Hús dagsins: Eiðsvallagata 14; Gamli Lundur.

Elsta hús eða húsin sem enn standa á Oddeyri eru Gránufélagshúsin við Strandgötu 49 en elstu hlutar þess húss eru frá 1873. Það var þó ekki fyrsta húsið sem reis á Eyrinni því árið 1858 risu þar tvö hús, sitt hvoru megin við þar sem nú er Eiðsvöllur. Þar var annars vegar um að ræða torfbæ, sem stóð þar sem nú er Norðurgata 31 og hins vegar var það Lundur, eða Gamli Lundur sem stóð þar sem nú er lóðin Eiðsvallagata 14. Sá Gamli Lundur sem nú stendur er að vísu ekki nema ríflega þrítugur en svo til nákvæm eftirmynd fyrirrennarans en nánar um það síðar.

Eiðsvallagata 14 eða Gamli Lundur er einlyft timburhús á lágum grunni og með háu, bröttu risi af gerð sem algeng var á 19. öld. Smáir sexrúðupóstar eru í gluggum og á suðurhlið er inngönguskúr en aðaldyr hússins á vesturgafli. Allt er húsið veggir jafnt sem þak klætt timbri, svokallaðri listasúð, og að gömlum hætti er húsið allt svartmálað; væntanlega vísun til þess þegar flestöll hús voru tjörguð. Ég hef séð dæmi þess að fólk, sem ekki gjörþekkir húsin á Akureyri, taki feil á Gamla Lundi og Laxdalshúsi í Innbænum en þessi hús eru vissulega ekki ólík fljótt á litið. Húsið er skástætt miðað við götu, þ.e. grunnflötur hússins myndar ekki horn við götu enda er hann mun eldri en gatan sjálf. Þess má einnig geta að hús númer 13 stendur líkast til nærri 200 metrum neðar við götuna en oddatölur Eiðsvallagötunnar liggja nokkru neðar en þær sléttu (nr. 1 er á móti nr. 18).

Lund (sem þá var auðvitað ekki orðinn “Gamli”) reisti Lárus Hallgrímsson 1857-58. Hann veiktist hins vegar áður en hann náði að ljúka byggingu hússins og í september 1858 er það selt á uppboði Jóni Laxdal. Kaupverðið var 240 ríkisdalir. Hann bjó ekki lengi í húsinu en fyrsta áratuginn voru eigenda- og íbúaskipti nokkuð tíð og oftast nær bjuggu þarna 3-4 fjölskyldur samtímis. Gránufélagið eignaðist húsið 1872 og ári síðar risu áðurnefnd hús þess félags við Oddeyrartanga. Undir stjórn Einars Ásmundssonar í Nesi, framkvæmdastjóra Gránufélagsins var Lundur innréttaður sem sölubúð haustið 1873 og árin um 1880 var starfrækt þarna niðursuðuverksmiðja. Þar var á ferðinni Þorsteinn Einarsson frá Brú á Jökuldal en hann var framkvæmdastjóri þeirrar verksmiðju. Hann var stóð á þeim tíma í byggingu mikils stórhýsis úr steini um 20 metrum suðaustan við Lund en árin 1881-83 mun hann hafa búið í Lundi, e.t.v. flutt inn í steinhúsið 1883. Skráð byggingarár þess húss er 1880 en vel má vera að það hafi tekið nokkur ár að innrétta húsið sem íbúð, en til er ljósmynd frá 1882 sem sýnir húsið fullbyggt að utanverðu. Steinhúsið, sem Þorsteinn reisti í félagi við Björn Jónsson þekkja margir sem Steinhúsið eða Gamla Prentsmiðjan og stendur það við Norðurgötu 17. Í niðursuðuverksmiðjunni í Lundi voru aðallega soðnar niður kjötvörur ýmis konar, rjúpur, svið og tungur voru þar í mestu magni en heldur þykir mér ólíklegt að þarna hafi verið framleiddir niðursoðnir ávextir í dós. Eins og gefur að skilja var starfstími verksmiðjunnar haustin eða sláturtíðin. Síðustu áratugina fyrir aldamót bjó þarna Jósef Jónsson ökumaður frá Borgarhóli, líkast til þar til hann reisti Lundargötu 15 árið 1898. Sonur hans var Jóhannes, kenndur við Hótel Borg, glímukappi og athafnamaður og mun hann fæddur í Lundi 5.október 1883.

Á 20.öld þjónaði húsið ýmsum hlutverkum, þar var búið og þar voru einnig verkstæði og geymslur en ástandi hússins fór hrakandi eftir því sem leið á öldina. Upprunalega hét húsið Lundur en hvenær Gamla- viðurnefnið kom á þekki ég ekki. Ég set fram þá tilgátu án nokkurrar ábyrgðar að húsið hafi fengið þessa nafnbót eftir 1924, til aðgreiningar þegar stórbýlið Lundur var reist á Brekkunni. Húsið var í hópi þeirra fyrstu sem voru friðuð skv. Þjóðminjalögum á Akureyri en það var árið 1982 en Akureyrarbær keypti húsið í kjölfarið og seldi aftur með kvöðum um endurgerð. Þá var húsið orðið verulega hrörlegt og auk þess talsvert breytt frá fyrstu gerð. Nýr eigandi, Jón Gíslason smiður reif hinn upprunalega Gamla Lund og byggði það hús sem nú stendur 1984-85 eftir nákvæmum uppmælingum á gamla húsinu. Því er það svo, að Gamli Lundur sem nú stendur er í raun yngsta húsið við Eiðsvallagötuna, að undanskildum raðhúsum, byggðum eftir 2000 sem standa neðst við götuna. Í einhverri sögugöngu um Eyrina heyrði ég það að Gamli Lundur hafi verið orðin svo illa farinn og ónýtur á allan hátt, burðarvirki jafnt sem annað, að endurgerð hefði verið óraunhæf án þess að endurnýja svo til hverja einustu spýtu. Sem var vissulega gert. Húsið er að mestu einn salur og húsið gegn um árin verið notað til samkomuhalds, listsýninga og veisla hvers konar en fyrir fáeinum festu Sjöunda dags Aðventistar kaup á húsinu og er húsið nú þeirra samkomustaður. Gamli Lundur er glæsilegt hús að sjá og til prýði í umhverfinu, sem ekki er af verri endanum því húsið stendur andspænis Eiðsvelli, þeim sælureit Oddeyringa. Þessi mynd er tekin 5.júní 2006 og rétt að taka fram, þar sem um ræðir rúmlega átta ára gamla mynd að húsið er óbreytt frá því sem er á þessari mynd þegar þetta er ritað í desember 2014.

Heimildir: Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. (1995). Oddeyri; húsakönnun. Akureyri: Minjasafnið á Akureyri.  

Jóhannes Jósefsson, Stefán Jónsson skráði. (1964). Jóhannes á Borg, minningar glímukappans. Reykjavík: Ævisöguútgáfan.

Steindór Steindórsson (1993). Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur