Bæjarbrunarnir miklu á Akureyri.

Ég hef lengi ætlað mér að skrifa um Bæjarbrunana svokölluðu hér á þessa síðu. En árin 1901, 1906 og 1912 urðu miklir stórbrunar á Akureyri og hef ég stundum minnst á þá í húsaumfjöllunum. Einhver þeirra húsa sem ég hef fjallað um hér voru reist á grunni húsanna sem þar brunnu auk þess sem þessir brunar  höfðu talsverð áhrif á það hvernig menn byggðu og frágang bygginga. Menn fóru að járnklæða hús og fóru frekar að horfa til steinsteypuhúsa. Brunarnir ýttu undir að hugað væri að brunavörnum, slökkvibúnaði og vafalítið má leiða að því líkur að þessir atburðir hafi ýtt undir lagningu vatnsveita og rafmagns til ljósa en fyrsti "Bæjarbruninn" sem átti einmitt upptök sín út frá steinolíulampa.

Bæjarbruninn 1901:

Um klukkan fjögur aðfararnótt 19.desember 1901 voru Akureyringar vaktir upp með hrópunum "Bærinn er að brenna!" Var þar eldur laus í húsatorfunni sem afmarkaðist af Hótel Akureyri (Aðalstræti 12) í suðri og barst eldhafið hratt út til norðurs. Þarna voru góð ráð dýr en í þorpinu undir Búðargilinu var engin slökkvidæla til staðar og ekkert slökkvilið og í raun enginn sem hafði vald til að stjórna slökkvistarfi. Eldvarnir voru ekki heldur háþróaðar og húsin sem slík ekki heldur neitt óeldfim, timburhús einangruð með hálmi, spónum og reiðingi, mörg hver tjörguð og olíuborin í bak og fyrir.

Fljótlega var hafist handa við slökkvistarf og af lýsingum að dæma virðast viðbrögðin almennt hafa verið fumlaus og yfirveguð. Fólk myndaði færiband neðan úr fjöru með fötur fullar af sjó en einnig snerist slökkvistarf mikið um að verja nærliggjandi hús svo eldurinn bærist ekki lengra. Gamli Spítalinn var t.d. hætt kominn en hann var varinn með járnplötum sem snjó var mokað á. Einnig var mikið lagt upp úr því að bjarga verðmætum. Meðal þeirra húsa sem eyðilögðust þarna var eitt fyrsta íbúðarhús bæjarins, byggt 1777, einlyft hús með háu bröttu risi og miðjukvisti og Hótel Akureyri sem reist var 1866 en stækkað 1885. Vertinn þar, Vigfús Sigfússon hafði keypt húsið og reksturinn þremur árum áður. Hann byggði svo annað Hótel Akureyri á þeirri lóð, miklu stærra hús- sem einnig brann til grunna löngu eftir hans tíð (1955).

Þau hús sem brunnu til grunna voru eftir því sem ég kemst næst: Hótel Akureyri (Aðalstræti 12), nýbyggt (1899) verslunarhús Jóhannesar og Sigvalda Þorsteinssonar (Aðalstræti 10), Möllershús og séra Geirshús (stóðu bæði á Aðalstræti 8) og elsta íbúðarhús á Akureyri á Hafnarstræti 3, en það hús var reist 1777 og var þá í eigu Klemenzar Jónssonar bæjarfógeta. Þau hús sem skemmdust og stóðu uppi voru Stephensenshús (Lækjargata 2), hús Schiöth póstmanns (Aðalstræti 6), Lyfjabúðin (Aðalstræti 4), Gamli skólinn (Hafnarstræti 7, húsið stóð uppi en var rifið 1942) auk þess sem Laxdalshús skemmdist töluvert. Í Öldinni okkar 1901-1930 er húsanna ekki getið með götunúmerum en á þessum tíma tíðkaðist frekar að kenna húsin við eigendur og íbúa. Þar er minnst á Christensenshús og hús Magnúsar Blöndal en ég get ekki áttað mig á því nákvæmlega út frá heimildum hvar þau hús voru staðsett.

  

Aðalstræti 6 t.v. skemmdist töluvert í brunanum 1901 en það var síðar bárujárnsklætt. Gamli spítalinn (t.h.) var í mikilli hættu og snerist slökkvistarf að miklu leyti um að verja hann. Sextíu árum síðar brann norðurhluti hússins (sá ljósgræni) og fékk í kjölfarið það lag sem hann hefur nú.

