesa skrif síðuhafa á bókarformi). Í bókinni eru um 55 viðtöl og að auki fjallað um söguágrip 24 húsa. Alls er þannig fjallað um 79 hús í öðrum elsta hluta Akureyrar. Viðmælendur völdum við af handahófi og hópur viðmælenda afar fjölbreyttur, fólk sem búið hefur á Oddeyri allan sinn aldur, aðrir aðeins örfáa mánuði, fólk á öllum aldri og ýmsum uppruna, sem á það eitt sameiginlegt að eiga dásamleg heimili á Oddeyri og þykja sérlega vænt um sitt nærumhverfi. Í söguköflunum má finna ýmislegt sem komið hefur upp úr heimildagrúski síðuhafa, margt hvert mjög áhugavert m.a. af húsum á faraldsfæti, sérstæðum númerakerfi auk ýmiss fólks, sem hefur manninn á Oddeyri sl. hálfa aðra öldina eða svo. 

Á Oddeyrinni eru margar perlur og þar drýpur sagan af hverju strái. Það hefur hins vegar borið á því, að hún njóti e.t.v. ekki sannmælis og heyrst hafa þær raddir, að þar séu bara "kofar" og þar ætti nú bara að ráðast í stórfellt niðurrif og helst reisa nýmóðins skýjakljúfa! Sem betur fer eru þær raddir ekki margar eða háværar. Það er svo sannarlega von okkar höfunda, að þetta verkefni okkar verði framtak í þá átt, að hefja Oddeyrina til þess vegs og virðingar sem bæjarhlutinn á svo sannarlega skilið! 

 

Kristínu Aðalsteinsdóttur er ég ævinlega og ævarandi þakklátur fyrir að hafa boðið mér þátttöku í þessu stórkostlega verkefni; þetta hefur verið yndislegt samstarf á allan hátt! 

 

Þess má geta, að bókin er til sölu hjá okkur höfundum fyrst um sinn en kemur væntanlega í bókabúðir á næstu vikum. Beint frá höfundum kostar bókin 7000 kr. og hægt að panta hér í athugasemdum, á [e-mail] eða [e-mail] og við erum auk þess bæði á Facebook! 

Hús dagsins: Kaupangur

Ysti hluti Eyjafjarðarsveitar austanmegin, áður í Öngulsstaðahreppi, hefur löngum nefnst Kaupangssveit, eftir kirkjustaðnum Kaupangi. Bærinn sá stendur á lágum hól í brekkunum austan Eyjafjarðarbrautar eystri, nokkurn veginn beint upp af Þverbrautinni, gamla þjóðveginum yfir óshólma Eyjafjarðarár. Þar standa veglegar steinsteyptar byggingar frá fyrsta fjórðungi 20. aldar, kirkja frá árinu 1922 og íbúðarhús frá 1920. Það má svo geta þess, að rétt eftir að steinhús þessi voru risin, þ.e. árið 1923 var Eyjafjarðará brúuð um Hólmana. Einhver gæti ímyndað sér, að brýrnar hefðu aldeilis nýst vel í aðdrætti og flutninga að húsunum sem eru hvort um sig stórvirki síns tíma. Rétt eftir að húsin miklu á Kaupangi, íbúðarhúsið og guðshúsið, voru risin af grunni; var áin brúuð svo gott sem í túnfætinum!   En höfum í huga, að menn þekktu auðvitað ekki annað, en að áin væri óbrúuð og öll flutningatækni miðaðist við það. Bergsteinn Kolbeinsson Kaupangsbóndi og hans fólk létu brúarleysið alltént ekki aftra sér frá byggingu veglegs steinhúss. Húsið var byggt eftir teikningum stórhuga arkitekts sem nýlega hafði hafið störf eftir námsdvöl í Danmörku og hafði mikinn hug á að bæta húsakost landsmanna þ.m.t. til sveita. Sá var auðvitað enginn annar en Guðjón Samúelsson. Téða kirkju teiknaði hins vegar Sveinbjörn Jónsson. 

       Sögu Kaupangs má líklega rekja til upphafs búsetu manna í Eyjafirði, hvorki meira né minna. Skammt norðan bæjarins er Festarklettur, þar sem sagt er að Helgi magri hafi lagt skipi sínu að landi. Hét hann áður Galtarhamar og dregur væntanlega nafn sitt af gelti Helga, sem mun hafa verið bíldóttur. Sá mun hafa farist í á sem rennur þar skammt frá, og þaðan komið nafnið Bíldsá. Segir í Landnámu, að Helgi magri hafi búið einn vetur á Bíldsá sem talin er sama jörð og Kaupangur er nú. Síðar er talið, að þarna hafi verið verslunarstaður eða kaupstefnur og nafnið Kaupangur til komið þannig (Brynjólfur Sveinsson, Guðrún María Kristinsdóttir 2000:60). Áin, sem rennur norðan Kaupangs heitir heitir hins vegar enn Bíldsá og rennur hún um og niður Bíldsárskarð.  En förum nú hratt yfir sögu, til upphafs 20. aldar, en það mun hafa  verið árið 1905 að Bergsteinn Kolbeinsson fluttist að Kaupangi. Bergsteinn var af Suðurlandi, nánar tiltekið úr Gnúpverjahreppi, fæddur á Stóru- Mástungu en fluttist um tvítugt í Bárðardal sem vinnumaður. Þar kynntist hann Ingibjörgu Sölvadóttur úr Svartárkoti. Ingibjörg var hins vegar fædd í Kelduhverfi, nánar tiltekið í Svínadal. Hún hafði flust að Kaupangi ásamt foreldrum sínum, Sölva Magnússyni og Steinunni Einarsdóttir árið 1902. Þegar þau Bergsteinn og Ingibjörg hófu búskap sinn í Kaupang stóð þar nokkuð hefðbundinn bær með því lagi, sem tíðkast hafði um aldir. Einhvern tíma hefur þeim verið ljóst, að þáverandi bæjarhús væru ekki til ásetnings og farið að huga að nýbyggingu. Tvíbýlt virðist hafa verið á Kaupangi árin 1907-16, en þau ár eru jafnan aðrir ábúendur á staðnum ásamt Bergsteini og Ingibjörgu. Á fyrstu áratugum 20. aldar þótti mönnum sýnt, að framtíðin lægi ekki í torfbæjum, sem voru svo mikið sem þrír fjórðu hlutar allra íbúðarhúsa í dreifbýli (sbr. Pétur H. Ármannsson 2020:107). 

     Áður en sagt er frá hönnun Kaupangs Guðjóns Samúelssonar  er rétt að nefna til sögunnar annan merkan mann í sögu húsagerðar og skipulags hérlendis: Guðmund Hannesson lækni.  Guðmundur hafði mikla ástríðu og  beitti sér mjög fyrir bættum húsakosti landsmanna og reifaði hugmyndir sínar um framtíðarskipulag húsa og bæja í tímaritum og eigin ritum m.a. Um skipulag bæja. Guðmundur taldi steinsteypuna byggingarefni framtíðarinnar. Árið 1915 birtist grein eftir Guðmund í Búnaðarritinu og þar var að finna teikningu Guðjóns Samúelssonar af íslenskum sveitabæ og átti hún að sýna nokkurs konar „fyrirmyndarsveitabæ.“ Í þeirri teikningu sjást greinileg áhrif frá dönskum búgörðum en þá hafði Guðjón kynnt sér í námi sínu þar ytra. Kaupangshúsið, sem Guðjón teiknaði í mars 1920, virðist af sama meiði og fyrrgreind teikning við grein Guðmundar. Guðjón Samúelsson hafði, líkt og Guðmundur Hannesson, mikinn áhuga á að bæta húsakost íslenskra bænda og hafði einnig tröllatrú á steinsteypunni. Jafnframt vildi Guðjón þó einnig halda í ákveðin þjóðernisrómantísk einkenni t.d. teiknaði hann þó nokkur hús með burstabæjarlaginu. Kaupangshúsið var með torfþaki á upprunalegu teikningunni ásamt bogadregnum kvistum, sem voru auðveldari viðfangs við torfþekju. Þá kallaði hann helstu stofu hússins, fyrir miðju á framhlið, baðstofu. Aldrei mun hafa verið torfþak á Kaupangi heldur járnþak frá upphafi, en þakið prýða bogadregnir kvistir. Á sama tíma hefur verið reist ný hlaða á Kaupangi, en samkvæmt Byggðum Eyjafjarðar stendur þar geymsla byggð 1920, sem áður var hlaða (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:1056).

