Hús dagsins: Nonnahús (Aðalstræti 54)

Hvert er frægasta hús Akureyrar? Það gæti mögulega verið Nonnahús en Jón Sveinsson, Nonni, sem vart þarf að kynna fyrir lesendum er með víðfrægari íslensku rithöfundum og hafa bækur hans verið þýddar á yfir 40 tungumál. Nonnahús lætur ekki mikið yfir sér, bakhús við Aðalstræti, norðan Minjasafnsins en hefur löngum notið mikilla vinsælda gesta, hvaðanæva af úr heiminum, sem lesið hafa sögur Nonna. Auk fjölmargra annarra, sem heimsótt hafa Akureyri, að ógleymdum heimamönnum. Um er að ræða æskuheimili Nonna, sem telst Aðalstræti 54. Aðalstræti 54, sem hér eftir verður kallað Nonnahús í þessari grein til einföldunar enda þótt um sé að ræða tímabil fyrir tíð Nonna eða löngu áður en heitið festist við húsið. Þangað fluttist Nonni sjö ára gamall frá Möðruvöllum árið 1865 ásamt foreldrum sínum og systkinum en húsið er líklega byggt rúmum áratug fyrr.  Skráð byggingarár hússins er 1849 en að öllum líkindum er það um fjórum árum yngra.  

Í Húsakönnun árið 1986 segir [...]sennilegt er að Páll Magnússon hafi byggt manna fyrstur á þessari eign  og talið að hann hafi reist húsið árið 1849 (Hjörleifur Stefánsson 1986:98).  Þessi kenning er nokkuð hæpin. Því sá Páll Magnússon sem um ræðir, söðlasmiður og síðar bóndi og hreppstjóri á Kjarna, var fæddur árið 1833 og því aðeins sextán ára þegar hann mun hafa átt að reisa húsið. Að sextán ára strákur hafi reist timburhús um miðja nítjánda öld er kannski ekkert útilokað þó ólíklegt sé, en það sem tekur eiginlega af öll tvímæli um að þessi kenning standist, er einnig sú staðreynd, að á þessum tíma var Páll Magnússon búsettur hjá foreldrum sínum að Auðbrekku í Hörgárdal (sbr. manntal 1850).  Enda er það svo, að þegar birt var uppfærð Húsakönnun 2012 er talið nokkuð óyggjandi, að húsið hafi Jósep Grímsson, gullsmiður reist árin 1853 eða 1854.  

Nonnahús er einlyft timburhús, bindingshús með háu risi og miðjukvisti að framan. Stendur það á lágum steingrunni. Á bakhlið er viðbygging með einhalla þaki og smár kvistur á þekju. Slagþil er á veggjum, pappa- og þilklæðning á þaki en bárujárn á þaki viðbyggingar. Sexrúðupóstar eru í gluggum og yfir kvistglugga, þríhyrndur bjór. Undir mæni á suðurstafni er lítið fuglahús.  Grunnflötur framhúss er 10,34x4,77m en viðbyggingar á bakhlið 5,78x4,32m.

Jósef Grímsson, sem líkast til reisti Nonnahús árið 1853, var fæddur árið 1825, líklega á Munkaþverá fremur en Dvergsstöðum, en foreldrar hans fluttu á síðarnefnda bæinn frá hinum fyrrnefnda, árið sem Jósep fæddist (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019:405). En þar sem hann var fæddur tiltölulega snemma árs (3. mars) er líklegra en hitt, að þau hafi flust yfir Eyjafjarðará þegar strákurinn var nokkurra vikna eða mánaða.  Jósep átti heima á ýmsum bæjum við Eyjafjörð, var skráður sem vinnupiltur á Stokkahlöðum árið 1845 og vitað er að hann kom til Akureyrar árið 1852 og er búsettur í þessu húsi ásamt fjölskyldu sinni árið 1855 (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa, 2012). Eiginkona Jóseps var Ingibjörg Þorvaldsdóttir, frá Ytra – Krossanesi. Jósep og Ingibjörg áttu hér heima til ársins 1858 en þá keypti húsið téður Páll Magnússon. Ári síðar fékk Páll leyfi bygginganefndar til að rífa burtu torfstofu, áfasta suðurenda húss, sem var á bakvið íbúðarhús, eða vestan við það, að sunnanverðu og lengja það sem nam lengd (þykkt) stofunnar. Þá ætlaði hann að [...] setja aptur stafn af timbri og þekja viðbót þessa með torfi eins og hinn partinn af húsinu (Bygg. nefnd. Ak. 1859: nr. 12).  Af þessu má ráða, að húsið hafi verið með torfþaki í upphafi en óljóst hvað átt er við með húsi, bakvið eða vestan við íbúðarhúsið. Greinarhöfundur áætlar, að hér sé um að ræða viðbygginguna vestan við, sem fengið hafi endanlegt lag við þessar framkvæmdir. Ekki eru nein mál á þessum framkvæmdum. Þá fylgir ekki sögunni, hvort miðjukvistur hafi verið settur á um svipað leyti eða hvort hann hafi verið frá upphafi. Miðjukvistir af þeirri gerð sem sést á Nonnahúsi voru ekki algengir um miðja 19. öld. Ekki er getið fleiri bókana Bygginganefndar um Nonnahús (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa 2012).

Páll Magnússon hugðist starfrækja verslun í húsi sínu en eitthvað mun það hafa gengið brösuglega og seldi hann húsið fáeinum árum síðar. Árið 1863 er Wilhelmína Lever eigandi hússins. Tveimur árum síðar eignaðist húsið Sveinn Þórarinsson, amtskrifari á Möðruvöllum í Hörgárdal.  Kona hans var Sigríður Jónsdóttir og börn þeirra Björg, Jón, Sigríður Guðlaug, Ármann og Friðrik. Bræðurna Jón og Ármann þekkja sjálfsagt ekki bara margir Íslendingar heldur einnig margir á meginlandi Evrópu og víðar í heiminum. Hér er nefnilega um að ræða þá Nonna og Manna, sem m.a. birtust á sjónvarpsskjáum landsmanna fyrir tæpum 40 árum. Það er e.t.v. til um marks um heimsfrægð Nonna að þeir þættir voru framleiddir í Þýskalandi og þar komu fram víðfrægir leikarar af mörgum þjóðernum. Jón Sveinsson eða Nonna þarf vart að kynna fyrir lesendum en hér var hann búsettur í fimm ár eða þar til honum bauðst, 12 ára gömlum, að flytjast til Frakklands til náms, með styrk frá frönskum aðalsmanni. Til latínuskólans í Amiens komst hann þó ekki fyrr en ári síðar, vegna stríðsátaka í Evrópu, en í millitíðinni dvaldist hann í Danmörku. Þar tók hann upp kaþólska trú og eftir latínuskólanámið gekk hann í reglu jesúíta. Nonni hóf kennslu við kaþólskan skóla í Danmörku en nam heimspeki, guðfræði og bókmenntir í nokkrum löndum og tók prestsvígslu á Englandi árið 1892, eftir guðfræðinám þar. Fékkst hann við kennslu og prestskap næstu áratugina en eftir 1912 lagði hann kennsluna á hilluna og fékkst að mestu við ritstörf, en fyrsta bók hans kom út 1913. Var hann m.a. búsettur í Þýskalandi og Hollandi. Hann var víðförull mjög og auk þess að kynna bækur sínar, hélt hann fyrirlestra um æskuslóðir sínar við Eyjafjörðinn en þær voru honum alla tíð mjög kærar. Bækur hans voru að mestu byggðar á bernskuminningum hans, svo ætla mætti, að þeir sem sóttu fyrirlestra hans, hafi kannast við staðhætti úr sögum Nonna. Hefur eflaust verið kærkomið. Nonni heimsótti Akureyri árið 1930 og var þá gerður að heiðursborgara bæjarins. Nonni lést 16. október 1944, réttum mánuði fyrir 87 ára afmæli sitt, í sprengjuvarnarbyrgi undir sjúkrahúsi í Köln. Var þá síðari heimsstyrjöldin í algleymi og fór Köln ekki varhluta af henni. Tveimur dögum fyrr gerðu Bandamenn t.d. umfangsmikla loftárás á borgina undir nafninu Operation Hurricane. 

Af Sveini og Sigríði er það að segja, að Sveinn Þórarinsson lést árið 1869 úr sullaveiki. Eftir hann liggja mjög greinargóðar dagbækur sem þykja ómetanlegar heimildir um daglegt líf alþýðufólks á 19. öld. Sveinn hélt dagbækur þessar allt frá 15 ára aldri og fram í andlátið, en síðast færði hann í dagbók 29. júní 1869.  Árið 2023 hlaut Minjasafnið á Akureyri styrk frá Nýsköpunarsjóði íslenskra námsmanna  til að rannsaka dagbækur Sveins og hafði Una Haraldsdóttir veg og vanda af verkefni þessu. Má nálgast brot úr þessum merku heimildum í greinaflokki á akureyri.net. en birting þeirra var hluti þessa verkefnis. Hér skulum við grípa í skrif Sveins frá júnímánuði 1869, en það vor og snemmsumar gengu slík harðindi yfir, að júníhret áranna 2024 og 2025 verða hjóm eitt í þeim samanburði: 14. júní. Norðan stormur með hríð og kulda [...] 15. júní. Norðan frostbruna stormur og loft bakka-fult eins og á þorra væri...Kýr látnar út um stund í dag, þær sem heylausar eru. 16. júní. Suðvestan gola hlý og bjartviðri [...] í dag færðist ísinn út fjörðinn móts við Höfða. 17. júní. Sunnan gola og hlýtt veður [...] Rigndi um kvöldið í fyrsta skipti í vor [ath. að þetta er 17. júní og fram að því hafði öll úrkoma verið snjór!] Eg lá lengst af degi afllaus og næringarlaus í rúminu, hafði ekkert til matar nema bragð af saltfiski og steikt roð og til vökvunar ramt brúðbergsvatn. Ísinn er að mestu rekinn út í fjarðarkjaft. (Steindór Steindórsson (Sveinn Þórarinsson) 1993:42)   Tæpum mánuði eftir þessi skrif, eða 16. júlí, var Sveinn allur.

Sumarið eftir andlát föður síns hélt Nonni utan, sem fyrr segir. Ármann bróðir hans hélt nokkrum árum síðar einnig til náms í sama skóla í Frakklandi en hann lést aðeins 23 eða 24 ára gamall, árið 1885. Sigríður móðir þeirra hélt til Vesturheims, þar sem hún lést árið 1910. Um Sigríði Jónsdóttir segir Halldór Laxness: Hver sem virðir fyrir sér ljósmynd Sigríðar úr Vogum á blómaskeiði ævi hennar geingur þess ekki dulinn, að myndin er af glæsilegum kvenskörungi eins og einlægt hafa verið á Íslandi, og ekki í fornsögunum einum; þó stundum kannski ekki nema ein og ein á öld (Steindór Steindórsson (Halldór Laxness) 1993:42). Þá getur Halldór þess, að hann hafi haft ljósmyndina af Sigríði, þegar hann skapaði Úu í Kristnihaldi undir jökli.

Á áttunda og níunda áratug 19. aldar voru eigendur hússins þeir Edilon Grímsson og síðar Pétur Sæmundsen faktor. Árið 1886 eignaðist húsið  Davíð Sigurðsson, trésmíðameistari og verslunarmaður frá Kristnesi í Garðsárdal. Hann kom að byggingu fjölmargra timburhúsa m.a. margra við Aðalstræti, íbúðarhússins að Grund og kirkjunnar að Einarsstöðum í Reykjadal og vann nokkuð með Sigtryggi Jónsson frá Espihóli, m.a. við byggingu Gagnfræðaskólans á Akureyri. Árið 1896 reisti Davíð sér nýtt íbúðarhús framan við Nonnahús, sem nú er Aðalstræti 54 (Zontahúsið). Auk starfa við húsasmíði fékkst Davíð einnig við líkkistusmíði og var verkstæði hans í þessu húsi, nánar tiltekið í suðurhlutanum.  Árið 1916 var húsið virt til brunabóta og lýst svona: Íbúðarhús, gamalt einlyft á kjallara með háu risi. Kjallari óhólfaður sundur. Á gólfi 2 stofur og forstofa undir framhlið, við bakhlið 1 stofa eldhús og búr. Á lofti 1 íbúðarherbergi og 4 geimsluherbergi. Áfast við bakhlið hússins er geimsluskúr (Brunabótafélag Íslands 1916: nr.25). Þrír ofnar og ein eldavél voru í húsinu.  Húsið var sagt 10x4,7m á breidd og 4,4m hæð og á því 10 gluggar. Bakbygging var sögð 3,8x2,5m og 2m á hæð, með pappaklæddu þaki en að öðru leyti var húsið, veggir, jafnt sem þak, timburklætt.

Enda þótt hluti hússins væri verkstæði eða geymsla voru þar einnig íbúðarrými og búið var í húsinu fram undir miðja 20. öld.  Davíð Sigurðsson átti húsið til dánardægurs árið 1948 en þá eignaðist húsið Sigríður, dóttir Davíðs.  Þá var húsið að verða 100 ára gamalt og illa farið og jafnvel stóð til að rífa það. En úr varð, að Sigríður Davíðsdóttir færði Zontakonum húsið að gjöf. Hófust þær handa við að safna munum, tengdum Nonna, auk þess sem þær stóðu fyrir endurbyggingu hússins í sem upprunalegasti mynd. Voru þær framkvæmdir unnar eftir teikningum Stefáns Jónssonar arkitekts. Framkvæmdum þessum lauk árið 1957 og 16. nóvember það ár, á 100 ára afmæli Jóns Sveinssonar, var safnið um Nonna opnað með viðhöfn. Það mun hafa verið næsta fáheyrt á þessum tíma, að gömul hús væru endurbætt í upprunalegri mynd og verður þetta því að teljast sérlega aðdáunarvert framtak hjá Zontakonum. Ekki er síður aðdáunarvert, að þær björguðu mörgum verðmætum, sem nú prýða Nonnahús, frá glötun og stóðu vaktina í Nonnahúsi og önnuðust viðhald þess áratugum saman. Eða allt til ársloka 2007, að þær færðu húsið Akureyrarbæ til umsjónar. Nú heyrir Nonnahús undir Minjasafnið á Akureyri.  Nonnahús var friðlýst í A-flokki þjóðminjalaga árið 1978 og aldursfriðað 12 árum síðar.  Um Nonnahús segja þær Ragnheiður Gestsdóttir og Ragnheiður Hansdóttir: Mikill fjöldi erlendra gesta hefur komið í Nonnahús. Fólk frá Evrópu, sem leitaði athvarfs í bókum hans í hildarleik styrjaldanna á síðustu öld, hlýddi á fyrirlestra hans eða hitti hann persónulega, silfurhærða öldunginn með bláu augun. Þetta fólk kemur í pílagrímsferð og gengur þar um með tárin í augunum. Nonnahús er helgur staður (Ragnheiður Hansdóttir, Ragnheiður Gestsdóttir (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017: 63).

Við skulum aðeins dvelja við þá staðreynd, að til stóð að rífa Nonnahús um miðja síðustu öld. Greinarhöfundur fær stundum að heyra, að honum og hans skoðanasystkinum sé mikið í mun að vernda „fúaspýtur“ og „kofa“ þegar andæft er niðurrifi eldri húsa. Við getum rétt sem snöggvast ímyndað okkur hversu fátækari bærinn væri af menningarverðmætum, ef þess háttar sjónarmið hefðu fengið að ráða í tilfelli Nonnahúss! 

Meðfylgjandi myndir eru teknar 16. febrúar 2025. 

 

Fyrir réttu ári síðan nefndi höfundur þá hugmynd að mögulega væri sniðugt, að loknum endurbótum á Lónsstofu á Skipalóni, að innrétta þar einhvers konar safn, jafnvel „útibú“ frá Nonnahúsi en ein af frásögnum Nonna nefnist einmitt Á Skipalóni. Það væri þó hæglega hægt koma upp veglegu safni um Skipalónsbóndann sjálfan, hagleiksmanninn og athafnamanninn Þorstein Daníelsson.  Í næstu „Hús dagsins“ grein ber okkur aftur niður á Skipalóni þar sem umfjöllunarefnið er Smíðahús Þorsteins...

Heimildir

Bygginganefnd Akureyrar.  Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 11, 18. júní 1859. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Gjörðabækur Akureyrarbæjar | Héraðsskjalasafnið á Akureyri

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Pdf-skjal á slóðinni  https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_153.pdf.

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Húsin og fólkið. Akureyri: Höfundur gaf út.

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.  

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is. Einnig leitað fanga á wikipedia.org.