Hús dagsins: Aðalstræti 46; Friðbjarnarhús

Árið 1840 var einu sinni sem oftar tekið manntal á Íslandi. Þá var nafnið Akureyri hvergi að finna í þeim skrám, en hins vegar er þar minnst á Eyjafjarðar höndlunarstað og þar skráðir íbúar í 23 húsum, sem númeruð eru frá 34 til 56. Í húsi nr. 56 er búsettur Ingimundur Eiríksson, 31 árs járnsmiður.  Aðrir íbúar húss númer 56 er kona hans, Margrét Jónsdóttir, 33 ára, tvö ung börn þeirra, Anna Kristín (3 ára) og Erlendur Hjörtur (2 ára) og vinnukona þeirra, Björg Magnúsdóttir, 19 ára. Hvert þetta hús nr. 56 er, er greinarhöfundi ekki alveg ljóst. Árið 1860 er húsið sem löngu síðar (1906) hlaut númerið 44 við Aðalstræti, skráð númer 56. Það er hins vegar ekki öruggt, að um sé að ræða, sama húsið. Árið 1849 fékk Ingimundur úthlutað lóð undir smiðju og íbúðarhús og þar er um að ræða næstu lóð sunnan við umrætt hús. Tveimur árum síðar seldi hann þessar eignir öðrum járnsmið og sá var úr Öxnadal og hét Steinn Kristjánsson. Síðar eignaðist sonur hans, Friðbjörn, húsið og það kennt við hann æ síðan.  

Ingimundur Eiríksson var úr Reykjavík, nánar tiltekið frá Rauðará.  Hvenær hann flutti til Akureyrar (eða verslunarstaðar Eyjafjarðar) liggur ekki fyrir nákvæmlega, en árið 1835 er hann lærlingur hjá Skapta Skaptasyni járnsmið í Stöðlakoti í Reykjavík. Fimm árum síðar er hann, sem fyrr segir, búsettur í „Eyjafjarðar höndlunarstað“  ásamt fjölskyldu sinni, í húsi nr. 56.  Hins vegar, eru þau Ingimundur, Margrét og börn skráð í hús nr. 51 þar sem heitir „Akureyri, áður Eyjafjarðar höndlunarstaður“  árið 1845. Hvort hér sé um að ræða núverandi Aðalstræti 44, sem þá hafði fengið nýtt númer, en endurheimt númerið frá 1840 síðar, er ómögulegt að segja. Sú tilgáta, að Ingimundur hafi reist Aðalstræti 44 um 1840 og reist sér ný hús síðar á næstu lóð sunnan við, gæti þannig verið hæpin. Raunar er jafnvel talið að Aðalstræti 44 hafi verið reist nærri 1854-57 af Bjarna Gunnarssen eða Kristjáni Tómassyni.  Fimm árum síðar er Ingimundur og fjölskylda búsett í húsi númer 62. Þar er væntanlega um að ræða húsið sem Ingimundur reisti ári fyrr. Í grein undirritaðs um Aðalstræti 44 kom fram, að Friðbjarnarhús hafi verið reist upp úr smiðju en það mun vera rangt: Það var íbúðarhús Ingimundar, ekki smiðjan, sem síðar varð Friðbjarnarhús. Leiðréttist það hér með.  Upprunalega hefur húsið líkast ekki verið óáþekkt t.d. Aðalstræti 44 og Aðalstræti 62 en vitað er, að það var smærra að grunnfleti og risið væntanlega brattara. Árið 1851 keypti Steinn Kristjánsson, járnsmiður og bóndi á Geirhildargörðum í Öxnadal, nýleg hús Ingimundar Eiríkssonar. Um var að ræða íbúðarhús, smiðju og fjós úr torfi. Íbúðarhúsið virðist hafa verið byggt úr torfi að hluta. Löngum var raunar talið að húsið væri byggt árið 1856 (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:92).  

Friðbjarnarhús er einlyft, portbyggt timburhús með háu risi og stendur á steingrunni. Kjallari er undir hluta hússins, nánar tiltekið norðurhlutanum. Á húsinu er stór miðjukvistur sem nær þvert yfir þekju hússins og stendur hann umtalsvert hærra en mænir þess. Á bakhlið hússins, nánar tiltekið norðvestanmegin, er einlyft viðbygging með einhalla, aflíðandi þaki og er bakhlið hennar að einhverju leyti grjóthlaðin. Sexrúðupóstar eru í gluggum, bárujárn á þaki og listasúð á veggjum. Grunnflötur hússins er 11,18x5,02m en viðbygging er 6,12x3,96m.  

Þann 18. júní 1859 heimilaði hin tiltölulega nýstofnaða (2 ára) bygginganefnd Steini Kristjánssyni að rífa eldhús úr torfi og skipta út torfveggjum fyrir timburveggi. Eða eins og segir orðrétt í bókun byggingarnefndar: Frá tómthúsmanni Steini Kristjánssyni dags. 13. þ.m. hvar hann lætur í ljós, að hann vilji rífa eldhús sem stendur á bak við eða fyrir vestan íbúðarhúsið og vill hann, eptir því sem hann hefur ýtarlega skýrt frá taka burtu tvo torfveggi frá húsinu og byggja þá aptur úr timbri, nefnilega vegginn milli húsanna  sem og byggja eldstó og reykháf úr tígulsteini (Bygg. nefnd. Ak. 1859: nr.11).  Af þessu má ráða, að stafnar íbúðarhússins hafi upprunalega verið torfveggir og sambyggt húsinu eldhús úr torfi að vestan. Enda þótt ekki sé minnst á það í þessari bókun mun Steinn hafa lengt hús sitt til norðurs. Mögulega hefur sú framkvæmd verið „innifalin“ í niðurrifi eldhússins vestan við. Ekki er getið neinna mála á húsinu fyrir eða eftir breytingar en höfundi þykir óskaplega freistandi að áætla, að nyrstu tveir gluggarnir og beint strik niður af norðurenda kvistsins (sem líklega kom þó löngu síðar) marki nokkurn veginn skil upprunalegs húss og viðbyggingar frá 1859. Gengur þá út frá því, að útidyr séu á upprunalegum stað og hafi verið nokkurn veginn fyrir miðju hússins í upphafi.  

Steinn og kona hans, Guðný Kráksdóttir, sem var Skagfirðingur, uppalin á Keldulandi í Silfrastaðasókn, áttu hér heima alla sína tíð frá því þau fluttust hingað árið 1851. Síðustu áratugina voru þau í skjóli sonar síns, Friðbjarnar bóksala og bókbindara, og tengdadóttur Guðnýjar Jónsdóttur, yfirsetukonu. Guðný Kráksdóttir lést 1887 en Steinn Kristjánsson árið 1896. Friðbjörn Steinsson var sem fyrr segir bóksali og bókbindari en einnig mjög ötull við ýmis embættis- og félagsstörf. Hann sat í bæjarstjórn Akureyrar áratugum saman og sat lengi í bygginganefnd, var bókavörður Amtsbókasafnsins og meðal stofnenda handiðnaðarmannafélagsins, framfarafélagsins, jarðræktarfélagsins, iðnaðarmannafélagsins, auk þess var hann sóknarnefndarmaður og meðhjálpari (sbr. Sigurþór Sigurðsson 2005:19). Það sem e.t.v. hefur haldið nafni Friðbjarnar Steinssonar á lofti framar öðru er stofnun fyrstu I.O.G.T. Goodtemplara stúkunnar, stúku nr. 1, í ársbyrjun 1884. Fór stofnfundurinn fram hér, á heimili Friðbjarnar, nánar tiltekið í kvistinum.  

Ekki mun húsið hafa fengið núverandi útlit með breytingunum 1859 heldur mun risið hafa verið hækkað upp (byggt undir það port) og kvisturinn mikli verið gerður síðar. Hvenær þær breytingar voru gerðar og/eða hvort þær voru gerðar samtímis virðist ekki liggja fyrir. Þá er viðbygging norðvestan á húsinu einnig síðari tíma viðbót. Nafn Steins kemur aðeins einu sinni fyrir í bókunum Bygginganefndar og það er framangreind framkvæmd árið 1859 og ekki er heldur að sjá neinar bókanir hjá bygginganefnd þar sem Friðbjarnar er getið, varðandi breytingar á húsi hans. Það gerðist einstöku sinnum, að eiginkonur húsráðenda ættu samskipti við bygginganefnd vegna framkvæmda. Í örfáum tilvikum, við vinnslu þessara greina hefur höfundur ekki fundið  byggingaleyfi til handa þeim, sem vitað er að áttu eða byggðu húsin, en síðar fundið bygginga- eða framkvæmdaleyfi skrifuð á eiginkonur viðkomandi. En hvorug þeirra nafna og tendgamæðgna, Guðnýjar Kráksdóttur og Guðnýjar Jónsdóttur er nefnd hjá bygginganefndinni. Því er ekki ljóst nákvæmlega hvenær þessar breytingar voru gerðar. Það liggur hins vegar fyrir, að núverandi útlit, portbyggt ris, kvist og viðbyggingu hefur húsið fengið  árið 1916, þegar því er lýst í skýrslu Brunabótafélagsins. Ef höfundur ætti að giska á eitthvert líklegt tímabil hvað þessar breytingar varðar má nefna, að á árunum 1880-90 fóru portbyggð ris mjög að tíðkast á timburhúsum og um svipað leyti voru byggðir miklir kvistir t.d. á Aðalstræti 66 (1880) og Aðalstræti 42 (1890). Þeir eru þó frábrugðnir kvistinum á Friðbjarnarhúsi að því leyti, að þeir skaga út fyrir húshliðina og eru í raun nokkurs konar viðbyggingar. Í grein frá 1961 um stofnun Góðtemplarareglunnar, er fullyrt, að stofnfundur Góðtemplareglunnar árið 1884 hafi farið fram í kvistinum (sbr. án höf 1961:7). Þar sem sá fundur fór fram í blábyrjun þess árs, 10. janúar, hefur kvisturinn verið reistur í síðasta lagi sumarið eða haustið 1883.  

Í brunabótamati árið 1916 er húsinu lýst sem einlyftu timburhúsi með kvisti og háu risi, timburklætt með járnklæddu þaki. „Á gólfi“ þ.e.a.s neðri hæð voru þrjár stofur og forstofa að framanverðu en eitt herbergi og gangur að aftanverðu. Á lofti voru þrjú íbúðarherbergi og gangur. Á bakhlið var sagt vera áfast geymsluhús með skúr á bakvið og þar eldhús og þrjú geymslupláss (sbr. Brunabótafélag Íslands 1916: nr.27). Árið 1916 stóð einnig annað íbúðarhús á baklóðinni og smiðja, en þau hús eru nú löngu horfin.  

Friðbjörn Steinsson lést árið 1918, áttræður að aldri. Eftir lát hans eignaðist Guðný, ekkja hans, húsið en árið 1922 er Jón Jónatansson á Öngulsstöðum orðinn eigandi hússins. Guðný átti þó heima hér til dánardægurs, en hún lést í október 1926, tæplega 93 ára að aldri. Á þessum árum virðist húsið, samkvæmt manntölum skiptast í a.m.k. fjögur íbúðarrými, og oft 15-20 manns, 3-4 fjölskyldur búsettar hér samtímis. Árið 1929 er Sigurður nokkur Halldórsson, daglaunamaður skráður fæddur, í apríl 1898 í Brekkukoti í Sveinsstaðahreppi, á meðal leigjenda í Aðalstræti 46. Hann er hér búsettur ásamt móður sinni, Sólveigu Guðmundsdóttur, Einari Halldórssyni bróður sínum og sjö ára tökubarni, Steingerði Theódórsdóttir, sem fædd var á Uppsölum í Öngulsstaðahreppi.  Fimm árum síðar, eða 1934, er Sigurður orðinn eigandi hússins en frá 1942 er húsið skráð eign Björns Halldórssonar. Fjölskylda þessi átti þó heima hér áfram, Sólveig Guðmundsdóttir, Halldór Hjálmarsson, bræðurnir Hafsteinn og Sigurður ásamt tökubarninu Steingerði. Greinarhöfundur gat ekki séð, að umræddur Björn Halldórsson, sem ekki er skráður til heimilis hér væri einn barna Sólveigar og Halldórs. Það er einnig athyglisvert, að árið 1944 hafa enn orðið eigendaskipti, en Sigurður Halldórsson er hér enn búsettur ásamt fjölskyldunni, væntanlega sem leigjandi. Hafsteinn er þá ekki búsettur hér. Sá sem eignaðist húsið árið 1944 hét Matthías Matthíasson. Tveimur árum síðar eignast Hafsteinn Halldórsson húsið og árið 1947 er hann fluttur hér inn. Árið 1954 flyst Hafsteinn Halldórsson til Reykjavíkur og þá mun Júlíus Halldórsson hafa eignast húsið (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:91). Og þrátt fyrir föðurnafnið var Júlíus heldur ekki bróðir Hafsteins og Sigurðar. (Ath. höfundur lagðist ekki í ítarlegar ættfræðirannsóknir en gat eftir því sem hann komst næst ekki annað séð, en að synir Halldórs Hjálmarssonar og Sólveigar Guðmundsdóttur, hafi aðeins verið fjórir; Sigurður, Hafsteinn, Einar og Guðmundur).  Þess ber að geta, að í Húsakönnun Hjörleifs (1986:91) eru mun fleiri nefndir sem eigendur hússins, m.a. Guðmundur Guðmundsson og Jónas Kráksson (mágur Steins Kristjánssonar). Þar gæti verið, að húsið hafi einhvern tíma skipst í nokkra eignarhluta eða bakhús, sem löngum stóðu á lóðinni, eigi þar hlut að máli.  

Árið 1961, nánar tiltekið þann 25. september, festu Góðtemplarar kaup á húsinu með það að augnamiði, að gera það að safni. Gefum ónefndum blaðamanni Einingar, málgagni templara þann 1. desember 1961, orðið:  Góðtemplurum var það merkisviðburður að hinn 25. sept. sl. gekk góðtemplarareglan frá kaupum á Friðbjarnarhúsi, Aðalstræti 46, Akureyri. í þessu húsi var stofnuð fyrsta stúkan á íslandi, st. ísafold nr. 1, 10. jan. 1884. Húsið minnir því á merkisviðburð og dýrmætar minningar eru tengdar því. Sunnudaginn 15. okt. sl. blakti góðtemplarafáninn fyrir hlýjum sunnanvindi við Friðbjarnarhús. Þar var saman komið framkvæmdaráð stúknanna á Akureyri með blaðamönnum og fréttaritara útvarps. Setið var um stund við rausnarlega búið kaffiborð, sem nokkrar stúkusystur höfðu búið í kvistherberginu, þar sem stofnuð var stúkan ísafold fyrir tæpum 78 árum. Formaður framkvæmdaráðs, Jón Kristinsson bauð gesti velkomna og drap nokkuð á ýmsa þætti í störfum Reglunnar fyrr og síðar. Minnti á, að hugsjón góðtemplara- reglunnar átti snemma hljómgrunn í sál þjóðarinnar og að ýmsir mikilhæfir áhrifa- menn hafa sótt fram undir merkjum hennar bæði fyrr og nú. Þræðirnir frá litla kvistherberginu, sem áður var dagstofa Friðbjarnar Steinssonar, bóksala og bæjarfulltrúa — hins trausta brautryðjanda og þrautseiga baráttumanns — liggja nú víðs vegar um landið.[…] Húsi Friðbjarnar þarf að sýna allan sóma, sagði ræðumaður að lokum, svo að það geti verið bæjarprýði, og það skal jafnan vera lýsandi tákn og minnisvarði, er hvetji alla ísl. góðtemplara til samstarfs og sóknar að settu marki. (Án. höf. 1961:7).  Fáeinum árum síðar hófust endurbætur á húsinu en umsjón með þeim hafði hinn valinkunni hagleiksmaður og Innbæingur, Sverrir Hermannsson. Var húsið með þeim fyrstu, þar sem Sverrir kom að endurgerð, en hann varð síðar annálaður fyrir störf sín við endurbyggingu gamalla timburhúsa. Árið 1977 var húsið friðlýst í A-flokki en þar var um að ræða nokkurs konar alfriðun (B-flokkur tók til ytra byrði húsa), eftir þjóðminjalögum frá 1969. Árið 1990 var friðlýsing hússins að heita má ítrekað, þegar það var friðlýst samkvæmt aldursákvæði laga frá 1989. Húsið var allar götur frá 1961 minjasafn Góðtemplara. Á árunum 2003-2009 stóð reglan fyrir umfangsmiklum endurbótum á húsinu, eftir teikningum Finns Birgissonar  

Þann 28. október 2009 tók sá sem þetta ritar saman stuttan pistil um Friðbjarnarhús undir yfirskriftinni „Hús dagsins“, hér á þessum vettvangi. Svo skemmtilega vildi til, að daginn eftir kom fram í Svæðisútvarpi Norðurlands, sem þá var og hét, að Góðtemplarareglan hygðist afhenda Akureyrarbæ, Friðbjarnarhús, og skyldi það vera í umsjón Minjasafnsins. Hefur húsið verið í umsjón Minjasafnsins æ síðan en skömmu eftir að Akureyrarbæ áskotnaðist húsið fékk annað safn þar inni; leikfangasafn Guðbjargar Ringsted. Var það í júlí 2010, sem Guðbjörg opnaði dyr Friðbjarnarhúss fyrir almenningi til að berja augum einstakt safn hennar, af leikföngum, sem hún hafði safnað áratugum saman. Og nú hefur Friðbjarnarhús unnið sér sess í hugum bæjarbúa sem “leikfangasafnið”. En það eru ekki einungis leikföng sem eiga skjól í hinu geðþekka húsi sem reykvíski járnsmiðurinn Ingimundur Eiríksson byggði fyrir nærri 180 árum, því eftir sem áður er þar minjasýning á munum Góðtemplara. Sýninguna á munum templara er að finna á rishæðinni.  

Það þarf vart að fjölyrða um það, hvað Friðbjarnarhús, sem er í sérlega góðri hirðu, er til mikillar prýði í umhverfinu en það stendur líka skemmtilega, nokkuð hátt á barðbrún götunnar og er sérlega áberandi. Lóð hússins er afar víðlend, sögð 4050 fermetrar í Húsakönnun Hjörleifs og er hún vel gróin og prýdd ýmsum trjágróðri. Neðsti hluti lóðarinnar er stallaður og stendur húsið á öðrum stallinum. Á neðri stalli stendur forláta ljósastaur, sem mun vera frá 1896 og sá eini sinni tegundar á Akureyri (sbr. Hjörleifur Stefánss 1986:91). Kúpullinn á staurnum er þó næsta nýlegur, en hann hefur prýtt staurinn frá því um eða fyrir 2000.  Efri hluti hinna víðlendu lóða, eða jafnvel landareigna, við Aðalstræti er svo að heita má einn samfelldur skógur og er lóð Friðbjarnarhúss þar engin undantekning.  

Meðfylgjandi myndir eru teknar í einmuna vetrarblíðu þann 16. febrúar 2025, en einnig fylgir með sumarmynd sem undirritaður tók 15. ágúst 2009. Meðfylgjandi eru einnig myndir af söfnum Friðbjarnarhúss teknar 10. júlí 2011 og 13. júní 2022. 

 

 

 

 

 

 

Heimildir 

Án höfundar. 1961. Góðtemplararegla kaupir Friðbjarnarhús. Í Einingu (ritstj. Pétur Sigurðsson) 12. tbl. 19. árg. 1.desember. 

Bygginganefnd Akureyrar.  Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 11, 18. júní 1859. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Gjörðabækur Akureyrarbæjar | Héraðsskjalasafnið á Akureyri 

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU  

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.  

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. 

Sigurþór Sigurðsson.  Bókbindarar á Akureyri 1. hluti. Í tímaritinu Prentarinn  2.tbl. 25. árg.