       Íbúðarhúsið í Kaupangi er einlyft steinhús á kjallara, með háu risi. Á miðri framhlið (vesturhlið) er bogalaga kvistur en tveir slíkir á bakhlið. Veggir eru múrhúðaðir, bárujárn á þaki og krosspóstar í flestum gluggum. Horn hússins eru afmörkuð með ferköntuðum súlum, nokkurs konar steyptri eftirlíkingu af steinhleðslu og einnig er skraut efst á stöfnum hússins; steypt lóðrétt bönd sem minna á timburklæðningu. Húsið  stendur sem fyrr segir á lágri hæð við Eyjafjarðarbraut eystri. Að húsinu liggur um 130m heimreið norðan við það, nokkurn veginn beint strik upp hlíðina en sunnanmegin liggur heldur lengri heimreið í sveig að kirkjunni.  Frá Miðbæ Akureyrar eru um 7 kílómetrar að Kaupangi.

      Þann 1. október 1923, fyrir nánast réttri öld þegar þetta er ritað, birtist afar löng og ítarleg frásögn í Tímariti íslenskra Samvinnufélaga af Kynnisför sunnlenskra bænda til Norðurlands vorið 1920. Þar segir svo frá: Í Kaupangi býr Bergsteinn Kolbeinsson, ættaður frá Stóru-Mástungu í Árnessýslu, gildur bóndi við góð efni. Þar stóðum við lengi við, því bæði var rausnarlega tekið á móti okkur, og svo breyttist veður frá því, sem við höfðum átt að venjast, eftir að við komum á Norðurland… [þar] var verið að byggja stórt og vandað steinhús, og sagði Bergsteinn, að það mundi kosta um 40 þús. krónur (Böðvar Magnússon og Kristinn Ögmundsson 1923: 105-106). Sjö árum eftir ferð hinna sunnlensku bænda um Norðurland fjallaði Jónas Jónsson frá Hriflu um nokkur nýleg íbúðarhús til sveita í Samvinnunni og þar á meðal er Kaupangur. Grípum niður í frásögn Jónasar: […]yfirleitt er húsið í Kaupangi hin prýðilegasta bygging. Kjallarinn er lágur, fremur ódýr og eingöngu notaður til geymslu. Íbúðarherbergin eru á aðalhæð. Mjög stór borðstofa er meðfram vesturhlið, en smáherbergi út frá að norðan austan og sunnan. Borðstofan er fyrst og fremst hituð upp, og hin minni herbergi eftir þörfum. Í borðstofunni er borðað, unnið og setið. Þar er heimilisfólkið saman nokkuð í fornum stíl. Með því að gera borðstofuna veglega vildu þeir Guðjón og Bergsteinn vinna á móti þeirri tvístrun heimilisfólksins, sem óhjákvæmilega verður í leiguhúsum kauptúnanna, þar sem hver maður verður meir eða minna einangraður í sínu herbergi. Á loftinu eru aðallega svefnherbergi, bæði fyrir heimafólk og gesti (Jónas Jónsson 1927:164). Niðurstaða Jónasar er sú, að Kaupangshúsið sé hið ágætasta, það sé nokkurs konar fyrirmynd enda þótt það sé alltof dýrt fyrir meðaljarðir. Þó telur hann að hús með burstabæjarlagi hefði farið betur á þessum stað og að prýði hefði orðið af torfþakinu, sem var á teikningunni. Húsið telur Jónas, að geti dugað í nokkrar aldir!

       Árið 1934 er íbúðarhúsið í Kaupangi virt til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús, stærð 13,2x9,5m, 7,6m á hæð. Húsið úr tvöfaldri steinsteypu, öll skilrúm úr steini í kjallara og á stofuhæð, á lofti úr timbri og járnþak á húsinu. Húsið hitað upp með miðstöð, vatnsleiðsla, bað og W.C. (Björn Jóhannesson 1934, án bls). Þá mun eigandi hafa verið Árni Guðjónsson. Ekki kemur fram hver eigandi er, en Bergsteinn Kolbeinsson flutti úr Kaupangi á Leifsstaði, ofar og norðar í sömu sveit, árið 1928. Árni Guðjónsson og Bjarnþóra Jóninna Benediktsdóttir eru hér ábúendur frá 1928-1944. Mögulega hafa þau ráðist í byggingu nýrrar hlöðu, en á Kaupangi stendur hlaða sem sögð er byggð 1928.  Þá má nefna að á þriðja áratugnum voru byggð úr landi Kaupangs, norðan og ofan við bæinn, býlin Knarrarberg (1924) og Arnarhóll (1925). Á síðarnefnda bænum bjuggu  í hartnær hálfa öld þau Kristinn Sigmundsson og Ingveldur Hallmundsdóttir, föðurforeldrar þess sem þetta ritar, og stunduðu þar myndar búskap. Þau fluttust að Arnarhóli árið 1940. Knarrarbergslandið telst nú að mestu innan lands Festarkletts, skógræktarbýlis sem byggt var 2010.

      Næstu áratugi búa ýmsir í Kaupangi, stundum virðist hafa verið tvíbýlt. Sigurður Sigurðsson frá Ánastöðum og Unnur Pálmadóttir frá Sílastöðum eru hér ábúendur frá 1959 til 1965 en þá flytjast hingað þau Kristján Hannesson frá Víðigerði og Olga Ágústsdóttir frá Bolungarvík. Ef við grípum niður í umfjöllun Byggða Eyjafjarðar árið 1970 eru hér sögð m.a. hlöður fyrir 1900 hesta af heyi, fjárhús fyrir 250 fjár, fjós fyrir 36 kýr og hesthús fyrir 6 hross. Íbúðarhúsið er sagt 919 rúmmetrar að stærð, byggt 1920 úr steinsteypu. Bústofninn telur 35 kýr, 7 geldneyti, 206 fjár og 2 hross. Túnstærð er sögð 47,48 hektarar og tekið fram, að framræst land til túnræktar sé um 25 hektarar og starengjar til slægna og beitar um 85 hektarar. Ábúendur og eigendur að 1/3 eru téð Kristján og Olga en hina 2/3 á Björn Ingvarsson lögreglustjóri á Keflavíkurflugvelli (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:403). Tuttugu árum síðar, þegar Byggðum Eyjafjarðar voru aftur gerð skil í öndvegisriti eru á Kaupangi 33 kýr, aðrir nautgripir 48, 12 hross og kartöflurækt en þá hefur fjárbúskap verið hætt. Ræktað land er þá 58,5 hektarar (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:1056). Árið 2010 er enginn búrekstur en ræktað land 60,4 hektarar, væntanlega nytjað af öðrum býlum (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson 2013:585). Sömu ábúendur, þ.e. Kristján Hannesson og Olga Ágústsdóttir eru hér 1990 og 2010 og enn mun Kaupangur í eigu fjölskyldu þeirra.

        Kaupangshúsið er reisulegt og glæst hús og í góðri hirðu. Það, ásamt hinni sérstæðu kirkju, með turninn á norðvesturhorni en ekki fremst eða við mæni og útihúsunum á bakvið, myndar mjög skemmtilega sjónræna heild og er Kaupangur mikið kennileiti í byggðinni. Húsið er væntanlega aldusfriðað, þar sem það er byggt fyrir 1923, auk þess sem það er eitt af verkum Guðjóns Samúelsson, raunar með fyrstu húsum sem hann teiknaði á ferlinum. Húsið er að upplagi skrautlegt og setur bogalaga kvistur ásamt steypuskrauti á það skemmtilegan svip. Jónas frá Hriflu taldi að Kaupangshúsið gæti staðið nokkrar aldir; nú er nýlega hafin önnur öld þess og ekki annað hægt að segja, að það standist með prýði. (Aðrir verða hins vegar að dæma um næstu aldir).  Myndirnar eru teknar 23. apríl 2020 og 8. júlí 2023 en myndin af Festarkletti er tekin 17. júlí 2023.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Upprunaleg teikning að Kaupangi gerði ráð fyrir torfþaki, hér er brugðið á leik með þá staðreynd í myndvinnslu.

 

Heimildir: Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveit.

Björn Jóhannsson. 1934. Brunavirðingar húsa í Öngulsstaðahreppi. Handskrifuð minnisbók, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Böðvar Magnússon og Kristinn Ögmundsson. 1923. Kynnisför sunnlenskra bænda til Norðurlands vorið 1920. Í Tímariti íslenskra samvinnufélaga 2.-3. tbl. 17. árgangur 1. okt 1923. Bls. 76-124. (Af timarit.is)

Brynjólfur Sveinsson (Guðrún María Kristinsdóttir, myndatexti). 2000. Svæðislýsing. Í Bragi Guðmundsson (ritstj.) Líf í Eyjafirði bls. 59-94. Akureyri: Höfundar og Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Jónas Jónsson. 1927. Byggingar. Í Samvinnunni 2. tbl. 20. árgangur 1. júní 1927. (Af timarit.is)

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

Hjólaferð í Laugafell sumarið 2021

Mér þykir býsna gaman að lesa ferðasögur og þá sérstaklega sögur af ferðum um fjöll og óbyggðir Íslands. Er þá ekki upplagt, að deila einni slíkri með lesendum...

Hjólreiðar hafa löngum verið minn helsti samgöngumáti. Hvers vegna ég á ekki bíl, og hef aldrei átt, á sér svosem enga rökrétta skýringu, hefur kannski einna helst með nægjusemi í bland við sérvisku að gera. Ekki er ég andstæðingur einkabílsins nema síður sé og ekki dettur mér í hug, að allir geti tileinkað sér hjólreiðar. Lengst af voru hjólreiðarnar bundnar við sumartímann og þéttbýlismörk Akureyrar en um 2018 fór ég að leggja í vana minn, að hjóla áleiðis að Hrafnagili og prófaði svo alltaf lengri og lengri leiðir, áleiðis fram í fjörð. Það var síðan 29. ágúst 2020, að ég hjólaði að Halldórsstöðum, öðrum fremsta bæ Eyjafjarðarsveitar, 45 km framan Akureyrar og horfði fram Eyjafjarðardalinn: Næsta sumar skal það verða Laugafell! Á svipuðum tíma fékk minn sérlegi hjólafélagi, Árni Már Árnason, sömu hugmynd og veturinn 2020-21 ræddum við þetta fram og til baka, spáðum og spekúleruðum: Við skyldum sko fara, þrátt fyrir úrtöluraddir, en margir hváðu og töldu þetta óðs manns æði hjá okkur, að ekki sé minnst á þann ójafna leik, að annar okkar var á rafmagnshjóli en hinn ekki. En við skyldum fara!  

Klukkan 10, þann 11. ágúst 2021, lögðum við félagarnar af stað frá Leirunesti. Heiðskírt var og sólskin og einhver hitamælir sýndi 21 stig. Ferðin gekk tíðindalaust framan af, við gættum þess að fara ekki of hratt til þess að eiga næga orku inni. Við stoppuðum við Botnsreit, við brúna yfir Djúpadalsá, tókum myndir og supum af vatnsflöskum en við urðum ansi þyrstir í sólinni. Um hádegisbilið áðum við undir suðurvegg Saurbæjarkirkju og Árni fékk að hlaða rafhlöðuna sína á Smámunasafninu. Hann var nefnilega á rafmagnshjóli en ekki ég. Ójafn leikur, en  það tafl átti nú eftir að snúast laglega við þann daginn! Eftir málsverð héldum við áfram, hægt og sígandi. Fylltum á vatnsflöskur við svonefnt Klif, norðan við Leyningshóla. Um hálf þrjúleytið fórum við framhjá Hólsgerði, fremsta byggða bóli í Eyjafirði. Þá vissum við, að við vorum hálfnaðir með vegalengdina. En hvað varðar ferðatíma upp að Laugafelli, vorum við rétt að byrja! 

Kaffihlé tókum við í skógarjaðri við eyðibýlið Úlfa, sem er um 1,5 km sunnan Hólsgerðis. Það eru mjög skörp skil á gæðum vegar við Hólsgerði, þegar komið var suður undir bæjarhólinn er vegurinn stórgrýttur og á mörgum stöðum renna þar lækir yfir. Nú þurfti ég að leiða hjólið, afturendinn orðinn nokkuð aumur eftir 5-6 klukkustunda samfellda setu og þungur bakpokinn seig verulega í, svo ég réð orðið ekkert við minnstu brekkur. Ekki leist mér á blikuna, miðað við þá vegalengd og hækkun sem eftir var. En hvað um það; kröftum myndi ég safna við næsta stopp. Á þessum kafla er hækkunin ekki mjög skörp og skástu metrar vegarins slaga jafnvel hátt í gæði sæmilegra malarvega. Okkur þótti sláandi líkindi með Eyjafjarðardalsslóðanum og efsta hluta Fálkafellsvegar, en við erum báðir skátar og höfum farið þangað ófáar ferðirnar. Við svonefndan Brúsahvamm, um 10 kílómetra  frá Hólsgerði er há og brött brekka þar sem vegurinn sveigir undir og fyrir brekkubrún mikla. Efst í þeirri brekku, ákváðum við að taka okkur annað nestisstopp, gæddum okkur m.a. á normalbrauði með rúllupylsu, kaffi, safa og kexi. Þá rann upp fyrir okkur skelfileg staðreynd!

Árni hafði verið við öllu búinn, hafði meðferðis auka rafhlöðu, fullhlaðna. Eftir 55 kílómetra vegalengd og tæplega 500 metra hækkun var hleðslan nokkurn veginn búin og hugðist hann skipta um. En það var alveg sama hversu gramsað var í bakpoka, enginn fannst lykillinn, sem nauðsynlegur er til að skipta um rafhlöðu. HANN HAFÐI GLEYMST! Nú voru góð ráð dýr. Það er ekkert grín að rogast með straumlaust rafmagnshjól og hvað þá upp bratta fjallvegi. Ég man ekki hvort við ræddum um að snúa við, en það var þá ekki lengi, því við ákváðum nánast samstundis að halda áfram. Þar gilti einfalt reikningsdæmi: Það voru 55 kílómetrar heim og 30 kílómetrar í Laugafell. Og svo vorum við búnir að borga fyrir gistinguna. Það var þó ljóst, að við myndum þurfa að leiða hjólin töluverðan hluta leiðarinnar.  Leið, sem jafngilti ríflega tvöfaldri vegalengdinni milli Akureyrar og Hrafnagils. Að ekki sé minnst á, að á leiðinni yrðum við að hækka okkur hátt í hæð Súlutinda. En áfram var haldið, löturhægt. Klukkan var hálfsjö og sólin farin að lækka í vestri. Ægifagurri gulleitri birtu sló austurhlíðar Eyjafjarðardals og áin ótrúlega tær og blá með bláum hyljum í bland við flúðir. Það eina sem skyggði á, var óskapa mývargur við lygnu hyljina! Við drukkum kynstrin öll af vatni, en þarna lá við, að við gætum teygt okkur með flöskurnar út frá vegslóðanum og fyllt á, enda brekkurnar undirlagðar uppsprettum og litlum bunulækjum, sumir eins og skrúfað væri frá litlum krönum inn í brekkunni. Kvöldverð; kaldar kótilettur og brauð, snæddum við skammt frá vaðinu, þar sem vegurinn hlykkjast upp veggbratta hlíðina upp á hálendisbrúnina, allt upp í tæplega 1000 metra hæð.

Eyjafjarðarleið liggur yfir ána á vaði efst á dalnum. Er hann þar svo þröngur, að nær væri að tala um gljúfur frekar en dal. Þangað náðum við rétt fyrir klukkan níu. Það var útséð, að við næðum í skálann fyrir myrkur. Við vorum tæpar tvær klukkustundir að klífa hrygginn háa, sem ég veit því miður ekki hvað heitir, en man eftir að hafa séð nafnið Runu á korti nálægt þessum slóðum. Í svona ferðum er auðvitað upplagt að nýta björtu nætur sumarsins. Eyjafjarðarleið, hins vegar, er þeim ósköpum gædd að hún opnast yfirleitt ekki fyrr en eftir miðjan júlí, þegar fáir albjartir sólarhringar eru eftir af sumrinu. En hins vegar var óviðjafnanlegt að fylgjast með sólinni setjast yfir hálendinu í vestri og varpa gylltri birtu yfir Eyjafjarðardalinn, á meðan við paufuðumst upp hlykkjótta leiðina. Við vorum enn að hækka okkur þegar fór að rökkva verulega.

Myrkrið var dálítið sérstakt; alltaf sáum við roða við sjóndeildarhringinn í vestri og greindum alltaf næstu fáeinu metra en sáum aldrei lengra frá okkur en það. Við tókum aðeins eina sandöldu fyrir í einu. Stundum var hægt að láta sig renna og ná góðri ferð niður þá tók önnur brekka við, upp í mót. Vegurinn þarna var sannkölluð hátíð í samanburði við stórgrýtisurðina á Eyjafjarðardalnum, nema hvað stundum lentum við í grunnum sandsköflum. Einhvern tíma sáum við útlínur stöðuvatns en engin leið að átta sig á, hvort það væri við vegbrúnina eða langt í burtu. Þetta var algjörlega óborganlegt, fjarlægðarskynjunin rugluð og þögnin algjör. Stundum þóttist ég heyri í fuglum í sandinum en það var þá í raun hjólið að strjúkast við vegkantinn. Og lognið svo algjört, að hægt var að láta loga á eldspýtu. Og það var svo hlýtt, að þetta var í raun svipað því að vera innandyra. En þess má geta, að sumarið 2021 var eitt það hlýjasta og sólríkasta í manna minnum og þarna hafði verið samfelld hitabylgja yfir Norðurlandi í rúman mánuð! Af og til duttum við í símasamband og vorum þá í sambandi við skálavörð í Laugafelli. Klukkan var þarna komin yfir miðnætti og 14 klukkustundir liðnar frá því við lögðum af stað frá Leirunesti. Við fullvissuðum Laugfellinga um, að ekkert amaði að okkur en ef mögulegt væri, myndum við þiggja að vera sóttir. Sem var ekki hægt. Og áfram héldum við „inn í eyðimerkurnóttina“ eins og segir í söngtexta Helga Björns. Mikið óskaplega var þetta allt saman magnað, töfrandi og dásamlegt en mikið ansi sem þetta var langt! Sandalda eftir sandöldu, upp og niður, niður og upp. Ég var alltaf töluvert á undan Árna, sem átti fullt í fangi með sitt straumlausa hjól, en ég stóðst ekki freistinguna að láta mig renna þar sem það var hægt. Yfirleitt stansaði ég og beið uns ég sá ljósið frá Árna. Eitt var það sem hrjáði okkur umfram annað á þessum áfanga leiðarinnar: Við vorum vatnslausir! Á dalnum gátum við bókstaflega gengið að rennandi vatni í næstu brekku en hér voru engar lindir. Það er ótrúlegt hvað 16 klukkustunda gamalt, kalt kaffi og óblandað djúsþykkni geta verið svalandi við þessar aðstæður!

Loksins, loksins (!) sáum við glitta í vegprestinn á bognu stönginni þar sem stendur m.a. Laugafell 4 og Eyjafjörður 37[km]. Armbandsúrið sýndi 2.36. Á slaginu þrjú um nóttina sáum við loks móta fyrir  skálunum fjórum í Laugafelli. Þá voru liðnar 17 klukkustundir frá því við lögðum af stað og 12 klukkustundir frá því við fórum framhjá Hólsgerði, ríflega hálfnaðir með vegalengdina. Við áttum pantaða gistingu á svefnlofti snyrtihússins og vorum við einir um hituna. Sjaldan hefur verið jafn notalegt að skríða ofan í svefnpokann!

Nú förum við hratt yfir sögu. Staðið hafði til, að halda aftur til byggða daginn eftir, en ljóst að það næðist ekki. Í fyrsta lagi tókst okkur að sofa eins og unglingar langt fram undir hádegi, enda vonlegt þar sem ekki var farið að sofa fyrr en um fjögurleytið. Í öðru lagi þurfti að hlaða rafhjólið en það var háð því, að tækist að koma bensínrafstöð af stað. Sem tókst. Hins vegar tæki það fimm til sex tíma að fullhlaða hjólið. Svo við urðum að dvelja aðra nótt. Ekki hefðum við fyrir nokkurn mun viljað missa af þeim dýrðardegi. Við slökuðum á, tókum í spil, fórum í laugina, slökuðum svo aðeins meira á, spiluðum meira og fórum svo aftur í laugina. Fórum í léttan göngutúr um næsta nágrenni skálans, skoðuðum m.a. Þórunnarlaug. Veðrið var með besta móti. Við hugsuðum þá hugsun einfaldlega ekki til enda hvað hefði gerst, hefði Árni ekki getað hlaðið hjólið þarna.

Við lögðum af stað hálfníu morguninn eftir. Það var gaman að virða fyrir sér þann hluta leiðarinnar í sólskini og heiðríkju, sem hulinn var myrkri á uppleiðinni. Og gaman að láta sig renna niður í Eyjafjarðardal og niður að vaði; við vorum 15 mínútur sömu leið og tók okkur tvo klukkutíma á uppleiðinni! Það var líka sérstakt, að finnast maður vera „rétt ókominn“ heim við Hólsgerði, og mikill léttir að vera kominn til byggða. Um 10 kílómetra frá Laugafelli hafði ég farið að heyra eitthvert sarg úr pedalahúsinu sem ágerðist mjög. Vissi ég ekkert af hverju þetta stafaði en hvimleitt var þetta. Hugkvæmdist mér að hella smurolíu inn fyrir og lagaðist þetta eitthvað. Reyndi lítt á þetta niður að byggð, því lítið þurfti að stíga. Þegar komið var svo að segja á jafnsléttu sagði þetta til sín, hjólið var ægilega þungstigið og breytti þá engu í hvaða gír ég var, svo mesti hraði sem ég náði var um 18-20. Þá  gengu pedalarnir einhvern veginn til hliðanna, líkt og þeir ætluðu af, svo maður þurfti að stíga þá inn og út. Það kom svo í ljós, að lega hafði farið og líklega bara tilviljun að þeir duttu ekki af! En ferðin sóttist fyrir vikið agalega seint. Við komum að Smámunasafninu í Sólgarði um fjögurleytið og fengum okkur vöfflur með rjóma og skoðuðum safnið í rólegheitunum en Árni fékk að bæta þar straum á rafhlöðuna. Lögðum við af stað aftur um fimmleytið eða um það leyti, sem safninu var lokað. Vegna pedalavandræða og rasssæris sóttist mér ferðin afar seint á meðan Árni geystist áfram á rafmagninu. Hafði þessu einmitt verið öfugt farið síðari hluta uppleiðar. Það er dálítið gaman hvernig heildarlengd ferðar breytir vegalengdarskyninu. Við Grund, rúma 20 kílómetra frá Akureyri, var ég orðinn verulega framlágur en hugsaði með mér, að þetta færi nú alveg að hafast! Vissi af miklum brekkum á næstu kílómetrum þar sem ég gæti náð góðri ferð niður en viti menn - kvöldgolan sem blés á móti eyðilagði það að mestu leyti. Síðustu 15 kílómetrana, framhjá Hrafnagili og áleiðis í bæinn gat ég orðið ekki stigið nema nokkur hundruð metra í einu án þess að taka stuttar pásur. En þetta hafðist.

 

 

 

 

Við afleggjarann að Kjarnaskógi skildu leiðir okkar Árna í þessari mögnuðu ferð, hann hélt heim upp á Brekku, en ég áleiðis eftir Drottningarbrautarstígnum heim á Oddeyrina. Og þangað náði ég klukkan hálfníu. Heimferðin tók þannig 12 klukkustundir. Enda þótt þessi frásögn virðist lítið annað en upptalning á hrakföllum og erfiðismunum er það nú svo, að þetta var með því skemmtilegra og ævintýralegra, sem ég hef reynt.

 

Kominn til byggða! Síðuhafi staddur sunnan við Hólsgerði, fremsta byggða ból í Eyjafirði á heimleið úr Laugafelli 13. ágúst 2021. Þess má geta, að hjólinu á myndinni skipti ég út í apríl sl. fyrir Cube, fulldempað rafhjól. (Mynd: Árni Már Árnason)