Alls voru þetta 12 hús brunnu til grunna eða skemmdust og á þessum fjórum klukkustundum urðu 52 manns heimilislausir og eignatjón varð auðvitað gríðarlegt. Það má eflaust kalla kraftaverk að þarna varð ekki manntjón en eldurinn breiddist hratt út og menn voru í stórhættu við frumstæð slökkvistörf auk þess sem þá tíðkaðist mikið að vaða inn og út úr brennandi húsum að bjarga varningi. Upptök eldsins voru rakin til gests á Hótel Akureyri (það fylgdi meiraðsegja sögunni að sá gestur frá Öxnadal!) sem hengt hafði olíulampa upp í rjáfur og helst til nærri timburklæddu loftinu. En ekki leið á mjög löngu þar til annar mikill bruni átti sér stað og þá á Oddeyrinni.

Hafnarstræti 3 er byggt 1903 á grunni íbúðarhúss sem eyðilagðist í brunanum 1901. Það hús var byggt 1777 og var því ekki miklu eldra en núverandi hús er núna...

Oddeyrarbruninn 1906.

Átjánda október árið 1906 kváðu eldlúðrar bæinn. Þarna voru slíkir lúðrar komnir til sögunnar og slökkvidæla og ekki þykir mér ólíklegt að slíkir gripir hafi verið til komnir eftir atburðinn fimm árum áður. Þá er talað um það í Öldinni okkar að bjarminn af eldinum hafi verið slíkur að engu væri líkara en að göturnar hefðu fengið raflýsingu. Sem bendir til þess að þarna hafi menn þekkt til slíkrar lýsingar en þá voru enn tæpir tveir áratugir að bærinn fengi notið slíkrar lýsingar. Þykkan reykjarmökk lagði yfir alla Oddeyrina en vindur stóð að vestan.

Tvö hús ofarlega við Strandgötuna, ein þau stærstu og glæsilegustu á Akureyri loguðu stafnanna á milli en eldurinn mun hafa komið upp í Strandgötu 5, sem var í eigu Halldórs Jónssonar. Það hús var nýbyggt, þrílyft timburhús með þremur burstum skreyttum útskurði. Vegna þessara sérkennilegu bursta var húsið kallað Horngrýti. Strandgata 7 var einnig tiltölulega nýtt hús, reist um 1900 af Sigurði Bjarnasyni og Jóni Guðmundssyni en það hús átti Jósef Jónsson. Húsið var þrílyft timburhús með lágu risi og miklum turni og kallað Turnhús. Þessi hús virðast af myndum að dæma hafa verið sambærileg við t.d. Samkomuhúsið sem þá var í byggingu og nýreistan Gagnfræðaskólann (Gamli Skóli).

Eldurinn breiddist hratt út austur eftir Strandgötunni enda stóð vindur af vestri. Hús Kolbeins Árnasonar kaupmanns við Strandgötu 9 fuðraði næst upp, sömuleiðis Strandgata 11, hús Magnúsar Blöndal og Strandgata 13, kennt við Norðmaðurinn Ole Lied sem það byggði húsið árið 1885 en þarna var það í eigu Sigurðar Bjarnasonar. Þá brann einnig vörugeymsla í eigu hans og þar einn vélbátur sem þá voru miklir nýmóðins kostagripir. Slökkvistarf snerist að mestu um að verja nærliggjandi hús en handan örmjórrar Glerárgötunnar var hús Halldórs Halldórssonar söðlasmiðs á Strandgötu 15. Talið var að ef eldurinn bærist í það hús væri öll Oddeyrarbyggðin í hættu. Þarna var brugðið segli og járnplötum á gafl Strandgötu 15 og vatni skvett eða sprautað á og þannig náðist að bjarga efri húsum. En þegar eldurinn var kulnaður lágu þessi sjö hús í valnum og þarna misstu 79 manns heimili sín og hóf bæjarstjórnin söfnun fyrir þá sem misstu allt sitt þarna. Enginn fórst en einhverjir brenndust við slökkvistörf. Þarna hefur hurð eflaust oft skollið nærri hælum þegar menn voru hlaupandi inn og út brennandi húsunum til bjargar verðmætum og varningi.

Þess má einnig geta að í blaðinu Norðurland var þeirri skoðun lýst að óálitlegt sé að byggja úr timbri og þau hús sem reist væri á þessum lóðum ættu að vera sambyggingar úr sementi en helstu örðugleikar þess væru að bæjarbúar kynnu þar lítt til verka og yrðu líklega að fá aðstoð erlendis frá í því. En menn létu þessi orð svo sem ekki á sig fá þarna því  sumarið eftir voru reist mikil timburhús á þessum lóðum. Hús sem öll standa enn, 106 árum síðar. Hins vegar fór að draga mjög úr byggingum stórra timburhúsa fáum árum seinna og kannski sérstaklega eftir næsta stórbruna sem var í Innbænum, sex árum síðar.

