Hús dagsins: Fróðasund 10

Um uppruna Fróðasunds 10, eða 10a, er í raun ekki mikið vitað. Það er að öllum líkindum þriðja elsta hús Oddeyrar, en gæti þó mögulega verið það annað elsta. Líkt og í tilfellum margra elstu húsa Oddeyrar liggur ekki fyrir byggingarleyfi en vitað, að Sigurður nokkur Sigurðsson er búsettur þarna árið 1877. Það er eflaust ekki óvitlaust, að miða við það, að hann hafi byggt húsið það ár. Á þessum árum voru fyrstu íbúðarhús Oddeyrar að byggjast upp og eigandi landsins, Gránufélagið, virðist ekki hafa kippt sér mikið upp við það, þó menn byggðu þar, svo fremi sem menn gengu frá lóðarmálum. Og þar lá heldur ekkert á, Snorri Jónsson fékk t.d. sína lóð um þremur árum eftir að hann reisti hús sitt. Þá fengu Björn Jónsson og Þorsteinn Einarsson lóð undir steinhús mikið, sem þeir reistu, fáeinum árum síðar. Bygginganefnd Akureyrar virðist einnig hafa kært sig kollótta, en hún útvísaði þó lóðum fremst á Eyrinni, þ.e. við Strandgötu. Og í tilfelli húss Sigurðar Sigurðssonar fylgdi raunar ekki lóð.

Húsið var upprunalega reist spölkorn sunnar og austar á Eyrinni, á austurbakka Fúlalækjar og varð síðar Norðurgata 7. Það er freistandi að áætla, að lega hússins hafi tekið mið af nýbyggðu húsi Jóns Halldórssonar (Strandgötu 27) í suðri. Árið 1877 lá nefnilega ekki fyrir neitt formlegt gatnaskipulag á þessum slóðum, það var ekki fyrr en sumarið 1885 að gatan, sem síðar fékk heitið Norðurgata, var ákvörðuð. Þá höfðu tvö önnur hús risið í sömu stefnulínu. Um aldamótin 1900 fékk sama gata nafnið Norðurgata.  

Fróðasund 10 er einlyft timburhús á háum kjallara og háu risi. Á suðurhlið er inngönguskúr. Veggir eru klæddir steinblikki eða múrhúðaðir (norðurveggur) og bárujárn á þaki og þverpóstar í flestum gluggum. Grunnflötur hússins mælist um 5,5x6m á kortavef, inngönguskúr 5x2m.

Sem fyrr segir stóð húsið við Norðurgötu 7. Árið 1890 er eigandi hússins Karl Kristinn Kristjánsson og húsið nefnt „Hús Karls Kristjánssonar, Oddeyri.“ Þá eru búsett þar Karl og kona hans, Guðný Jóhannsdóttir og þrjú börn. Á meðal þeirra var Jakob (1885-1957), síðar verslunar- og athafnamaður hjá Eimskipafélaginu og Skipaútgerð ríkisins. Hann byggði mikið sveitasetur, Lund, ofan Akureyrar (nú í miðri byggð) árið 1925. Karl Kristjánsson lést árið 1894 og árið 1901 býr Guðný og börn hennar í Aðalstræti 19. Fróðasund 10a, sem síðar varð, var eitt þeirra húsa, mögulega það fyrsta, sem hýsti Oddeyrarskólann hinn eldri. Barnakennsla hófst á Oddeyri árið 1879 og fór fram í hinum ýmsum íbúðarhúsum næstu tuttugu árin. 

     Einhvern tíma á þessu árabili flytur Bjarni Hjaltalín fiskimatsmaður frá Neðri Dálksstöðum á Svalbarðströnd ásamt fjölskyldu sinni í húsið. Var húsið löngum nefnt Hjaltalínshús eftir þeim. Húsið var þó í eigu Gránufélagsins og síðar Hinna sameinuðu íslensku verslana til ársins 1916, ef marka má manntöl. Árið 1917, þegar húsið er virt til brunabóta, er Bjarni hins vegar orðinn eigandi hússins, og kemur það einnig heim og saman við manntal það ár. En það var 8. mars það ár sem matsmenn Brunabótafélagsins sóttu Hjaltalínsfjölskylduna heim og lýstu húsinu þannig: Íbúðarhús einlyft með porti og háu risi á steingrunni, lítill skúr á bakhlið. Á gólfi við framhlið ein stofa, forstofa og búr, við bakhlið ein stofa og eldhús. Á lofti tvö íbúðarherbergi og gangur. Veggir timburklæddir og þak járnvarið. Grunnflötur 6,3x5,2m, hæð 5,7m, átta gluggar á húsinu og einn skorsteinn. (Brunabótafélagið, 1917, nr. 1917). Fylgir það sögunni, að skorsteinn þessi var ekki í samræmi við brunamálalög, þar eð hann var of þunnur. 

     Það er óneitanlega nokkuð sérstakt, að þau rúmlega 20 ár sem Bjarni Hjaltalín og fjölskylda eru búsett hér, eru  Hinar sameinuðu verslanir (Gránufélagið þar áður) skráðar eigandi hússins í öllum manntölum öðrum en 1917. Hjaltalínsfjölskyldan mun hafa flutt úr húsinu 1924 en í október það ár búa hér Jóhannes Jónsson verslunarmaður og Sigrún Sigvaldadóttir.    

     Árið 1942 búa í Norðurgötu 9 þau Valdimar Kristjánsson og Þorbjörg Stefanía Jónsdóttir. Á meðal barna þeirra var Óðinn (1937-2001) stórsöngvari. Hann er m.a. þekktur fyrir ódauðlegan flutning margra dægurlagaperla á borð við Ég er kominn heim, Í kjallaranum, og Útlaginn.  Valdemar eignaðist einnig hús nr. 7. Daginn fyrir lýðveldisstofnun, 16. júní 1944, heimilar Bygginganefnd Valdimari að flytja húsið Norðurgötu 9 á lóð við Fróðasund, milli Fróðasunds og 9 og Norðurgötu 17. Um leið var Norðurgata 7 flutt á lóðina sunnan við. Þar með urðu húsin nr. 7 og 9 við Norðurgötu að Fróðasundi 10a og 11. (Fróðasund 10b stóð sunnan við nr. 10a, en það hús var rifið árið 1998).

Margir hafa átt húsið og búið hér frá því það varð Fróðasund 10a, en öllum auðnast að halda húsinu vel við og er það í fyrirtaks hirðu. Það stendur á gróskumikilli lóð og er til mikillar prýði í umhverfinu. Staðsetningu þess má lýsa þannig, að það „leyni á sér“ en Fróðasund 10 og 11 eru bakatil á milli Lundargötu og Norðurgötu. Húsið hefur varðveislugildi sem hluti af heild, hlýtur miðlungs varðveislugildi í Húsakönnunn 2020. Það er vitaskuld aldursfriðað, enda byggt 1877 og líklega um að ræða þriðja elsta hús á Oddeyri, á eftir Gránufélagshúsunum og Strandgötu 27. Myndirnar eru teknar annars vegar 8. ágúst 2022 og 10. október 2010. 

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Brunabótafélag Íslands, Akureyrarumboð. Virðingabók 1916-1917. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Hskj.Ak. F-117/1  Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Byggingarnefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1941-1948. Fundur nr. 980, 16. júní 1944. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson (1995). Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni:  http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Lundargata 6

Árið 1897 hafði Bygginganefnd Akureyrar starfað í 40 ár og haldið 150 fundi. Í 151. fundargerð segir svo orðrétt: „Ár 1897 þriðjudaginn þ. 17. ágúst 1897 var byggingarnefndin í Akureyrarkaupstað til staðar á Oddeyri eftir beiðni Björns Ólafssonar frá Dunhaga til þess að mæla út lóð undir hús hans er hann ætlar að byggja og sem á að vera 12 ál. á lengd og 10 ál. á breidd. Byggingarnefndin ákvað að húsið skyldi standa 10 ál. í norður frá húsi Baldvins Jónssonar sem þá var í smíðum í og í beinni stefnu að vestan við það og hús Jakobs frá Grísará“ (Bygg.nefnd. Ak. 1897 nr. 150). Umrætt hús Björns Ólafssonar fékk nokkrum árum síðar númerið 6 við Lundargötu. Af hinum húsunum, sem nefnd eru þarna, skal sagt frá í örstuttu máli. Hús Baldvins Jónssonar var Lundargata 4. Það brann til ösku í janúar 1965. Hús Jakobs frá Grísará var Lundargata 10. Það var byggt árið 1894. Árið 1920 var það flutt spölkorn norður og yfir Lundargötu, á lóð nr. 17. Örlög þess urðu þau sömu og Lundargötu 4, það er, húsið skemmdist í bruna 6. maí 2007 og var rifið einhverjum misserum síðar. 

            Lundargata 6 er einlyft timburhús á háum steyptum grunni, með háu portbyggðu risi. Á veggjum er vatnsklæðning eða panell, sexrúðupóstar í gluggum og bárujárn á þaki. Grunnflötur hússins mun vera 7,62x6,39m. Kemur það heim og saman við upprunaleg mál, 10 álnir eru 6,3m og 12 álnir um 7,5m. 

            Björn Ólafsson virðist ekki hafa búið lengi í húsinu en árið 1902 er Lundargata 6 komin í eigu Gránufélagsins. Þá eru fjórar íbúðir skráðar í húsinu, og íbúarnir alls fjórtán að tölu. Á meðal sextán íbúa Lundargötu 6 árið 1912 voru þau Pétur Gunnlaugsson og Sigurjóna Steinunn Jóhannsdóttir.  Þann 9. febrúar 1913 fæddist sonur þeirra, Jóhann Kristinn, í þessu húsi en hann varð síðar þekktur undir nafninu Jóhann Svarfdælingur, hávaxnasti Íslendingur sem sögur fara af. Þau Pétur og Sigurjóna munu hafa flutt til Dalvíkur skömmu síðar og þaðan að Brekkukoti í Svarfaðardal. 

            Húsið var í eigu Gránufélagsins og síðar Hinna Sameinuðu íslensku verslana, arftaka Gránufélagsins, og leigt út til íbúðar. Árið 1931 eignaðist Tryggvi Jónatansson múrarameistari húsið. Hann reisti verkstæðishús á baklóð hússins, Lundargötu 6b. Tryggvi Jónatansson var mikilvirkur í teikningu húsa á Akureyri á fyrri helmingi 20. aldar, og á t.d. heiðurinn af drjúgum hluta stórmerkilegrar funkishúsaraðar í Ægisgötu. Kannski hefur hann teiknað þau og fjölmörg önnur hús heima í Lundargötu 6. 

            Mögulega hefur Tryggvi klætt húsið steinblikki, en sú klæðning var á húsinu, þegar gagngerar endurbætur hófust á því um 1985. Þeim endurbótum lauk um áratug síðar og hafði húsið þá fengið timburklæðningu og glugga í samræmi við upprunalegt útlit. Árið 2004 var steyptur nýr kjallari undir húsið og það hækkað um rúmlega hálfan metra. Teikningarnar að þessum endurbótum gerðu Haukur Haraldsson og Fanney Hauksdóttir. Nú er húsið í mjög góðri hirðu, enda hefur núverandi eigandi einnig gert mikla bragarbót á húsinu og umhverfi þess. Þannig er húsið til mikillar prýði í umhverfinu. Það er að sjálfsögðu aldursfriðað, þar sem það er byggt fyrir 1923 og hlýtur í Húsakönnun 2020 hátt varðveislugildi sem hluti heildstæðrar götumyndar Lundargötu. Meðfylgjandi mynd er tekin 26. febrúar 2023.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 151, 17. ágúst 1897. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson (1995). Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni:  http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Næsti Toblerone-tindur.

Liggur þetta ekki í augum uppi...

 

 

Toblerone segir skilið við Matterhorn-fjallið

Hús dagsins: Strandgata 17

Austan megin á einu fjölfarnasta götuhorni Akureyrar stendur snoturt forskalað timburhús með tveimur kvistum. Vesturstafn þess prýða jafnan vegglistaverk, en húsið sjálft má sjálfsagt muna sinn fífil fegurri. Afstaða hússins við götuna er nokkuð óþægileg, sér í lagi fyrir notendur gangstéttar, því þar skilur innan við metrabreið stétt að norðurhorn hússins og mestu umferðargötu Akureyrar þ.e. Glerárgötu. Snjóruðningar að vetri gera aðstæður enn verri. En þegar þetta er ritað stendur hvort tveggja til bóta, ástand hússins og öryggismál vegfarenda, því nýr eigandi hyggst færa þetta tæplega 140 ára gamla timburhús til upprunalegs horfs. Og svo vill til, að sá hluti hússins sem skagar út í Glerárgötuna er síðari tíma viðbygging og verður fjarlægð. Um er að ræða Strandgötu 17.

     Á  tveimur fundum Bygginganefndar Akureyrar í maí 1886 voru mældar út lóðir, sem síðar fengu númerin 17, 19 og 21 við Strandgötu, og vill svo skemmtilega til, að öll þessi þrjú hús standa enn. Einar Pálsson og Þórður Brynjólfsson fengu mælda út lóð vestan við Hauskenshús og Jón Jóhannesson næstu lóð vestan við þá. Þriðji lóðarhafinn var Pétur Tærgesen, sem fékk næstu lóð vestan við téðan Jón Jóhannesson og skyldu húsin standa í línu hvert við annað. Í Húsakönnun um Oddeyri er P. Tærgesen sagður hafa fengið lóðina árið 1885 en mögulega er það misritun. En það er heldur ekki útilokað, að húsið hafi verið reist árið áður og gengið frá lóðarútmælingu vorið eftir. Ekki er getið neins byggingaleyfis eða lýsingar en um var að ræða einlyft hús með háu risi og miðjukvisti og þremur gluggabilum á framhlið og skúr á norðurhlið. Fékk hann útmælda lóð sem átti að vera í línu við næstu hús. Þeir sem keyrt hafa gegnum Akureyri ættu að kannast við þetta hús en Þjóðvegur 1 (Glerárgata) liggur aðeins nokkra tugi cm frá vesturgafli þess.

   Strandgata 17 er einlyft timburhús með háu risi og tveimur stórum kvistum á framhlið. Á austurgafli er forstofubygging og útskot eða álma, með stafni til norðurs, vestanmegin. Bárujárn er á þaki og á veggjum munu kvarsmulnings-steinaðar asbestplötur. Í flestum gluggum eru tvískiptir þverpóstar.  

    Af Pétri Tærgesen, sem hét fullu nafni Hans Pétur Tærgesen er það að segja, að mjög skömmu eftir að hann reisti húsið, 1886 eða ´87 fluttist hann til Vesturheims. Heimildum ber ekki alveg saman: Samkvæmt islendingabok.is fluttist hann vestur 1887 en samkvæmt sögusetri Manitobafylkis í Kanada, kom hann þangað árið áður. Pétur Tærgesen settist, eins og margir Íslendingar, að í Gimli, Winnipeg. Þar stundaði hann verslunarrekstur um áratugaskeið. Hann var tvisvar bæjarstjóri í Gimli, 1911-13 og 1919-23. Hans Pétur Tærgesen lést í Gimli árið 1954, 92 ára að aldri. Það er gaman að segja frá því, að Tærgesen mun hafa reist hús í Gimli árið 1911, Tergesen House, 38 Fourt Avenue  Þannig eru Tærgesenshúsin tvö, hvort í sinni heimsálfu! Og raunar eru þau þrjú, því Tærgesen reisti árið 1898 verslunarhús í Gimli, H.P. Tergesen General store. Og það sem meira er, verslunin H.P. Tergesen & sons er ennþá starfandi í sama húsi í Gimli. (Í Vesturheimi hefur sá ritháttur, að rita nafnið með „e“ komist á, enda „æ“ framandi stafur í enskri tungu. Hér verður hvort tveggja viðhaft, kanadíski rithátturinn þar sem við á og öfugt).

    Sá sem keypti hið nýreista hús af Tærgesen mun hafa verið Carl Holm, kaupmaður. Árið 1890 kallast húsið Hús Carls Holm, Oddeyri í Manntali og þar eru til heimilis, Carl og Nielsina Holm og dóttir þeirra, Hansína Holm. Einnig er skráður þar til heimilis Tómas Þorsteinsson, 75 ára, titlaður uppgjafaprestur. Árið 1907 eignaðist  Bjarni Einarsson, skipasmiður og útgerðarmaður, frá Kletti í Borgarfirði húsið. Í september 1908 fékk hann leyfi til að lengja húsið til vesturs, viðbygging 5 álnum breiðari en upprunalegt hús, með kvisti á framhlið og eldvarnarmúr á lóðarmörkum. Lagði hann fram teikningu að þessum breytingum. Þar er um að ræða vesturálmu hússins, með vestri kvistinum (nær Glerárgötu). Árið 1921 var innréttuð verslun í vesturhluta hússins og var þá settur á verslunargluggi.

    Í eystri hluta hafa alla tíð verið íbúðir. Sá húshluti var í eigu sömu fjölskyldu drjúgan hluta 20. aldar, en Magnús (1900-1992), sonur Bjarna Einarssonar, sem fluttist hingað á barnsaldri, bjó hér til æviloka. Kona Magnúsar Bjarnasonar, Ingibjörg Halldórsdóttir (1906-1999), var dóttir Halldórs Halldórssonar söðlasmiðs, sem reisti Strandgötu 15 (það hús var rifið fyrir áratugum). Margir hafa búið í Strandgötu 17 eftir hina löngu tíð þeirra Bjarna Einarssonar, sonar hans, Magnúsar og Ingibjargar. Allt frá 1921 og fram undir 2010 hýsti neðri hæð vestri hluta hina ýmsu verslun og starfsemi, m.a. afgreiðslu Happdrættis SÍBS um árabil. Á þriðja áratugnum er auglýst í húsinu „Litla búðin“ Axels Schiöth og um miðja 20. öld raftækjaverslunin RAF. SÍBS hafði þarna aðsetur í fjóra áratugi, frá 1970. Um 2014 var innréttuð íbúð á neðri hæð að vestan, þar sem SÍBS-rýmið var áður.

    Akureyrarbær hefur átt húsið sl. áratugi en seldi það nýverið með þeirri kvöð, að það yrði fært í upprunalegt horf. Teikningar að þeim endurbótum gerði Ágúst Hafsteinsson. Snemma árs 2023 keypti Helgi Ólafsson, sem hyggur á þessar endurbætur en hann mun þrautreyndur í endurbyggingu gamalla húsa.   Í Húsakönnun 1990 er húsið metið með varðveislugildi sem hluti götumyndar Strandgötu og það er einnig aldursfriðað, þar sem það er byggt löngu fyrir árið 1923. Þá hlýtur sú staðreynd, að húsið byggði maður, sem síðar varð einn af helstu mektarmönnum Íslendingasamfélagsins í Kanada, svo að segja rétt fyrir brottförina vestur, að gefa húsinu nokkurt gildi. Í Gimli virðist haldið nokkuð upp á Tergesenshúsin tvö, verslunarhúsið frá 1898 og íbúðarhús Tergesens frá 1911. Full ástæða er til þess, að gera elsta Tærgesenshúsinu, á heimaslóðum H.P. Tærgesens, einnig hátt undir höfði. Og nú stendur það svo sannarlega til: Fyrir liggja glæstar teikningar að endurbótum og húsið komið í góðar hendur.

   Það verður mjög spennandi að sjá hvernig endurbótum vindur fram á hinu aldna timburhúsi og er heillaóskum hér með komið til nýrra eigenda. Húsið mun, ef að líkum lætur, von bráðar verða hin mesta bæjarprýði, sannkölluð perla á fjölfarnasta stað Akureyrar.  Meðfylgjandi myndir eru teknar 11. febrúar 2007 og 8. desember 2021.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundir nr. 71 og 72, 3. og 10. maí 1886. 1902-1921. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 347, 9. sept. 1906. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson (1995). Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni:  http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Gránufélagsgata 39-41; Sambyggingin

Um framlag Guðjóns Samúelssonar, húsameistara ríkisins, til íslenskrar byggingarlistar og byggingasögu þarf vart að fjölyrða. Hann er e.t.v. þekktastur fyrir hinar ýmsu opinberar byggingar, kirkjur og skólahús, og ber þar kannski helst að nefna Hallgrímskirkju, Akureyrarkirkju og aðalbyggingu Háskóla Íslands. En Guðjón er einnig höfundur fyrsta skipulags, sem unnið var fyrir Akureyri, og samþykkt var árið 1927. Miðbær Akureyrar er að miklu leyti byggður eftir þessu skipulagi, sem og gatnaskipulag Oddeyrar og neðri hluti Brekkunnar. Skipulag þetta gerði ráð fyrir miklum randbyggingum; röðum fjölbýlishúsa með görðum og torgum á milli, á Eyrinni. Ekki ósvipað t.d. Vallagötunum í Vesturbæ Reykjavíkur. Aðeins munu þrjú hús á Oddeyrarsvæðinu sem reist eru beinlínis eftir þessu skipulagi. Tvö þeirra, Gránufélagsgata 43 og Strandgata 37 bera þess merki, að byggja hafi átt beggja vegna við þau (þ.e. gluggalausir stafnar) en eitt er fullbyggt: Gránufélagsgata 39-41, sem greinarhöfundur kallar jafnan „Sambygginguna“.  Væntanlega er þar um að ræða fyrsta skipulagða fjölbýlishús Akureyrar. (Lengi framan af voru íbúðarhús almennt hálfgerð fjölbýlishús, þó byggð væru sem einbýli, þar sem margar fjölskyldur bjuggu undir sama þaki. Sjá nánar síðar í greininni). 

     Gránufélagsgata 39-41 samanstendur af þremur sambyggðum húsum sem mynda eina heild, þrílyft með háu valmaþaki. Neðstu hæðir eru eilítið niðurgrafnar en vart hægt að kalla þær kjallara (í bókunum bygginganefndar eru þær sagðar ofanjarðarkjallari). Á vestasta hluta eru einlyftar bakbyggingar. Veggir eru múrsléttaðir og krosspóstar í flestum gluggum. Á risi eru alls sex smáir kvistir að framan og þrír á bakhlið. Auk nokkurra þakglugga.  Alls mun húsið um 26x8m á grunnfleti en útbyggingar að norðvestan eru um 4x3m og 5x3m.  

     Kannski halda einhverjir, að Akureyrarbær, byggingafélag eða verktakar hafi byggt Sambygginguna, en svo var nú ekki. Enda þótt húsið sé þrískipt, hús nr. 39 vestast, 41a í miðjunni og 41 austast reistu tveir einstaklingar húsið. Eystri hlutann, nr. 41, reisti Steinþór Baldvinsson skipasmiður frá Svalbarði, en vestri hluta, nr. 39  reisti Jón Kristjánsson ökumaður frá Landamótaseli í S-Þingeyjarsýslu. Teikningarnar að húsinu, eða húsunum þremur, gerði Halldór Halldórsson.  Það var 2. júlí 1928 sem Steinþór fékk lóð og leyfi til byggingar íbúðarhúss við Gránufélagsgötu, á horninu á móti Ólafsfjarðarmúla, norðan við götuna. Umræddur Ólafsfjarðarmúli er húsið Grundargata 7, sem löngum hefur gengið undir því nafni. Það fylgdi sögunni, að þetta væri hornlóð, vestan við „torgið“ en þar er vísað í hið nýja skipulag. Steinþór vildi byggja hús 7,70x10m að stærð en Bygginganefnd krafðist þess, að húsið yrði ekki mjórra en 8m. Það hlýtur að vera fátíðara, að byggjendur séu krafðir um að stækka byggingar sínar, heldur en hitt, að fyrirhugaðar byggingar séu of stórar miðað við skipulag.

     Þremur mánuðum eftir að bygginganefnd afgreiddi byggingarleyfi Steinþórs fékk Jón Kristjánsson leyfi til að reisa hús, 8,8x8m næst austan við hús Jóhannesar Júlínussonar, þ.e. Gránufélagsgötu 27,  tvær hæðir úr steinsteypu, á „ofanjarðarkjallara“.  (Hvers vegna 27 er við hliðina á nr. 39 er flestum, greinarhöfundi þ.m.t.,  hulin ráðgáta en þess má geta, að neðan við nr. 43 stendur nr. 29. Númerakerfi Gránufélagsgötu mætti kalla eitt af undrum Akureyrar. Kannski er skýringa á þessu að leita í téðu skipulagi frá 1927?)  Hann óskaði einnig eftir því, að reisa aðeins fyrstu tvær hæðirnar, og fékk fimm ára frest til að ljúka við efri hæðirnar. Þarna var aðeins um að ræða vestasta hluta hússins, því í bókuninni stendur, að austurstafninn skuli vera 6m frá vesturstafni húss Steinþórs Baldvinssonar. Í mars 1929 er Jóni leyft að reisa útskot úr norðvesturhorni hússins, 4,4x3,15m að stærð. Jón hefur ekki þurft að nýta fimm ára frestinn til þess að byggja efri hæðir hússins, því árið 1931 er húsið fullklárað. (Sést á ljósmyndum). Það er svo 29. apríl 1929 að bygginganefnd afgreiðir byggingaleyfi Steinþórs Baldvinssonar fyrir húsi, 5,90x8m á lóð hans. Þar er kominn miðhlutinn þ.e. 41a. Í október 1929, þegar tekið er manntal, er flutt inn í hvort tveggja, nr. 39 og 41, og hefur þá miðhlutinn verið í byggingu.

     Skömmu fyrir manntalið heimsóttu matsmenn Brunabótafélagsins, þá Jón og Steinþór og lýstu húshlutunum þannig: „Íbúðarhús, þrjár hæðir á lágum grunni með háu risi. Á „neðstagólfi“ 2 stofur, eldhús, búr, þvottahús og forstofa. Á efragólfi 5 stofur, salerni, gangur og forstofa. Efstahæð eins innréttuð. Á efstalofti 2 íbúðarherbergi og geymsla. 1 reykháfur, raf-vatns og skólpleiðsla. Lítill skúr við bakhlið notaður sem geymsla“ (Virðingabók Brunabótamats nr. 18, 3. sept. 1929).

Nr. 41: „Íbúðarhús 3 hæðir á lágum grunni með háu risi. Á neðstuhæð við framhlið 2 st.[ofur] og forstofa. Við bakhlið þvottahús og 2 geymslur. Á miðhæð við framhlið 2 stofur, forstofa við bakhlið, eldhús, búr og baðherbergi. Efstahæð eins innréttuð, efstaloft óinnréttað. 1 reykháfur, raf-vatns og skólpleiðsla. (Virðingabók Brunabótamats nr. 18, 13. ágúst 1929).

     Þann 6. desember 1929 auglýsir Steinþór Baldvinsson í blaðinu Íslendingi  til sölu „hús í byggingu“ og þar hlýtur að vera um að ræða nr. 41a. Kaupandinn hefur líkast til verið Þorsteinn Stefánsson, trésmiður frá Kílakoti (ritað með ý í Manntali) í Kelduhverfi, því hann er skráður eigandi hússins í manntali árið 1930. Það ár búa alls 60 manns í Sambyggingunni. Þrettán manns búa í nr. 39, sautján í 41a og tuttugu í nr. 41. Síðarnefndu húshlutarnir skiptast í fjögur íbúðarrými hvort um sig, þar búa ýmist fjölskyldur eða einstaklingar, sem líklega hafa leigt stök herbergi. Númer 39 virðist hins vegar einbýli, þar eru allavega ekki tilgreind íbúðaskil. Þar búa téður Jón Kristjánsson og Laufey Jónsdóttir, sex börn þeirra, vinnufólk, þrennt að tölu, og tveir leigjendur. Af Steinþóri Baldvinssyni og Soffíu Sigfúsdóttur, konu hans, er það hins vegar að segja, að þau fluttu að Höfn á Svalbarðsströnd árið 1934 (skv. islendingabok.is) og stunduðu þar búskap. Það er svo skemmst frá því að segja, að fjölmargar fjölskyldur og einstaklingar hafa búið í Gránufélagsgötu 39-41 í lengri eða skemmri tíma, allt frá fáeinum mánuðum til margra áratuga. Sumar íbúðir hafa jafnvel gengið milli kynslóða. Um 1940 bjuggu í nr. 41 Konráð Jóhannsson gullsmiður og Svava Jósteinsdóttir ásamt nokkrum börnum sínum og barnabörnum. Afkomendur þeirra ganga undir nafninu Konnarar, eftir Konráði, sem kallaður var Konni gull.  Íbúðaskipan hefur sjálfsagt verið breytileg gegnum þessa tæpu öld og ýmist búið í stökum herbergjum eða heilum íbúðum. Nú munu alls sjö íbúðir í húsinu samkvæmt Fasteignaskrá, þrjár í 39 og 41 en miðhluti, 41a, sem er ívið smærri að grunnfleti en hinir hlutarnir,  hefur síðustu áratugi verið einbýli.

     Er Sambyggingin fyrsta „blokkin“ á Akureyri? Það er alltaf dálítið varasamt að fullyrða, að hús séu fyrst eða elst, þetta eða hitt. Stundum er það skilgreiningaratriði: Vitaskuld eru hærri og margskiptari randbyggingar í Miðbænum t.d. við Skipagötu og Ráðhústorg, sem byggðar eru á svipuðum tíma.  Og þegar Sambyggingin var byggð voru til fjölbýlishús t.d. í gamla Hótel Akureyri og Brekkugötu 3, þau hús þá um þrítugt. Miðbæjarhúsin voru raunar verslunar, íbúðar- og skrifstofuhúsnæði og eldri húsin tvö voru annars vegar fyrrum hótel og hins vegar fyrrum einbýli, sem nokkrum sinnum hafði verið byggt við. Þannig er tæpast nokkrum vafa undirorpið, að Gránufélagsgata 39-41 er eitt af allra fyrstu húsum Akureyrar, ef ekki það fyrsta, sem byggt er beinlínis sem „hreinræktað“ fjölbýlishús með þremur stigagöngum. Það var raunar ekki fyrr en um miðjan sjöunda áratug, að fleiri slíkar blokkir (þrjár hæðir, þrír stigagangar) tóku að rísa, þær fyrstu við Skarðshlíð í Glerárþorpi. En þær byggingar eru reyndar mikið, ef ekki margfalt, stærri en Gránufélagsgata 39-41 að rúmtaki. (En skiptir þetta svo sem nokkru máli?)  

     Gránufélagsgata 39-41 er í senn traustlegt og reisulegt en um leið látlaust hús. Það setur eðlilega mikinn svip á umhverfið, verandi „nokkrum númerum“ stærri en nærliggjandi hús en er þó til prýði og sérlegt kennileiti í umhverfi sínu. Húsið er í góðri hirðu, á því er t.d. nýlegt þak. Sambyggingin við Gránufélagsgötu 39-41 má segja sérlegan fulltrúa fyrsta Aðalskipulags bæjarins frá 1927, upphafið af stórhuga áformum um mikla torfu randbygginga á Oddeyrinni. Í Húsakönnun 2020 hlýtur húsið einmitt miðlungs varðveislugildi sem minnisvarði um fremur „stórtækt skipulag frá 1927“ (Bjarki Jóhannesson 2020:149). Þá er húsið hluti varðveisluverðrar heildar. Þar sem Sambygginguna vantar ekki mörg ár í aldarafmæli og greinarhöfundi er stundum tíðrætt um hina svokölluðu 100 ára reglu, skal þess getið hér, að sú regla var afnumin um sl. áramót. Frá og með áramótum eru aðeins hús byggð 1923 og fyrr aldursfriðuð, en yngri hús (að byggingarári 1940) teljast umsagnarskyld. Sambyggingin verður því ekki aldursfriðuð en varðveislugildi hennar er ótvírætt samkvæmt Húsakönnun.  

Meðfylgjandi myndir eru teknar 16. júlí 2014 og 26. október 2019.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Brunabótafélag Íslands. Virðingabók fyrir Akureyrarkaupstað 1922-29. Óprentað óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_3_virdingabok_1922_1929?fr=sMTZmNDQzODI5ODU 

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri og Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Aðgengilegt á vefnum: https://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1921-35. Fundur nr. 614, 2. júlí 1928. Fundur nr. 620, 4. okt. 1928. Fundur nr. 626, 25. mars 1929. Fundur nr. 628, 29. apríl 1929.  Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri og Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Aðgengilegt á vefnum: https://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns, greinar á timarit.is; islendingabok.is, sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Skólahúsið í Sandgerðisbót, Ós

Í syðsta og neðsta hluta Kræklingahlíðar tók, á síðustu áratugum 19. aldar, að myndast nokkur byggð smábýla í landi Bandagerðis og Lögmannshlíðar. Kallaðist þetta byggðalag Glerárþorp. Og kallast auðvitað enn, þó dagar smábýlanna og kotanna séu löngu liðnir. Mörg þeirra standa enn sem minnisvarðar og fulltrúar byggðarinnar og búskaparins sem áður var. (Auðvitað nýtir höfundur tækifærið og getur þess að gömul býli í þéttbýli, skuli ætíð vera friðuð). Í upphafi 20. aldar voru risin all nokkur hús á holtunum upp af Óseyri og í átt til fjalls. Þar bjuggu margar fjölskyldur og þar af leiðandi, töluverður fjöldi barna, sem þurftu að sjálfsögðu í skóla; lögin um fræðsluskyldu 1907 gerði það raunar skylt. Og hvað var þá annað í stöðunni en að reisa skólahús fyrir Glerárþorp.

Það var í febrúar árið 1908 sem hópur manna úr Glerárþorpi, sextán að tölu, tóku sig saman á fundi og ákváðu að reisa skólahús. Fundur þessi var haldinn að Glerárbakka, hjá Árna Árnasyni, sem mun hafa verið helsti hvatamaður þessarar brýnu framkvæmdar. Kallaðist þessi félagsskapur Skólahúsfélag Glerárþorps og sátu fimm manns í stjórn. Allir skuldbundu félagsmenn sig til þess að vinna í sjálfboðavinnu við byggingu hússins og ganga í ábyrgð fyrir 1000 króna lán hjá Íslandsbanka. Og til þess að setja þá upphæð í eitthvert samhengi, má þess geta, að árið 1908 kostaði ársáskrift að blaðinu Norðra 3 krónur, eða 25 aura á mánuði. Áskrift að ámóta blaði í dag gæti verið um 2500 krónur. Svo ljóst er, að 1000 krónur ársins 1908, gæti jafngilt um 10 milljónum á verðlagi ársins 2023. Byggingunni var valinn staður í flæðarmálinu, sunnarlega í Sandgerðisbót, og hefur byggingin líkast til hafist um vorið, en 1. nóvember 1908 var húsið tekið í notkun.

Ós er einlyft steinhús með lágu risi, hlaðið úr steyptum steinum (a.m.k. norðurstafn) og múrhúðað. Krosspóstar eru í gluggum og bárujárn á þaki. Yfir gluggum á framhlið eru steyptir, bogadregnir kantar. Að norðan er einlyft viðbygging úr timbri. Grunnflötur mælist á map.is um 7x8,5m og viðbygging gæti verið um 4x5m.

Stjórn hins sextán manna skólahúsfélags skipuðu téður Árni Árnason, Jón Kristjánsson í Sandgerði og Jóhannes Jóhannesson í Brautarholti. Byggingameistari var Páll Markússon múrari í Glerárholti, en hann var þá nýkominn úr námi í múriðn í Noregi. Húsið var steinhús, það fyrsta í Glerárþorpi og með fyrstu steinhúsum í Eyjafirði. Páll hafði árið áður byggt stærsta steinhús á landinu á sinni tíð, Gefjunarhúsið á Gleráreyrum. Var það einstakt stórvirki, fyrsta hús landsins með steinlofti (sbr. Páll Markússon, 1954) og því mikil synd, að það skyldi vera rifið í ársbyrjun 2007. En fullbúið var húsið 1. nóvember 1908 og var kostnaður við bygginguna alls 2300 krónur. Frá Stjórnarráðinu barst 400 króna styrkur, 1000 króna lán var tekið hjá Íslandsbanka en að öðru leyti var það fjármagnað af skólafélagsmönnum í formi fjármuna eða sjálfboðavinnu. Skólahúsfélagið, sem eigandi húsnæðisins, leigði það Glæsibæjarhreppi fyrir 6 krónur á mánuði í fjóra mánuði yfir veturinn og í því fólst upphitun (þ.e. leggja í kolaofn hússins) og ræsting.  

En hvað bar fyrir augu barnanna í Glerárþorpi þegar þau settust á skólabekk, hjá Halldóri Friðjónssyni frá Sandi, í hinu nýreista skólahúsi í nóvember 1908? Það sem fangað mun hafa athygli margra þeirra voru hinir skrautlegu bogagluggar á framhlið, sem þá voru með mörgum litlum rúðum (sbr. Guðrún Sigurðardóttir 1978: 154). Eftir að hafa virt fyrir sér gluggana gengu þau inn í norðausturhorni hússins, þar sem var gangur eða anddyri með fatahengi. Þaðan var gengið inn í skólastofuna, þar sem kolaofn var við vegg hægra megin við dyrnar og í lofti stofunnar var steinolíulampi auk tveggja vegglampa. Ekki fylgir sögunni hvernig annar aðbúnaður var þarna innandyra en þarna var fyrstu árin steingólf og veggir einfaldir og óþiljaðir, líkast til aðeins ber steinn. Kannski sáu börnin eitthvað til Sigurjóns Jónssonar í Sandgerðisbót sem annaðist ræstingu og kolakyndingu hússins og var þannig nokkurs konar húsvörður.

Kennt var hér hvern vetur til ársins 1916. Halldór Friðjónsson, sem síðar stofnaði og ritstýrði blaðinu Verkamanninum, kenndi sem fyrr segir fyrsta veturinn en veturinn 1909-10 annaðist Ingibjörg Jóhannesdóttir í Árnesi kennsluna.  Næstu tvo vetur kenndi Jón Kristjánsson í Glæsibæ en nokkrir aðrir komu að kennslunni, næstu árin. Árið 1916 dæmdi Héraðslæknir húsið óhæft til kennslu og fór fram á að húsið yrði þiljað að innan og bætt við hitunartæki. Ekki treysti hreppurinn sér til þeirra framkvæmda, sökum kostnaðar, svo næstu þrjá vetur var kennt á ýmsum bæjum í Þorpinu. En loks árið 1919 var trégólf lagt og settur nýr ofn í húsið og í ársbyrjun 1920 gat kennsla hafist að nýju. Enn átti þó eftir að þilja veggi, en það var gert árið 1922. Alls kostuðu þessar framkvæmdir 1745 krónur þar af fyrri framkvæmdirnar 750 krónur. Og svo þessar upphæðir séu aftur settar í samhengi má nefna, að árið 1922 voru fóðraðir skór með trébotnum auglýstir á 11,50 og 12,50kr. hjá Kaupfélagi Eyfirðinga. Ekki er ólíklegt, að sambærilegur skófatnaður kosti nú um eða yfir 5000 krónur.  

Síðla árs 1922 var Skólahús Glerárþorps virt til brunabóta. Lýsingin var eftirfarandi: „Steinhús með timbur og pappaþaki. Ofn við múrpípu. Stærð 11,5x9,5x5ál[nir]. [11,5x9,5 álnir eru u.þ.b. 7,5x6m og 5 álnir rúmir 3 metrar]. Húsið er hólfað í sundur með steinvegg í: a) Skólastofa afþiljuð og b) Forstofu óþiljaða, tveggja álna og jafn langa og húsið er breytt“ (Brunabótasjóður Glæsibæjarhrepps 1922 nr.120).

Sem fyrr segir, önnuðust ýmsir kennsluna fyrsta áratuginn, en haustið 1920 kom Jóhann Scheving að skólanum og kenndi hann þar í ein sautján ár, eða allt þar til skólinn fluttist úr húsinu. Í sögugöngu um Glerárþorp sem greinarhöfundur sótti sumarið 2000 var á meðal þátttakenda kona, sem hafði verið nemandi hjá Jóhanni í skólanum í Sandgerðisbót. Hún rifjaði upp og sagði eitthvað á þá leið að Jóhann Scheving hafi getað verið strangur og ekki allra, en alveg yndislegur maður. En „mikið óskaplega sem við krakkarnir gátum verið andstyggilegir við hann“ bætti hún við.  Jóhann Scheving hélt áfram kennslu við Glerárskólann eftir flutninginn í nýja húsið og kenndi þar allt til 1949.

Húsið var ekki aðeins nýtt sem skólahús, heldur varð það fljótlega einnig félagsheimili Þorpsins. Ýmis félög, og samtök leigðu húsið til fundahalda og samkoma, m.a. Verkalýðsfélag Glerárþorps, Verkamannafélag Glæsibæjarhrepps og Kvenfélagið Baldursbrá. Það kann að hljóma ótrúlega, sé tekið mið af gólffleti hússins, að þarna hélt Knattspyrnufélag Glerárþorps leikfimiæfingar! (Sbr. Eiríkur Sigurðsson 1972:68). Það voru ekki aðeins dansleikir, fundir eða íþróttaæfingar sem fóru þarna fram, því þarna kom fólk saman til að hlusta á útvarp. Mun þetta hafa verið á fyrstu árum útvarps hérlendis (uppúr 1930) og útvörp ekki á hverju heimili í Þorpinu. En í skólahúsinu í Sandgerðisbót var sem sagt útvarp sem almenningur gat komið og hlustað á.

Árin 1937 var reistur nýr Glerárskóli ofar í Þorpinu og lauk þá hlutverki Skólahússins í Sandgerðisbót. Áfram var húsið þó nýtt til samkomuhalds uns það var selt árið 1942. Var því þá breytt í íbúðarhús, sem það var í áratugi eftir það. Hlaut húsið nafnið Ós eftir að búseta hófst þar, en framan af kallaðist það einfaldlega skólahúsið í Sandgerðisbót. Mögulega var það Tryggvi Kristjánsson sem keypti húsið af Skólahúsfélaginu, en hann var alltént eigandi hússins árið 1949, er hann auglýsir það til sölu. Búið var í Ósi fram undir lok 20. aldar en síðustu áratugi hefur það verið verkstæðishús.

Ós er látlaust hús sem lætur lítið yfir sér og virðist við fyrstu sýn í engu frábrugðið nærliggjandi verbúðum, verkstæðishúsum og geymsluhúsum.  Það á sér engu að síður afar merka sögu og er að öllum líkindum annað elsta steinsteypuhús á Akureyri, á eftir Steinöld við Hríseyjargötu 1. (Hér flokkast hús, hlaðin úr steyptum steini, sem steinsteypuhús). Það hefur hlotið afbragðs gott viðhald og búið að endurgera upprunalega gluggaumgjörð, þ.e. bogadregnu kantana. Þá setur sýnileg steinhleðsla norðurstafns skemmtilegan svip á húsið. Fyrir liggja teikningar Guðjóns Þ. Sigfússonar að viðbyggingu við húsið og þar um að ræða veglega verkstæðisbygging. Enda þótt sú bygging verði í raun mikið stærri en upprunalega húsið kemur hún ekki til með að spilla því mjög, því byggingarnar verða vel aðgreindar með stuttum tengigangi. Ós er yfir 100 ára gömul bygging og því aldursfriðuð en ætti í raun að njóta sérstakrar friðlýsingar vegna sögulegs gildis. Meðfylgjandi myndir eru flestar teknar 26. janúar 2023 en sumarmyndin er tekin 27. maí 2007.

Heimildir:

Eiríkur Sigurðsson. 1972. Barnaskóli á Akureyri í 100 ár. Fræðsluráð Akureyrar.

Guðrún Sigurðardóttir. 1978. Barnaskólahúsið í Sandgerðisbót og skólahaldið þar. Í Súlum, norðlensku tímariti, 8. árg. Bls. 152-163.

Páll Markússon. 1954.  Hann sá bæinn vaxa úr óásjálegum kofum – en mest var þó breytingin á verkamönnum. Viðtal við Pál Markússon áttræðan í Þjóðviljanum. B.J. skráði. 180. tbl. 19. árg. Bls. 7.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri, höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Virðingabók Brunabótafélags Glæsibæjarhrepps 1918-1933. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Virðingabók brunabótasjóðs Glæsibæjarhrepps 1918 - 1933 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Sérstakar þakkir færir greinarhöfundur Guðrúnu Sigurðardóttur fyrir bókina Barnaskóli á Akureyri í 100 ár auk ánægjulegs og fróðlegs samtals  þ. 31. jan. sl.

"Vilt þú ekki bara sjálfur"

Láti maður í ljós það álit, að einhver hús eða byggingar skulu varðveittar (sem ég geri nú æði oft, u.þ.b. í hverri einustu færslu hér ) fær maður stöku sinnum viðkvæðið: "Vilt þú ekki bara taka það að þér" eða "Ætlar þú að sjá um halda þessu við". O.s.frv. Eins og skilyrðið fyrir því, að hafa skoðun á varðveislu minja eða mannvirkja, sé að viðkomandi hafi sjálfur öll tök á (fjármagn, fagþekkingu, o.fl.) til þess að annast slíkt sjálfur. Með sömu röksemdarfærslu mætti segja, svo dæmi sé tekið, að þeim einum, sem PERSÓNULEGA væru tilbúin að grafa, sprengja eða bora í fjöll, leyfðist að hafa þá skoðun að grafa ætti einhver jarðgöng!

Kannski mætti kalla þetta "Vilt þú ekki bara sjálf(ur)"-rökvilluna 

Hús dagsins: Lundur

Bæjarland hins upprunalega Akureyrarkaupstaðar afmarkaðist af smárri eyri undir Búðargili, þ.e. Akureyri, og mjórri landræmu í fjörunni sunnan við. Upp úr miðri 19. öld komst Oddeyrin undir lögsagnarumdæmið og var þar komið heilmikið undirlendi. Í ört stækkandi kaupstað horfðu menn eflaust einnig upp fyrir brúnir brekknanna miklu, en þar voru fleiri ferkílómetrar aflíðandi landsvæðis sem aldeilis mætti nýta til ræktunar og uppbyggingar. Varð það úr, að Akureyrarbær keypti Stóra Eyrarland árið 1893 og lagði undir lögsagnarumdæmi sitt þremur árum síðar. Yfirlýstur tilgangur með kaupunum var einmitt að útvega bæjarbúum svæði til húsbygginga og landbúnaðar (Sbr. Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason og Kristján Sigfússon 1993:662). Þannig komst ysti hluti þessara miklu lenda, sem nú kallast einfaldlega Brekkan, undir bæinn. Löngu síðar hafði bærinn tryggt sér þrjár næstu jarðirnar sunnan við Stóra Eyrarland; Naust, Hamra og Kjarna. Á fyrri hluta 20. aldar voru margar smærri bújarðir og grasbýli byggð á Brekkunni. Eitt þeirra sem mest kvað að, með stærri kúabúum Eyjafjarðarsvæðisins og síðar búfjárræktarstöð, var Lundur. Þar standa enn vegleg bæjarhús sem Jakob Karlsson reisti árið 1925 en mögulega hyllir senn undir endalok þeirra.  

 

Það var árið 1922 sem þeir Friðgeir H. Berg, Gísli R. Magnússon og téður Jakob Karlsson fengu 20 hektara erfðafestuland á svokölluðum Flóa eða Krossholti. Um var að ræða móa og mýrlendi en þeir félagarnir settu það ekki fyrir sig, því þeir höfðu afnot af hinum annálaða Þúfnabana. Tryllitækið mikla braut á endanum 60 dagsláttur lands í Flóanum, en það munu vera nálega 20 hektarar.  

Á fundi Bygginganefndar þann 26. mars árið 1925 afgreiddi bygginganefnd Akureyrar leyfi Jakobs Karlssonar og meðeiganda hans fyrir húsbyggingu, íbúðar- og peningshúsi á erfðafestulandi þeirra í svonefndu Krossholti. Húsið átti að byggjast úr steini og var „vinkilbygging“; tvær álmur hornréttar hvor á aðra, austurálma 26,45x9m en norðurálma 22,10x9m.  

Fram kemur að húsið byggist samkvæmt framlögðum uppdrætti en sá uppdráttur hefur líkast til ekki varðveist, alltént er hann ekki aðgengilegur á kortagagnagrunni Akureyrar á map.is. En hver teiknaði Lund? Húsunum svipar að mörgu leyti til hugmynda sem Guðjón Samúelsson hafði um íbúðarhús til sveita á þessum árum.  Sótti hann þá fyrirmynd í danska búgarða, og birtast nokkrar slíkar teikningar í bók Péturs H. Ármannssonar; Guðjón Samúelsson húsameistari (2020), sem er sannkallað stórvirki. En er Guðjón Samúelsson hönnuður Lundar? Lundar er ekki getið í bók Péturs, svo því er til að svara, að líklega er það ekki raunin. Það gæti einnig verið, að hönnuður Lundar hafi verið Sveinbjörn Jónsson, löngum kenndur við Ofnasmiðjuna en hann teiknaði mörg hús á Akureyri og nærsveitum á þessum árum. Lundar er þó heldur ekki getið í ævisögu Sveinbjarnar. Önnur tilgáta um hönnuð Lundar gæti verið Tryggvi Jónatansson, en hann teiknaði einnig mörg hús á Akureyri á þessum árum og síðar.  Einnig gæti Jakob Karlsson hafa teiknað húsið sjálfur. Sannast sagna hefur greinarhöfundur ekki glóru um hver teiknaði Lund og eru þær upplýsingar raunar vel þegnar, lumi einhver lesandi á þeim.  

Íbúðarhúsið á Lundi er einlyft steinhús með háu , gaflsneiddu risi og smáum kvisti á suðurhlið. Vestur úr húsinu er einlyft viðbygging með flötu þaki. Norðurálma, sem í upphafi var gripahús er ein hæð með háu risi auk tveggja gaflsneiddra kvista til norðurs, Þá er lítill kvistur á norðausturhorni, þar sem eru síðari tíma inngöngudyr, auk þess sem nýlegt „gluggastykki“ er u.þ.b. á miðri framhlið norðurálmu. Allar eru byggingarnar múrhúðaðar og þök bárujárnsklædd. Grunnflötur íbúðarhúss mælist skv. ónákvæmri mælingu á map.is u.þ.b. 9x10m auk viðbyggingar 8x6m en gripahúsálma mælist um 17x9m í N-S og 26x9m í A-V. Í Byggðum Eyjafjarðar 1970 er íbúðarhúsið sagt 653 rúmmetrar að stærð (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson og Sveinn Jónsson 1973: 247).  

Af þeim þremenningum, Friðgeiri, Gísla og Jakob virðist aðeins sá síðastnefndi hafa lokið við uppbyggingu býlisins. Mögulega hefur hann „keypt þá út“ eða þeir einfaldlega snúið sér að öðru. Framkvæmdir Jakobs Karlssonar uppi á Flóanum vöktu töluverða athygli og mun hann hafa þótt stórhuga. Margir lögðu þar hönd á plóg og mun Jakob hafa fengið mikið lið kvenna og unglinga til að reyta upp lyng og kjarrgróður þar sem hann hugðist rækta upp tún (Sbr. Jón Hjaltason 2004: 134). Kannski var þessi lyngleiðangur farinn sumarið 1925, en 6. ágúst það ár gerði dagblaðið Dagur uppbyggingu og ræktun Jakobs skil: „Landið [Jakobs Karlssonar] er í þann veginn að komast í góða rækt. Lætur Jakob nú í sumar byggja á landinu snoturt íbúðarhús, fjós, hesthús, haughús og hlöðu og súrheysgryfju í hlöðunni. Er öll byggingin úr steini. Er þarna að rísa upp laglegur búgarður, þar sem áður voru óræktarmóar. Mun Jakob hafa þarna sumarbústað“ (Í Degi, án höfundar, 32 tbl. 1927:127). Þarna hefur eflaust verið um að ræða einn veglegasta sumarbústað landsins á þeim tíma, húsið á pari við mörg stærri einbýlishús í kaupstöðum.  

Jakob Karlsson (1885-1957) hafði þegar þarna var komið sögu stundað verslunarstörf á Akureyri en sinnti ræktunar- og uppbyggingarstarfinu ofan Akureyrar af áhuga. Hann gegndi alla tíð sínum störfum við Eimskipafélagið og síðar Skipaútgerð Ríkisins og var auk þess umboðsmaður Olíuverslunar Íslands. Búskapurinn var þannig aldrei aðalstarf Jakobs, en hann hafði ætíð vinnuhjú. Ekki leið á löngu  uns Jakob, kona hans Kristín Sigurðardóttir, börn þeirra og foreldrar hennar fluttu búferlum úr Hafnarstræti 93 (hús sem kallað var Jerúsalem, brann árið 1945)  í sumarbústaðinn. Var það árið 1928, en þá eru þau í Manntali skráð til heimilis í „Búgarði Jakobs Karlssonar“  í Manntali. Heitið Lundur kemur fyrst fyrir í Manntali árið 1930. Nafnið Lundur mun tilkomið af því, að Kristín var fædd og uppalin að Lundi í Fnjóskadal (Sbr. Jón Hjaltason 2004: 134).  Búgarðurinn að Lundi var annálaður fyrir metnað og myndarskap búrekenda og var á tímabili stærsta kúabú í Eyjafirði (sbr. Steindór Steindórsson 1993: 152). Gefum Tryggva Emilssyni orðið: „[...]Var mér sagt að þúfnabaninn mikli hefði verið þar að verki og allt landið gert að flagi á skömmum tíma, jafnvel einu sumri. Á sama tíma hafist handa við byggingu búgarðs í norðurjaðri túnbreiðunnar, var það íbúðarhús, fjós fyrir milli 20 og 30 nautgripi, hesthús, hlaða og súrheysturnar, allt í stíl erlendra búgarða og var þetta þá ein vandaðasta bygging sem þá hafði risið undir Súlutindum“ (Tryggvi Emilsson 1977: 214). Getur Tryggvi þess einnig, að þau sextán ár sem hann hafi verið í nábýli við Lund hafi verið þar sömu vinnumenn og vinnukonur og þar hafi ríkt fyrirmyndar regla og stundvísi. 

 

Lundur var virtur til brunabóta í desember árið 1925 og þá lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús úr steini, 9,5x9m, einlyft með háu risi á kjallara. Á gólfi (neðri hæð) voru 3 stofur, eldhús, forstofa og gangur. Á lofti voru 3 stofur, eldhús og forstofa og í kjallara 4 geymsluherbergi. Áfast við íbúðarhúsið var gripahús og heyhlaða úr steini, 34,5x9m, einlyft með háu risi á kjallara. Næst íbúðarhúsi var fjós fyrir 23 kýr, þar næst hesthús fyrir 6 hesta og heyhlaða fjærst (nyrst) fyrir 1000 hesta (hestur er forn mælieining fyrir hey, miðaðist við hestburð og jafngildir um 100kg.). Undir fjósi og hesthúsi var safngryfja og stórt pláss fyrir svörð við enda hesthússins. Þá var þess getið að í húsinu væri skólp, vatns- og rafleiðsla. (sbr. Brunabótafélag Íslands 1922-29: 141). Slíkt var aldeilis ekki sjálfgefið í íbúðarhúsum til sveita á þeim tíma, og raunar mörg hús í kaupstöðum án þeirra.  

Jakob Karlsson og Kristín Sigurðardóttir bjuggu hér myndarbúi allt til ársins 1949. Árið 1940 byggðu þau við íbúðarhúsið, einlyfta byggingu til vesturs. Árin 1949-52 virðist hafa verið tvíbýlt á Lundi en þá eru samtímis búsett þar þau Ásgrímur Stefánsson og Guðrún Adolfsdóttir annars vegar og hins vegar Þorvaldur Jónsson og María Stefánsdóttir. Frá 1952 til 1956 eru aðeins síðarnefndu hjónin skráð ábúendur að Lundi. Árið 1955 keypti Samband Nautgriparæktarfélaga í Eyjafirði, S.N.E., Lund. Einnig keypti sambandið jörðina Rangárvelli, rétt handan Glerár. Kallaðist býlið þá Búfjárræktarstöðin í Lundi. Var hin nýja búfjárræktarstöð formlega tekin í notkun 1. júní 1956 og var bústjóri fyrstu árin Ingólfur Lárusson frá Gröf í Kaupangssveit. Hófst enn á ný uppbygging á Lundi. Árið 1958 reisti sambandið nýtt fjós fyrir 48 gripi og 2000 hesta heyhlöðu. Með tilkomu nýja fjóssins var eldra fjósið nýtt sem sæðingastöð, en sú hafði fram að því (1959) verið starfrækt að Grísabóli (þar sem nú er verslunarmiðstöðin Kaupangur). Nýbyggingar þessar voru reistar norðan eldri bygginga.  

Árið 1970 taldi bústofninn að Lundi eftirfarandi: 48 kýr, 83 geldneyti, 12 naut til undaneldis og hvorki meira né minna en 488 svín, auk sex hrúta og einnar ær. Svínin voru hýst á Rangárvöllum og nýtti S.N.E. einnig þá jörð. Þannig varð túnstærð Lundarbúsins alls 78,4 hektarar (Ármann, Eggert og Sveinn 1973: 247). En þá var þéttbýlið óðfluga að nálgast stórbýlið að Lundi og farið að þrengja nokkuð að. Árið 1974 lauk búrekstri að Lundi og ári síðar seldi nautgriparæktarsambandið öll húsin að Lundi. Áfram var búið í íbúðarhúsinu og hefur verið búið þar alla tíð síðan, munu þar nú tvær íbúðir. Í fjósunum voru síðar innréttuð verslunarrými. Fjósið og hlaðan frá 1958 standa enn og eru þar nú verslunarrými og samkomusalur, auk höfuðstöðvar og verslunar Rauða Krossins á Akureyri. Þar voru áður m.a. smíðaverkstæði, vídeóleigur og skyndibitastaðir  áratugina fyrir og um aldamótin.  

Áratug eftir að síðustu nautgripirnir yfirgáfu gamla fjósið á Lundi, eða 1984, komst húsnæðið í eigu Hjálparsveitar skáta. Keyptu þeir húshlutann af Snorra Friðleifssyni, byggingameistara, sem hafði innréttað þar smíðaverkstæði. Hann hafði áður selt skátunum húsnæði í Kaldbaksgötu á Oddeyri.  Þar innréttaði hjálparsveitin aðsetur sitt, fundaraðstöðu og stjórnstöð í austurálmu og vélageymslu í vesturálmu. Voru þær breytingar gerðar eftir teikningum Birgis Ágústssonar. Það fylgir sögunni, að með fyrstu verkum Hjálparsveitarmanna, áður en endurbyggingin hófst, var að moka út nokkrum tonnum af kúaskít, 15-20 ára gömlum, eða frá síðustu árum Búfjárræktarstöðvarinnar. Nýtt húsnæði var formlega tekið í notkun í nóvember 1984 og var Hjálparsveit skáta þarna til húsa allt til ársins 2000. Hefur síðan ýmis starfsemi verið í þessu rými.  

Lundur og nærumhverfi hans eru til mikillar prýði í umhverfinu og í ágætri hirðu. Sunnan hússins er stór lóð og þar gróskumikil tré. Spölkorn (um 300m) suðvestan Lundar, nokkurn veginn á milli lóðar Mjólkursamlagsins og götunnar Daggarlundar rís Hestklettur, um 20 metra hár klettahamar, upp úr landinu. Er klettur þessi að mestu skógi klæddur og er þar m.a. um að ræða tré, sem Jakob Karlsson gróðursetti á sínum tíma. Eru þar m.a. reyni- og birkitré og þau elstu væntanlega meira en 75-80 ára gömul. Þegar greinarhöfundur fór í ljósmyndaleiðangur að Lundi um daginn brá hann sér einnig á Hestklett. Skógurinn var auðvitað í vetrarham, um miðjan janúar, en fyrir vikið sást kletturinn betur.  

Greinarhöfundur veit ekki til þess, að Lundur hafi varðveislugildi, en sögulegt gildi hans hlýtur að vera allnokkurt. Gömul býli í þéttbýli eru í eðli sínu merkar byggingar og setja oftar en ekki skemmtilegan svip á umhverfi sitt. Þá fylgja þeim oftar en ekki miklar og gróskumiklar lóðir. Greinarhöfundur hefur ítrekað lýst þeirri skoðun, að fyrrum býli í þéttbýli eigi að vera friðuð og er Lundur þar engin undantekning. Þá einkum og sér í lagi vegna sérstæðrar og áhugaverðrar sögu hans auk þeirrar staðreyndar, að nærliggjandi götur eru nefndar eftir honum. Þar má m.a. nefna Hrísalund, Tjarnarlund, Heiðarlund, Hjallalund og Furulund. Raunar má segja að hverfið dragi nafn sitt af hinu fyrrum stórbýli; sbr. Lundahverfi. En auðvitað hefur höfundur einnig skilning á því og veit, að ekki verða allar byggingar friðaðar eða varðveittar. Líkt og hjá Jakobi Karlssyni og félögum fyrir einni öld og Sambandi Nautgriparæktarfélaga þrjátíu árum síðar er nú enn einu sinni fyrirhuguð uppbygging á Lundi. Uppi eru nefnilega áform um byggingu tveggja fjölbýlishúsa á lóðinni og Lundi þá gert að víkja. Gangi það eftir, munu vörpuleg sex hæða stórhýsi leysa af hólmi „eina vönduðustu byggingu“ sem á sinni tíð „hafði risið undir Súlutindum“. (Tryggvi Emilsson 1977: 214)  

Myndirnar eru teknar þann 14. janúar 2023. 

 

Heimildir: Ármann Dalmannson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II bindi. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar  

Brunabótafélag Íslands. Virðingabók fyrir Akureyrarkaupstað 1922-29. Óprentað óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_3_virdingabok_1922_1929?fr=sMTZmNDQzODI5ODU 

Bygginganefnd Akureyrar: Fundargerðir 1921-30. Fundur nr. 564, 26. mars 1925. Óprentað óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu 

Friðrik G. Olgeirsson, Halldór Reynisson og Magnús Guðmundsson. 1996. Byggingameistari í stein og stál; Saga Sveinbjarnar Jónssonar í Ofnasmiðjunni. Reykjavík: Fjölvi.  

Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. II bindi. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar. 

Jón Hjaltason. 2004. Saga Akureyrar IV bindi. Akureyrarbær. 

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.  

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík. Örn og Örlygur 

Tryggvi Emilsson. 1977. Baráttan um brauðið. Reykjavík: Mál og menning.  

Manntöl á manntal.is og greinar á timarit.is; sjá tengla í texta 

Umreikningur á hinum fornu mælieiningum landbúnaðarins, hestum og dagsláttum fengin af Vísindavefnum, sjá tengla í texta. 

Lund ætti frekar að friða!

Oftar en einu sinni og oftar en tvisvar, hef ég lýst því áliti mínu, að fyrrum býli eigi að njóta friðunar. Hvað þá ef um ræðir fyrrum stórbýli og nokkurs konar herragarð, sem umlykjandi hverfi dregur nafn sitt af! (sbr. LUNDAhverfi). Lundarhúsin eru sérlega glæstar byggingar og til mikillar prýði í umhverfi sínu. Ojú, ég veit að það er skortur á íbúðarhúsnæði og að núverandi nýtingarhlutfall á Lundarlóð er eflaust lélegt. Það kemur nefnilega fyrir, að okkur sem viljum varðveita eldri hús og byggðir, sé borið það á brýn, að vera á móti uppbyggingu nýrra íbúða og húsnæðis og framþróun byggða. En lóðin kringum Lund er víðlend, og það HLÝTUR AÐ VERA HÆGT hægt að byggja eitthvað smærra að grunnfleti, eða kannski bara eitt fjölbýlishús, í stað tveggja, án þess að slátra hinum tæplega aldargömlu byggingum. Þá er eflaust hægt að innrétta nokkrar íbúðir í Lundi sjálfum, íbúðarhúsinu jafnt sem fjósinu. Auðvitað er þetta líka spurning um kostnað og hagkvæmni en þau sjónarmið ein og sér mega ekki valta yfir öll önnur.Varðveisla menningarminja skiptir líka máli.

Ég tók Lund fyrir á þessari síðu fyrir áratug síðan, sjá hér:

https://arnorbl.blog.is/blog/arnorbl/entry/1280679/

 

 

 

Lagt til að Lundur verði rifinn

Hús dagsins: Hríseyjargata 1; Steinöld

Syðsta húsið við vestanverða Hríseyjargötu lætur kannski ekki mikið yfir sér, fremur en gatan yfirleitt, sem er skipuð lágreistum og snotrum húsum. En eftir því sem greinarhöfundur kemst næst, er hér um að ræða elsta steinsteypuhús Akureyrar. Fyrsta steinsteypta hús landsins mun vera íbúðarhúsið að Sveinatungu í Borgarfirði, byggt 1895. Hið steinsteypta hús við Hríseyjargötu 1 er aðeins átta árum yngra. Það er byggt 1903 og á því 120 ára stórafmæli á hinu nýhafna ári.

     Hríseyjargötu 1 reisti Árni Pétursson árið 1903. Í júní það ár bókar bygginganefnd að hún sé „[...]að mæla út hússtæði fyrir hús það, er Árni kaupmaður Pétursson ætlar að reisa á baklóð sinni, með austurhlið að hinni fyrirhuguðu götu, „parallellt“ við húsalínu Grundargötu og 100 álnum (63m) frá henni. Húsið að stærð 10x10 álnir eða 6,3,x6,3m“ (Bygg.nefnd. Ak. nr. 250: 1903).   Fyrirhuguð gata var auðvitað Hríseyjargata en það nafn kom löngu síðar og framan af taldist þetta hús Strandgata 39b. Árni Pétursson kaupmaður var búsettur í Strandgötu 39 og stundaði þar verslunarrekstur og var húsið reist sem bakhús á þeirri lóð.

     Ekki  minnist bygginganefndin á byggingarefni en Árni reisti húsið úr steinsteypu. Það var ekki algengt á þessum árum, að heilu húsin væru steypt, það voru fyrst og fremst sökklar og kjallarar- og auðvitað skorsteinar en lítið um það, að hús væru steypt. Vegna þessarar framandi byggingargerðar gekk húsið undir nafninu Steinöld.  Það var raunar ekki fyrr en 1-2 áratugum síðar, að steinsteypan varð almenn í byggingu íbúðarhúsa. Fyrsta steinsteypuhús á Íslandi mun hafa verið íbúðarhúsið að Sveinatungu í ofanverðum Borgarfirði, byggt 1895, átta árum á undan Hríseyjargötu 1. Steinöld hlýtur því að vera í hópi elstu steinsteypuhúsa á landinu! Athuga ber, að hér er gerður greinarmunur á steinhúsum og steinsteypuhúsum, því steinhús geta jú einnig verið hlaðin. Um langt skeið höfðu verið reist steinhús hérlendis, m.a. hlaðin úr blágrýti, en sú byggingargerð náði aldrei almennri útbreiðslu. Eitt slíkt hús stendur enn á Akureyri, við Norðurgötu 17 á Oddeyri.

     Hríseyjargata 1 er tvílyft steinhús með háu risi. Á bakhlið er útbygging; stigahús. Krosspóstar eru í gluggum efri hæðar en þverpóstar á neðri, bárujárn er á þaki og veggir múrsléttaðir. Grunnflötur hússins mælist um 6,3x13m en bakbygging er 2,50x3,50m.  

     Árni Pétursson var fæddur að Oddsstöðum á Sléttu árið 1862 og var því jafnaldri Akureyrarkaupstaðar. En til þess kaupstaðar fluttist hann 12 ára gamall og bjó þar hjá frænda sínum, Jósef Jóhannessyni, járnsmið. Árni nam verslunarfræði í Kaupmannahöfn einn vetur og hóf eftir það verslunarstörf hjá J.V. Havsteen á Oddeyri. Starfaði hann þar í fjögur ár en árið 1888 hóf Árni eigin verslunarrekstur. E.t.v. verslaði hann fyrstu árin í húsi Jósefs frænda síns, þar sem hann var búsettur árið 1890 skv. manntali. Hús Jósefs stóð þar sem nú er Strandgata 31 en brann árið 1908. En árið 1894 reisti Árni Pétursson hús á lóðinni, sem nú er Strandgata 39, þar sem hann bjó og verslaði. Verslaði hann einna helst með áfengi og smávöru. Og það var svo sumarið 1903 sem Árni reisti bakhús á lóð sinni. Sem fyrr segir, var það reist sem geymsluhús og var ein hæð með lágu risi. Var það með fyrstu steinsteypuhúsum Akureyrarkaupstaðar, ef ekki það fyrsta, en um það verður ekki fullyrt hér. Alltént er það líkast til það elsta slíkrar gerðar, sem nú stendur.

     Ekki naut Árni Pétursson þessa steinhúss lengi, því hann lést 2. ágúst 1904, aðeins 42 ára að aldri. Ráðskona hans, Kristín Árnadóttir, mun hafa erft húseignir hans og átt um áratugaskeið. Lesendur kunna e.t.v. að velta fyrir sér hvort, hún hafi verið dóttir Árna Péturssonar, en það var hún ekki. Kristín, sem hét fullu nafni Guðrún Kristín Árnadóttir, var fædd árið 1858, líkast til á Völlum í Saurbæjarhreppi, og uppalin þar og í Rauðhúsum í sömu sveit. Mjög fljótlega eftir að Kristín ráðskona eignaðist húsin,  innréttaði hún íbúðarrými í steinhúsinu og leigði út. Í Manntali 1906 virðist fyrst getið íbúa í Steinhúsi, Strandgötu og það eru þeir Benedikt Sveinbjarnarson, lausamaður frá Hrafnagili og Jón Jónsson frá Króksstöðum.  Sjálf bjó Kristín Árnadóttir áfram í Strandgötu 39. Þar brann árið 1907 en Kristín reisti nýtt hús, sem enn stendur. (Kannski hefði bakhúsið brunnið líka, hefði það ekki verið steinsteypt?)

     Árið 1925 byggði Kristín Árnadóttir hæð ofan á Hríseyjargötu 1. Þess má geta, að í bókunum Bygginganefndar er húsið sagt nr.1 við Hríseyjargötu eða „svonefnd Steinöld“. Breytingarnar sem Kristín sóttu um fólust í því, að bæta hæð ofan á húsið, lækka (?) risið ofan í 2m og breyta gluggaskipan. Samþykki nefndarinnar var háð ýmsum skilyrðum. M.a. mátti þakskegg ekki vera minna en 15 cm, eldvarnarveggur skyldi vera á norðurhlið og gluggi á götuhlið, norðan við útidyr skyldi í sömu hæð og aðrir gluggar hússins. Við þessar breytingar fékk húsið í grófum dráttum það útlit, sem það enn hefur. Stigabygging á bakhlið kom þó ekki fyrr en löngu síðar. Í bókun Bygginganefndar frá 1925 er vísað í fyrirliggjandi uppdrátt en ekki kemur fram hver teiknaði. Uppdráttur þessi er ekki aðgengilegur í gagnagrunni map.is/akureyri, hefur e.t.v. ekki varðveist.  Árið 1924 búa sex manns í húsinu, í tveimur íbúðum. En ári síðar, þegar búið var bæta hæð ofan á húsið, eru íbúarnir hins vegar sautján og íbúðirnar orðnar fjórar.  Árið 1961 var byggð við húsið stigabygging og gerður þar sér inngangur á efri hæð. Teikningar að þeirri byggingu gerði Guðmundur Gunnarsson.

     Í Húsakönnun 1995 segir um staðsetningu hússins að það standi „[...]frekar illa undir háum húsagafli við Strandgötu“ (Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 1995:96). En húsið blasir þó engu að síður við þeim, sem leið eiga vestur eftir Strandgötunni frá Oddeyrartanga, og þá leið fer nánast hver einasta farþegi skemmtiferðaskipa, sem heimsækja Akureyri. Og fjölmargir aðrir. Að öllum líkindum er Hríseyjargata 1 eða Steinöld eitt elsta, ef ekki allra elsta, steinsteypuhús Akureyrar og ætti að njóta friðunar í samræmi við það. Það er nú tilfellið, að á Oddeyrinni leynast margar perlur, sögufrægar jafnt sem stórmerkilegar í byggingasögulegu tilliti. Stundum heyrast því miður þær raddir, að byggðin á Eyrinni sé að mestu leyti lágkúruleg og ómerkileg; bara kofar eða hreysi sem eigi ekkert annað skilið en stórfellt niðurrif; og helst skuli reisa nýmóðins stórhýsi í staðinn. Hreint út sagt ömurlegt og alrangt en auðvitað á hver maður rétt á sínum skoðunum. Í Húsakönnun 2020 hlýtur húsið miðlungs varðveislugildi en það er að sjálfsögðu aldursfriðað skv. hinni svokallaðri 100 ára reglu. Húsið sem er einfalt og látlaust er í góðri hirðu og sómir sér vel í skemmtilegri götumynd. Nú munu tvær íbúðir í húsinu.  Myndirnar eru teknar á vetrarsólstöðum, 21. des. 2022.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri og Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Aðgengilegt á vefnum: https://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Byggingarnefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1902-1921. Fundur nr. 250, 24. júní 1903. Fundargerðir 1921-35. Fundur nr. 565, 6. apríl 1925. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.