Á mynd: Vettvangur Oddeyrarbrunans. Þarna eru húsin Strandgata 7, 9 og 11 böðuð í miðnætursólinni að kvöldi 17.júní 2013. Þessi hús eru öll reist sumarið 1907 á rústum Oddeyrarbrunans.

Bruninn í Innbænum 1912

Þriðji bæjarbruninn átti sér stað aðfararnótt 17.desember 1912. Þarna brunnu 12 hús milli sk. Breiðagangs og Búðarlækjar en Breiðigangur lá (og liggur raunar enn) nokkra metra norðan Laxdalshúss. Þetta voru vörugeymsluhús sem verslanir Höepfners, Gudmanns Efterfölgere og Tuliniusar áttu einnig íshús og saltskemma í eigu þess síðasttalda. Stóðu þessi hús m.a. á lóðunum Aðalstræti 1, 3,5 og 7 og Hafnarstræti 15 en tvílyft hús frá 1793 ná Hafnarstræti 13  bjargaðist naumlega, en það var illu heilli rifið 1934.

 Þessi bruni var frábrugðin hinum að því leytinu til að ekki nærri eins margir misstu heimili sín en þarna mun aðeins ein íbúð hafa skemmst. Það varð hinsvegar mikið tjón á verðmætum, um 70 þúsund krónur. (Ég ætla ekki einusinni að reyna að snara þeirri upphæð yfir á núvirði.) Flestar lóðirnar voru óbyggðar áratugum saman, en á Aðalstræti 3 var reist hús 1946 og þar er nú hin þjóðþekkta ísbúð Brynja. Bílaplanið fyrir þá verslun er einnig á brunareitnum. Líkt og í fyrri "bæjarbrunum " fórst ekki einn einasti maður í þessum bruna.

Það má sannarlega kalla kraftaverk  að í öllum þessum brunum varð aldrei manntjón og það sérstaklega þegar það eftirfarandi er haft í huga að:

1)Húsin voru mjög eldfim, timburhús einangruð með spónum, hálmi og reiðingi og eldur breiddist út á miklum hraða en í öllum þessum tilfellum sem hér er lýst var talsverður vindur. Að sjálfsögðu voru eldvarnir engar og útgöngu- og flóttaleiðir þröngar og erfiðar enda þekktist ekki að hugað væri að slíku við byggingu húsa. 

2)Þarna voru menn vaðandi inn og út úr brennandi húsunum gegn um hita og reyk til að bjarga verðmætum og húsgögnum.  Það sem ég hef reyndar ímyndað mér að kynni að hafa hjálpað til var að þarna voru menn e.t.v. betur "aðlagaðir" reykjarkófi en nú gengur og gerist; Á þessum tíma hafði nefnilega hvert mannsbarn alla sína tíð andað að sér reyk frá kolavélum, hlóðum og ljósum, floti sem ljósmeti eða ósandi olíulömpum. Sennilega hafa menn líka sofið lausar og verið e.t.v. verið varari um sig, enda oft kalt í húsum og loftgæði e.t.v. ekki almennt mikil auk þess sem eldur var ævinlega logandi í kolavélum og hitunartækjum og fólk meðvitað um þá eldhættu. Þá dettur mér í hug að fyrir rúmri öld var heldur ekki eins mikið af húsgögnum og lausamunum og alls engin gerviefni og reykurinn innandyra því ekki jafn hættulega eitraður og þegar húsbrunar verða í dag. Þetta eru aðeins getgátur hjá undirrituðum.

Á 2.áratug 20.aldar dró verulega úr byggingum timburhúsa almennt eftir m.a. þessa bruna og stórbruna í miðbæ Reykjavíkur vorið 1915, enda urðu menn almennt smeykir við timbur sem byggingarefni. Áratuginn 1920-30 mætti alveg kalla áratug steinsteypunnar í því samhengi en einnig færist í vöxt að timburhús séu járnklædd eða eldvarinn, í sumum tilvikum voru settar á hús steinskífur og á Akureyri var flutt inn sérstakt blikk frá Bandaríkjunum, sk. steinblikk.  

 

Elsta stóra steinhúsið á Akureyri, Hafnarstræti 19, er byggt árið 1913, nokkrum mánuðum eftir seinni Innbæjabrunann en steinsteypuhús fóru mjög að ryðja sér til rúms. Það munar aðeins götubreiddinni að brunareiturinn frá 1912 sjáist vinstra megin á myndinni.

 Heimildir: Gils Guðmundsson ritstjóri (1950): Öldin okkar; minnisverð tíðindi 1901-1930. Reykjavík: Forlagið Iðunn.

Steindór Steindórsson (1993). Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur