Oddeyri Saga hús og fólk

BÓKARKYNNING: Það er mér sönn ánægja að tilkynna að bókin Oddeyri Saga hús og fólk, samstarfsverkefni Kristínar Aðalsteinsdóttur og Arnórs Blika Hallmundssonar er komin út! 

Kristín sendi frá sér árið 2017 bókina Innbær hús og fólk þar sem hún fór hús úr húsi í Innbænum, elsta hverfi Akureyrar og birti myndir af húsum þar og tók viðtöl sem fólk sem þar bjó á þeim tíma. Sú bók löngu uppseld.

Oddeyri saga hús og fólk er af svipuðum toga en þar bætast við söguágrip húsanna, sem síðuhafi á heiðurinn af. (Þeim sem gaman hafa að lestri þessarar síðu gefst hér tækifæri, að lesa skrif síðuhafa á bókarformi). Í bókinni eru um 55 viðtöl og að auki fjallað um söguágrip 24 húsa. Alls er þannig fjallað um 79 hús í öðrum elsta hluta Akureyrar. Viðmælendur völdum við af handahófi og hópur viðmælenda afar fjölbreyttur, fólk sem búið hefur á Oddeyri allan sinn aldur, aðrir aðeins örfáa mánuði, fólk á öllum aldri og ýmsum uppruna, sem á það eitt sameiginlegt að eiga dásamleg heimili á Oddeyri og þykja sérlega vænt um sitt nærumhverfi. Í söguköflunum má finna ýmislegt sem komið hefur upp úr heimildagrúski síðuhafa, margt hvert mjög áhugavert m.a. af húsum á faraldsfæti, sérstæðum númerakerfi auk ýmiss fólks, sem hefur manninn á Oddeyri sl. hálfa aðra öldina eða svo. 

Á Oddeyrinni eru margar perlur og þar drýpur sagan af hverju strái. Það hefur hins vegar borið á því, að hún njóti e.t.v. ekki sannmælis og heyrst hafa þær raddir, að þar séu bara "kofar" og þar ætti nú bara að ráðast í stórfellt niðurrif og helst reisa nýmóðins skýjakljúfa! Sem betur fer eru þær raddir ekki margar eða háværar. Það er svo sannarlega von okkar höfunda, að þetta verkefni okkar verði framtak í þá átt, að hefja Oddeyrina til þess vegs og virðingar sem bæjarhlutinn á svo sannarlega skilið! 

 

Kristínu Aðalsteinsdóttur er ég ævinlega og ævarandi þakklátur fyrir að hafa boðið mér þátttöku í þessu stórkostlega verkefni; þetta hefur verið yndislegt samstarf á allan hátt! 

 

Þess má geta, að bókin er til sölu hjá okkur höfundum fyrst um sinn en kemur væntanlega í bókabúðir á næstu vikum. Beint frá höfundum kostar bókin 7000 kr. og hægt að panta hér í athugasemdum, á [e-mail] eða [e-mail] og við erum auk þess bæði á Facebook! 

Hús dagsins: Kaupangur

Ysti hluti Eyjafjarðarsveitar austanmegin, áður í Öngulsstaðahreppi, hefur löngum nefnst Kaupangssveit, eftir kirkjustaðnum Kaupangi. Bærinn sá stendur á lágum hól í brekkunum austan Eyjafjarðarbrautar eystri, nokkurn veginn beint upp af Þverbrautinni, gamla þjóðveginum yfir óshólma Eyjafjarðarár. Þar standa veglegar steinsteyptar byggingar frá fyrsta fjórðungi 20. aldar, kirkja frá árinu 1922 og íbúðarhús frá 1920. Það má svo geta þess, að rétt eftir að steinhús þessi voru risin, þ.e. árið 1923 var Eyjafjarðará brúuð um Hólmana. Einhver gæti ímyndað sér, að brýrnar hefðu aldeilis nýst vel í aðdrætti og flutninga að húsunum sem eru hvort um sig stórvirki síns tíma. Rétt eftir að húsin miklu á Kaupangi, íbúðarhúsið og guðshúsið, voru risin af grunni; var áin brúuð svo gott sem í túnfætinum!   En höfum í huga, að menn þekktu auðvitað ekki annað, en að áin væri óbrúuð og öll flutningatækni miðaðist við það. Bergsteinn Kolbeinsson Kaupangsbóndi og hans fólk létu brúarleysið alltént ekki aftra sér frá byggingu veglegs steinhúss. Húsið var byggt eftir teikningum stórhuga arkitekts sem nýlega hafði hafið störf eftir námsdvöl í Danmörku og hafði mikinn hug á að bæta húsakost landsmanna þ.m.t. til sveita. Sá var auðvitað enginn annar en Guðjón Samúelsson. Téða kirkju teiknaði hins vegar Sveinbjörn Jónsson. 

       Sögu Kaupangs má líklega rekja til upphafs búsetu manna í Eyjafirði, hvorki meira né minna. Skammt norðan bæjarins er Festarklettur, þar sem sagt er að Helgi magri hafi lagt skipi sínu að landi. Hét hann áður Galtarhamar og dregur væntanlega nafn sitt af gelti Helga, sem mun hafa verið bíldóttur. Sá mun hafa farist í á sem rennur þar skammt frá, og þaðan komið nafnið Bíldsá. Segir í Landnámu, að Helgi magri hafi búið einn vetur á Bíldsá sem talin er sama jörð og Kaupangur er nú. Síðar er talið, að þarna hafi verið verslunarstaður eða kaupstefnur og nafnið Kaupangur til komið þannig (Brynjólfur Sveinsson, Guðrún María Kristinsdóttir 2000:60). Áin, sem rennur norðan Kaupangs heitir heitir hins vegar enn Bíldsá og rennur hún um og niður Bíldsárskarð.  En förum nú hratt yfir sögu, til upphafs 20. aldar, en það mun hafa  verið árið 1905 að Bergsteinn Kolbeinsson fluttist að Kaupangi. Bergsteinn var af Suðurlandi, nánar tiltekið úr Gnúpverjahreppi, fæddur á Stóru- Mástungu en fluttist um tvítugt í Bárðardal sem vinnumaður. Þar kynntist hann Ingibjörgu Sölvadóttur úr Svartárkoti. Ingibjörg var hins vegar fædd í Kelduhverfi, nánar tiltekið í Svínadal. Hún hafði flust að Kaupangi ásamt foreldrum sínum, Sölva Magnússyni og Steinunni Einarsdóttir árið 1902. Þegar þau Bergsteinn og Ingibjörg hófu búskap sinn í Kaupang stóð þar nokkuð hefðbundinn bær með því lagi, sem tíðkast hafði um aldir. Einhvern tíma hefur þeim verið ljóst, að þáverandi bæjarhús væru ekki til ásetnings og farið að huga að nýbyggingu. Tvíbýlt virðist hafa verið á Kaupangi árin 1907-16, en þau ár eru jafnan aðrir ábúendur á staðnum ásamt Bergsteini og Ingibjörgu. Á fyrstu áratugum 20. aldar þótti mönnum sýnt, að framtíðin lægi ekki í torfbæjum, sem voru svo mikið sem þrír fjórðu hlutar allra íbúðarhúsa í dreifbýli (sbr. Pétur H. Ármannsson 2020:107). 

     Áður en sagt er frá hönnun Kaupangs Guðjóns Samúelssonar  er rétt að nefna til sögunnar annan merkan mann í sögu húsagerðar og skipulags hérlendis: Guðmund Hannesson lækni.  Guðmundur hafði mikla ástríðu og  beitti sér mjög fyrir bættum húsakosti landsmanna og reifaði hugmyndir sínar um framtíðarskipulag húsa og bæja í tímaritum og eigin ritum m.a. Um skipulag bæja. Guðmundur taldi steinsteypuna byggingarefni framtíðarinnar. Árið 1915 birtist grein eftir Guðmund í Búnaðarritinu og þar var að finna teikningu Guðjóns Samúelssonar af íslenskum sveitabæ og átti hún að sýna nokkurs konar „fyrirmyndarsveitabæ.“ Í þeirri teikningu sjást greinileg áhrif frá dönskum búgörðum en þá hafði Guðjón kynnt sér í námi sínu þar ytra. Kaupangshúsið, sem Guðjón teiknaði í mars 1920, virðist af sama meiði og fyrrgreind teikning við grein Guðmundar. Guðjón Samúelsson hafði, líkt og Guðmundur Hannesson, mikinn áhuga á að bæta húsakost íslenskra bænda og hafði einnig tröllatrú á steinsteypunni. Jafnframt vildi Guðjón þó einnig halda í ákveðin þjóðernisrómantísk einkenni t.d. teiknaði hann þó nokkur hús með burstabæjarlaginu. Kaupangshúsið var með torfþaki á upprunalegu teikningunni ásamt bogadregnum kvistum, sem voru auðveldari viðfangs við torfþekju. Þá kallaði hann helstu stofu hússins, fyrir miðju á framhlið, baðstofu. Aldrei mun hafa verið torfþak á Kaupangi heldur járnþak frá upphafi, en þakið prýða bogadregnir kvistir. Á sama tíma hefur verið reist ný hlaða á Kaupangi, en samkvæmt Byggðum Eyjafjarðar stendur þar geymsla byggð 1920, sem áður var hlaða (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:1056).

       Íbúðarhúsið í Kaupangi er einlyft steinhús á kjallara, með háu risi. Á miðri framhlið (vesturhlið) er bogalaga kvistur en tveir slíkir á bakhlið. Veggir eru múrhúðaðir, bárujárn á þaki og krosspóstar í flestum gluggum. Horn hússins eru afmörkuð með ferköntuðum súlum, nokkurs konar steyptri eftirlíkingu af steinhleðslu og einnig er skraut efst á stöfnum hússins; steypt lóðrétt bönd sem minna á timburklæðningu. Húsið  stendur sem fyrr segir á lágri hæð við Eyjafjarðarbraut eystri. Að húsinu liggur um 130m heimreið norðan við það, nokkurn veginn beint strik upp hlíðina en sunnanmegin liggur heldur lengri heimreið í sveig að kirkjunni.  Frá Miðbæ Akureyrar eru um 7 kílómetrar að Kaupangi.

      Þann 1. október 1923, fyrir nánast réttri öld þegar þetta er ritað, birtist afar löng og ítarleg frásögn í Tímariti íslenskra Samvinnufélaga af Kynnisför sunnlenskra bænda til Norðurlands vorið 1920. Þar segir svo frá: Í Kaupangi býr Bergsteinn Kolbeinsson, ættaður frá Stóru-Mástungu í Árnessýslu, gildur bóndi við góð efni. Þar stóðum við lengi við, því bæði var rausnarlega tekið á móti okkur, og svo breyttist veður frá því, sem við höfðum átt að venjast, eftir að við komum á Norðurland… [þar] var verið að byggja stórt og vandað steinhús, og sagði Bergsteinn, að það mundi kosta um 40 þús. krónur (Böðvar Magnússon og Kristinn Ögmundsson 1923: 105-106). Sjö árum eftir ferð hinna sunnlensku bænda um Norðurland fjallaði Jónas Jónsson frá Hriflu um nokkur nýleg íbúðarhús til sveita í Samvinnunni og þar á meðal er Kaupangur. Grípum niður í frásögn Jónasar: […]yfirleitt er húsið í Kaupangi hin prýðilegasta bygging. Kjallarinn er lágur, fremur ódýr og eingöngu notaður til geymslu. Íbúðarherbergin eru á aðalhæð. Mjög stór borðstofa er meðfram vesturhlið, en smáherbergi út frá að norðan austan og sunnan. Borðstofan er fyrst og fremst hituð upp, og hin minni herbergi eftir þörfum. Í borðstofunni er borðað, unnið og setið. Þar er heimilisfólkið saman nokkuð í fornum stíl. Með því að gera borðstofuna veglega vildu þeir Guðjón og Bergsteinn vinna á móti þeirri tvístrun heimilisfólksins, sem óhjákvæmilega verður í leiguhúsum kauptúnanna, þar sem hver maður verður meir eða minna einangraður í sínu herbergi. Á loftinu eru aðallega svefnherbergi, bæði fyrir heimafólk og gesti (Jónas Jónsson 1927:164). Niðurstaða Jónasar er sú, að Kaupangshúsið sé hið ágætasta, það sé nokkurs konar fyrirmynd enda þótt það sé alltof dýrt fyrir meðaljarðir. Þó telur hann að hús með burstabæjarlagi hefði farið betur á þessum stað og að prýði hefði orðið af torfþakinu, sem var á teikningunni. Húsið telur Jónas, að geti dugað í nokkrar aldir!

       Árið 1934 er íbúðarhúsið í Kaupangi virt til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús, stærð 13,2x9,5m, 7,6m á hæð. Húsið úr tvöfaldri steinsteypu, öll skilrúm úr steini í kjallara og á stofuhæð, á lofti úr timbri og járnþak á húsinu. Húsið hitað upp með miðstöð, vatnsleiðsla, bað og W.C. (Björn Jóhannesson 1934, án bls). Þá mun eigandi hafa verið Árni Guðjónsson. Ekki kemur fram hver eigandi er, en Bergsteinn Kolbeinsson flutti úr Kaupangi á Leifsstaði, ofar og norðar í sömu sveit, árið 1928. Árni Guðjónsson og Bjarnþóra Jóninna Benediktsdóttir eru hér ábúendur frá 1928-1944. Mögulega hafa þau ráðist í byggingu nýrrar hlöðu, en á Kaupangi stendur hlaða sem sögð er byggð 1928.  Þá má nefna að á þriðja áratugnum voru byggð úr landi Kaupangs, norðan og ofan við bæinn, býlin Knarrarberg (1924) og Arnarhóll (1925). Á síðarnefnda bænum bjuggu  í hartnær hálfa öld þau Kristinn Sigmundsson og Ingveldur Hallmundsdóttir, föðurforeldrar þess sem þetta ritar, og stunduðu þar myndar búskap. Þau fluttust að Arnarhóli árið 1940. Knarrarbergslandið telst nú að mestu innan lands Festarkletts, skógræktarbýlis sem byggt var 2010.

      Næstu áratugi búa ýmsir í Kaupangi, stundum virðist hafa verið tvíbýlt. Sigurður Sigurðsson frá Ánastöðum og Unnur Pálmadóttir frá Sílastöðum eru hér ábúendur frá 1959 til 1965 en þá flytjast hingað þau Kristján Hannesson frá Víðigerði og Olga Ágústsdóttir frá Bolungarvík. Ef við grípum niður í umfjöllun Byggða Eyjafjarðar árið 1970 eru hér sögð m.a. hlöður fyrir 1900 hesta af heyi, fjárhús fyrir 250 fjár, fjós fyrir 36 kýr og hesthús fyrir 6 hross. Íbúðarhúsið er sagt 919 rúmmetrar að stærð, byggt 1920 úr steinsteypu. Bústofninn telur 35 kýr, 7 geldneyti, 206 fjár og 2 hross. Túnstærð er sögð 47,48 hektarar og tekið fram, að framræst land til túnræktar sé um 25 hektarar og starengjar til slægna og beitar um 85 hektarar. Ábúendur og eigendur að 1/3 eru téð Kristján og Olga en hina 2/3 á Björn Ingvarsson lögreglustjóri á Keflavíkurflugvelli (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:403). Tuttugu árum síðar, þegar Byggðum Eyjafjarðar voru aftur gerð skil í öndvegisriti eru á Kaupangi 33 kýr, aðrir nautgripir 48, 12 hross og kartöflurækt en þá hefur fjárbúskap verið hætt. Ræktað land er þá 58,5 hektarar (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:1056). Árið 2010 er enginn búrekstur en ræktað land 60,4 hektarar, væntanlega nytjað af öðrum býlum (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson 2013:585). Sömu ábúendur, þ.e. Kristján Hannesson og Olga Ágústsdóttir eru hér 1990 og 2010 og enn mun Kaupangur í eigu fjölskyldu þeirra.

        Kaupangshúsið er reisulegt og glæst hús og í góðri hirðu. Það, ásamt hinni sérstæðu kirkju, með turninn á norðvesturhorni en ekki fremst eða við mæni og útihúsunum á bakvið, myndar mjög skemmtilega sjónræna heild og er Kaupangur mikið kennileiti í byggðinni. Húsið er væntanlega aldusfriðað, þar sem það er byggt fyrir 1923, auk þess sem það er eitt af verkum Guðjóns Samúelsson, raunar með fyrstu húsum sem hann teiknaði á ferlinum. Húsið er að upplagi skrautlegt og setur bogalaga kvistur ásamt steypuskrauti á það skemmtilegan svip. Jónas frá Hriflu taldi að Kaupangshúsið gæti staðið nokkrar aldir; nú er nýlega hafin önnur öld þess og ekki annað hægt að segja, að það standist með prýði. (Aðrir verða hins vegar að dæma um næstu aldir).  Myndirnar eru teknar 23. apríl 2020 og 8. júlí 2023 en myndin af Festarkletti er tekin 17. júlí 2023.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Upprunaleg teikning að Kaupangi gerði ráð fyrir torfþaki, hér er brugðið á leik með þá staðreynd í myndvinnslu.

 

Heimildir: Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveit.

Björn Jóhannsson. 1934. Brunavirðingar húsa í Öngulsstaðahreppi. Handskrifuð minnisbók, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Böðvar Magnússon og Kristinn Ögmundsson. 1923. Kynnisför sunnlenskra bænda til Norðurlands vorið 1920. Í Tímariti íslenskra samvinnufélaga 2.-3. tbl. 17. árgangur 1. okt 1923. Bls. 76-124. (Af timarit.is)

Brynjólfur Sveinsson (Guðrún María Kristinsdóttir, myndatexti). 2000. Svæðislýsing. Í Bragi Guðmundsson (ritstj.) Líf í Eyjafirði bls. 59-94. Akureyri: Höfundar og Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Jónas Jónsson. 1927. Byggingar. Í Samvinnunni 2. tbl. 20. árgangur 1. júní 1927. (Af timarit.is)

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

Hjólaferð í Laugafell sumarið 2021

Mér þykir býsna gaman að lesa ferðasögur og þá sérstaklega sögur af ferðum um fjöll og óbyggðir Íslands. Er þá ekki upplagt, að deila einni slíkri með lesendum...

Hjólreiðar hafa löngum verið minn helsti samgöngumáti. Hvers vegna ég á ekki bíl, og hef aldrei átt, á sér svosem enga rökrétta skýringu, hefur kannski einna helst með nægjusemi í bland við sérvisku að gera. Ekki er ég andstæðingur einkabílsins nema síður sé og ekki dettur mér í hug, að allir geti tileinkað sér hjólreiðar. Lengst af voru hjólreiðarnar bundnar við sumartímann og þéttbýlismörk Akureyrar en um 2018 fór ég að leggja í vana minn, að hjóla áleiðis að Hrafnagili og prófaði svo alltaf lengri og lengri leiðir, áleiðis fram í fjörð. Það var síðan 29. ágúst 2020, að ég hjólaði að Halldórsstöðum, öðrum fremsta bæ Eyjafjarðarsveitar, 45 km framan Akureyrar og horfði fram Eyjafjarðardalinn: Næsta sumar skal það verða Laugafell! Á svipuðum tíma fékk minn sérlegi hjólafélagi, Árni Már Árnason, sömu hugmynd og veturinn 2020-21 ræddum við þetta fram og til baka, spáðum og spekúleruðum: Við skyldum sko fara, þrátt fyrir úrtöluraddir, en margir hváðu og töldu þetta óðs manns æði hjá okkur, að ekki sé minnst á þann ójafna leik, að annar okkar var á rafmagnshjóli en hinn ekki. En við skyldum fara!  

Klukkan 10, þann 11. ágúst 2021, lögðum við félagarnar af stað frá Leirunesti. Heiðskírt var og sólskin og einhver hitamælir sýndi 21 stig. Ferðin gekk tíðindalaust framan af, við gættum þess að fara ekki of hratt til þess að eiga næga orku inni. Við stoppuðum við Botnsreit, við brúna yfir Djúpadalsá, tókum myndir og supum af vatnsflöskum en við urðum ansi þyrstir í sólinni. Um hádegisbilið áðum við undir suðurvegg Saurbæjarkirkju og Árni fékk að hlaða rafhlöðuna sína á Smámunasafninu. Hann var nefnilega á rafmagnshjóli en ekki ég. Ójafn leikur, en  það tafl átti nú eftir að snúast laglega við þann daginn! Eftir málsverð héldum við áfram, hægt og sígandi. Fylltum á vatnsflöskur við svonefnt Klif, norðan við Leyningshóla. Um hálf þrjúleytið fórum við framhjá Hólsgerði, fremsta byggða bóli í Eyjafirði. Þá vissum við, að við vorum hálfnaðir með vegalengdina. En hvað varðar ferðatíma upp að Laugafelli, vorum við rétt að byrja! 

Kaffihlé tókum við í skógarjaðri við eyðibýlið Úlfa, sem er um 1,5 km sunnan Hólsgerðis. Það eru mjög skörp skil á gæðum vegar við Hólsgerði, þegar komið var suður undir bæjarhólinn er vegurinn stórgrýttur og á mörgum stöðum renna þar lækir yfir. Nú þurfti ég að leiða hjólið, afturendinn orðinn nokkuð aumur eftir 5-6 klukkustunda samfellda setu og þungur bakpokinn seig verulega í, svo ég réð orðið ekkert við minnstu brekkur. Ekki leist mér á blikuna, miðað við þá vegalengd og hækkun sem eftir var. En hvað um það; kröftum myndi ég safna við næsta stopp. Á þessum kafla er hækkunin ekki mjög skörp og skástu metrar vegarins slaga jafnvel hátt í gæði sæmilegra malarvega. Okkur þótti sláandi líkindi með Eyjafjarðardalsslóðanum og efsta hluta Fálkafellsvegar, en við erum báðir skátar og höfum farið þangað ófáar ferðirnar. Við svonefndan Brúsahvamm, um 10 kílómetra  frá Hólsgerði er há og brött brekka þar sem vegurinn sveigir undir og fyrir brekkubrún mikla. Efst í þeirri brekku, ákváðum við að taka okkur annað nestisstopp, gæddum okkur m.a. á normalbrauði með rúllupylsu, kaffi, safa og kexi. Þá rann upp fyrir okkur skelfileg staðreynd!

Árni hafði verið við öllu búinn, hafði meðferðis auka rafhlöðu, fullhlaðna. Eftir 55 kílómetra vegalengd og tæplega 500 metra hækkun var hleðslan nokkurn veginn búin og hugðist hann skipta um. En það var alveg sama hversu gramsað var í bakpoka, enginn fannst lykillinn, sem nauðsynlegur er til að skipta um rafhlöðu. HANN HAFÐI GLEYMST! Nú voru góð ráð dýr. Það er ekkert grín að rogast með straumlaust rafmagnshjól og hvað þá upp bratta fjallvegi. Ég man ekki hvort við ræddum um að snúa við, en það var þá ekki lengi, því við ákváðum nánast samstundis að halda áfram. Þar gilti einfalt reikningsdæmi: Það voru 55 kílómetrar heim og 30 kílómetrar í Laugafell. Og svo vorum við búnir að borga fyrir gistinguna. Það var þó ljóst, að við myndum þurfa að leiða hjólin töluverðan hluta leiðarinnar.  Leið, sem jafngilti ríflega tvöfaldri vegalengdinni milli Akureyrar og Hrafnagils. Að ekki sé minnst á, að á leiðinni yrðum við að hækka okkur hátt í hæð Súlutinda. En áfram var haldið, löturhægt. Klukkan var hálfsjö og sólin farin að lækka í vestri. Ægifagurri gulleitri birtu sló austurhlíðar Eyjafjarðardals og áin ótrúlega tær og blá með bláum hyljum í bland við flúðir. Það eina sem skyggði á, var óskapa mývargur við lygnu hyljina! Við drukkum kynstrin öll af vatni, en þarna lá við, að við gætum teygt okkur með flöskurnar út frá vegslóðanum og fyllt á, enda brekkurnar undirlagðar uppsprettum og litlum bunulækjum, sumir eins og skrúfað væri frá litlum krönum inn í brekkunni. Kvöldverð; kaldar kótilettur og brauð, snæddum við skammt frá vaðinu, þar sem vegurinn hlykkjast upp veggbratta hlíðina upp á hálendisbrúnina, allt upp í tæplega 1000 metra hæð.

Eyjafjarðarleið liggur yfir ána á vaði efst á dalnum. Er hann þar svo þröngur, að nær væri að tala um gljúfur frekar en dal. Þangað náðum við rétt fyrir klukkan níu. Það var útséð, að við næðum í skálann fyrir myrkur. Við vorum tæpar tvær klukkustundir að klífa hrygginn háa, sem ég veit því miður ekki hvað heitir, en man eftir að hafa séð nafnið Runu á korti nálægt þessum slóðum. Í svona ferðum er auðvitað upplagt að nýta björtu nætur sumarsins. Eyjafjarðarleið, hins vegar, er þeim ósköpum gædd að hún opnast yfirleitt ekki fyrr en eftir miðjan júlí, þegar fáir albjartir sólarhringar eru eftir af sumrinu. En hins vegar var óviðjafnanlegt að fylgjast með sólinni setjast yfir hálendinu í vestri og varpa gylltri birtu yfir Eyjafjarðardalinn, á meðan við paufuðumst upp hlykkjótta leiðina. Við vorum enn að hækka okkur þegar fór að rökkva verulega.

Myrkrið var dálítið sérstakt; alltaf sáum við roða við sjóndeildarhringinn í vestri og greindum alltaf næstu fáeinu metra en sáum aldrei lengra frá okkur en það. Við tókum aðeins eina sandöldu fyrir í einu. Stundum var hægt að láta sig renna og ná góðri ferð niður þá tók önnur brekka við, upp í mót. Vegurinn þarna var sannkölluð hátíð í samanburði við stórgrýtisurðina á Eyjafjarðardalnum, nema hvað stundum lentum við í grunnum sandsköflum. Einhvern tíma sáum við útlínur stöðuvatns en engin leið að átta sig á, hvort það væri við vegbrúnina eða langt í burtu. Þetta var algjörlega óborganlegt, fjarlægðarskynjunin rugluð og þögnin algjör. Stundum þóttist ég heyri í fuglum í sandinum en það var þá í raun hjólið að strjúkast við vegkantinn. Og lognið svo algjört, að hægt var að láta loga á eldspýtu. Og það var svo hlýtt, að þetta var í raun svipað því að vera innandyra. En þess má geta, að sumarið 2021 var eitt það hlýjasta og sólríkasta í manna minnum og þarna hafði verið samfelld hitabylgja yfir Norðurlandi í rúman mánuð! Af og til duttum við í símasamband og vorum þá í sambandi við skálavörð í Laugafelli. Klukkan var þarna komin yfir miðnætti og 14 klukkustundir liðnar frá því við lögðum af stað frá Leirunesti. Við fullvissuðum Laugfellinga um, að ekkert amaði að okkur en ef mögulegt væri, myndum við þiggja að vera sóttir. Sem var ekki hægt. Og áfram héldum við „inn í eyðimerkurnóttina“ eins og segir í söngtexta Helga Björns. Mikið óskaplega var þetta allt saman magnað, töfrandi og dásamlegt en mikið ansi sem þetta var langt! Sandalda eftir sandöldu, upp og niður, niður og upp. Ég var alltaf töluvert á undan Árna, sem átti fullt í fangi með sitt straumlausa hjól, en ég stóðst ekki freistinguna að láta mig renna þar sem það var hægt. Yfirleitt stansaði ég og beið uns ég sá ljósið frá Árna. Eitt var það sem hrjáði okkur umfram annað á þessum áfanga leiðarinnar: Við vorum vatnslausir! Á dalnum gátum við bókstaflega gengið að rennandi vatni í næstu brekku en hér voru engar lindir. Það er ótrúlegt hvað 16 klukkustunda gamalt, kalt kaffi og óblandað djúsþykkni geta verið svalandi við þessar aðstæður!

Loksins, loksins (!) sáum við glitta í vegprestinn á bognu stönginni þar sem stendur m.a. Laugafell 4 og Eyjafjörður 37[km]. Armbandsúrið sýndi 2.36. Á slaginu þrjú um nóttina sáum við loks móta fyrir  skálunum fjórum í Laugafelli. Þá voru liðnar 17 klukkustundir frá því við lögðum af stað og 12 klukkustundir frá því við fórum framhjá Hólsgerði, ríflega hálfnaðir með vegalengdina. Við áttum pantaða gistingu á svefnlofti snyrtihússins og vorum við einir um hituna. Sjaldan hefur verið jafn notalegt að skríða ofan í svefnpokann!

Nú förum við hratt yfir sögu. Staðið hafði til, að halda aftur til byggða daginn eftir, en ljóst að það næðist ekki. Í fyrsta lagi tókst okkur að sofa eins og unglingar langt fram undir hádegi, enda vonlegt þar sem ekki var farið að sofa fyrr en um fjögurleytið. Í öðru lagi þurfti að hlaða rafhjólið en það var háð því, að tækist að koma bensínrafstöð af stað. Sem tókst. Hins vegar tæki það fimm til sex tíma að fullhlaða hjólið. Svo við urðum að dvelja aðra nótt. Ekki hefðum við fyrir nokkurn mun viljað missa af þeim dýrðardegi. Við slökuðum á, tókum í spil, fórum í laugina, slökuðum svo aðeins meira á, spiluðum meira og fórum svo aftur í laugina. Fórum í léttan göngutúr um næsta nágrenni skálans, skoðuðum m.a. Þórunnarlaug. Veðrið var með besta móti. Við hugsuðum þá hugsun einfaldlega ekki til enda hvað hefði gerst, hefði Árni ekki getað hlaðið hjólið þarna.

Við lögðum af stað hálfníu morguninn eftir. Það var gaman að virða fyrir sér þann hluta leiðarinnar í sólskini og heiðríkju, sem hulinn var myrkri á uppleiðinni. Og gaman að láta sig renna niður í Eyjafjarðardal og niður að vaði; við vorum 15 mínútur sömu leið og tók okkur tvo klukkutíma á uppleiðinni! Það var líka sérstakt, að finnast maður vera „rétt ókominn“ heim við Hólsgerði, og mikill léttir að vera kominn til byggða. Um 10 kílómetra frá Laugafelli hafði ég farið að heyra eitthvert sarg úr pedalahúsinu sem ágerðist mjög. Vissi ég ekkert af hverju þetta stafaði en hvimleitt var þetta. Hugkvæmdist mér að hella smurolíu inn fyrir og lagaðist þetta eitthvað. Reyndi lítt á þetta niður að byggð, því lítið þurfti að stíga. Þegar komið var svo að segja á jafnsléttu sagði þetta til sín, hjólið var ægilega þungstigið og breytti þá engu í hvaða gír ég var, svo mesti hraði sem ég náði var um 18-20. Þá  gengu pedalarnir einhvern veginn til hliðanna, líkt og þeir ætluðu af, svo maður þurfti að stíga þá inn og út. Það kom svo í ljós, að lega hafði farið og líklega bara tilviljun að þeir duttu ekki af! En ferðin sóttist fyrir vikið agalega seint. Við komum að Smámunasafninu í Sólgarði um fjögurleytið og fengum okkur vöfflur með rjóma og skoðuðum safnið í rólegheitunum en Árni fékk að bæta þar straum á rafhlöðuna. Lögðum við af stað aftur um fimmleytið eða um það leyti, sem safninu var lokað. Vegna pedalavandræða og rasssæris sóttist mér ferðin afar seint á meðan Árni geystist áfram á rafmagninu. Hafði þessu einmitt verið öfugt farið síðari hluta uppleiðar. Það er dálítið gaman hvernig heildarlengd ferðar breytir vegalengdarskyninu. Við Grund, rúma 20 kílómetra frá Akureyri, var ég orðinn verulega framlágur en hugsaði með mér, að þetta færi nú alveg að hafast! Vissi af miklum brekkum á næstu kílómetrum þar sem ég gæti náð góðri ferð niður en viti menn - kvöldgolan sem blés á móti eyðilagði það að mestu leyti. Síðustu 15 kílómetrana, framhjá Hrafnagili og áleiðis í bæinn gat ég orðið ekki stigið nema nokkur hundruð metra í einu án þess að taka stuttar pásur. En þetta hafðist.

 

 

 

 

Við afleggjarann að Kjarnaskógi skildu leiðir okkar Árna í þessari mögnuðu ferð, hann hélt heim upp á Brekku, en ég áleiðis eftir Drottningarbrautarstígnum heim á Oddeyrina. Og þangað náði ég klukkan hálfníu. Heimferðin tók þannig 12 klukkustundir. Enda þótt þessi frásögn virðist lítið annað en upptalning á hrakföllum og erfiðismunum er það nú svo, að þetta var með því skemmtilegra og ævintýralegra, sem ég hef reynt.

 

Kominn til byggða! Síðuhafi staddur sunnan við Hólsgerði, fremsta byggða ból í Eyjafirði á heimleið úr Laugafelli 13. ágúst 2021. Þess má geta, að hjólinu á myndinni skipti ég út í apríl sl. fyrir Cube, fulldempað rafhjól. (Mynd: Árni Már Árnason) 

Hús dagsins: Saurbær

Fremstur hinna þriggja hreppa, sem sameinuðust undir nafni Eyjafjarðarsveitar í ársbyrjun 1991, er Saurbæjarhreppur. Hann dregur nafn sitt af kirkjustaðnum Saurbæ. Bæjarhúsin og kirkjan standa á hól nokkrum við ystu rætur Hleiðargarðsfjalls, heitir þar Saurbæjarháls ofan við. Undir hólnum neðan við Saurbæ er fyrrum félagsheimilið Sólgarður, nú aðsetur Smámunasafnsins. Að bænum liggur um 170 m heimreið, nokkuð brött, af Eyjafjarðarbraut vestri en að Saurbæ eru um 28 kílómetrar frá Akureyri. Á Saurbæ stendur snotur torfkirkja frá 1858 (verður til umfjöllunar hér innan tíðar) en þar stendur einnig tæplega aldargamalt steinsteypt íbúðarhús með áföstum gripahúsum. Þau mannvirki eru reist eftir teikningum Guðjóns Samúelssonar en fyrir þeim framkvæmdum stóð sr. Gunnar Benediktsson.

      Íbúðarhúsið á Saurbæ er tvílyft steinsteypuhús á háum kjallara með háu valmaþaki, múrhúðuðum veggjum, bárujárni á þaki og krosspóstum í flestum gluggum. Á framhlið (austurhlið) eru steyptar tröppur með voldugu dyraskýli og ofan á því svalir. Áfast húsinu norðanmegin eru fyrrum gripahús og hlaða. Munu þau hús byggð í áföngum, fyrst fjósið norðan við og síðar hlaða. Fjósið er með lágu risi en hlaðan valmaþaki. Yngri fjárhús eru einnig áföst hlöðunni, sú bygging með mænisþaki og snýr stafni í norður. Grunnflötur íbúðarhúss er um 8x12m.

        Saga Saurbæjar nær allt til landnámsaldar, og verður ekki rakin hér svo nokkru nemi, en þar bjuggu fyrst þau Auðunn rotinn og Helga, dóttir Helga magra.  Líklega hefur staðurinn orðið kirkjustaður skömmu eftir kristnitöku, en hér var klaustur um aldamótin 1200. Auk kirkjustaðar var Saurbær prestsetur fram á 20. öld. Núverandi steinhús var einmitt byggt sem slíkt, en þjónaði aðeins sem prestssetur í örfá ár.  Leysti það af hólmi torfbæ, sem á sinni tíð var einn sá stærsti í hreppnum.

         Það var árið 1920, að sr. Gunnar Benediktsson kom að Saurbæ. Gunnar var fæddur að Viðborði á Mýrum í A-Skaftafellssýslu, kvæntur Sigríði Gróu Þorsteinsdóttur, en hún var úr Reykjavík. Þegar þau komu hingað mun torfbærinn mikli hafa verið orðinn hrörlegur og ekki liðið á löngu, að hugað var að byggingu nýs prestsseturs. Var það enginn annar en Guðjón Samúelsson sem fenginn var til að teikna nýtt prestssetur. Guðjón hafði numið í Danmörku og þar kynnst m.a. hönnun búgarða og var mjög hugleikið, að bæta húsakost í íslenskum sveitum. Á sama tíma sótti hann í íslenskar hefðir og var prestssetrið á Saurbæ gott dæmi um það. Húsin teiknaði hann í burstabæjarstíl, íbúðarhúsið með tveimur burstum en áfastar fjósbyggingar með þremur smærri. Á svipuðum tíma teiknaði hann auk Saurbæjarhússins tvö önnur „burstabæjarprestssetur", á Holti undir Eyjafjöllum og Bergþórshvoli. „Íbúðarhúsið var líkrar gerðar og hin fyrrnefndu [Holt, Bergþórshvoll] auk áfastra útihúsa með þremur göflum fram að hlaði. Saurbæjarhúsinu var valinn staður við andspænis torfkirkjunni frá 1858. Byrjað var að byggja húsið samkvæmt teikningu Guðjóns en því ekki lokið. Leifar þess mynda neðri hæð í núverandi tvílyftu staðarhúsi" (Pétur H. Ármannsson 2020:115). Varðveist hafa tvær teikningar af Saurbæ, önnur dagsett í janúar 1927 (Pétur H. Ármannsson 2020:116) en hin í apríl 1929. Helsti munurinn á þeim er sá, að á eldri teikningunni eru fjósburstirnar tvær og út frá þeim álma með lágu risi, sem snýr stafni í norður. Á yngri teikningunni eru útihúsin þrjár burstir. Áföst gripahús voru þó ekki byggð með burstalagi, heldur með lágu risi og valmaþaki.  

         Líkast til var nýja prestsetrið fullbyggt 1929, sbr. dagsetningu yngri teikninga en í Byggðum Eyjafjarðar er byggingarár sagt 1926 og er það í samræmi við Fasteignaskrá. Íbúðarhúsið mun hafa verið byggt 1927 og fjósið 1929 (ábending frá Gunnari Jónssyni, tölvupóstur 12. ágúst 2023). Byggingarframkvæmdir gætu hafa hafist þá, en nokkurt ósamræmi mun hafa verið í fjárveitingum ríkisvaldsins og byggingaráforma Gunnars, þ.e. byggingarhraða. Oft þurfti sverar úttektir hjá KEA til að brúa það bil, svo séra Gunnar safnaði þannig miklum skuldum (Sbr. Gísli Sigurgeirsson, 2022). Hann naut þó nýja hússins ekki lengi, því hann fluttist héðan árið 1931. Lauk þar með hlutverki Saurbæjar sem prestssetur.  Sigríður Gróa mun hins vegar hafa búið hér áfram í tvö ár eftir það eða til 1933. Seinni maður hennar var Tryggvi Helgason, en þau bjuggu um áratugaskeið að Eyrarvegi 13 á Akureyri.  Sigríður Gróa var þó ekki ein á jörðinni því á þessu árabil bjuggu tvenn hjón önnur hér, þau Þórólfur Sigurðsson og Þórey Ingibjörg Friðriksdóttir sem og Eiríkur Elíasson og Fjóla Stefánsdóttir. Um svipað leyti og nýja húsið var fullbyggt, 1929, var sett upp símstöð á Saurbæ, sem þjónaði hreppnum í rúma hálfa öld, eða til 1981.

          Þann 21. febrúar árið 1934 voru húsin í Saurbæ metin til brunabóta. Var þeim þá lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús, steinsteypt með járnþaki, kjallari með steinsteyptum skilrúmum. Tvöfaldir útveggir á stofuhæð, skilrúm og gólf úr steini, en timburgafl. Á lofti eru skilrúm úr timbri. Eldstæði og reykháfur voru sögð „fullnægja skilyrðum brunamálalaga“ (Sbr. Brunabótafélag Íslands 1934:nr.41a). Ábúendur voru þau Sveinbjörn Sigtryggsson  og Sigrún Þuríður Jónsdóttir, bæði úr Saurbæjarhreppi, hann fæddur á Hólum en hún í Ytra Dalsgerði. Þau fluttust hingað árið 1933.  Hér að framan kemur fram, að leifar upprunalegu burstabæjarbyggingar myndi neðri hæð í núverandi tvílyftu húsi. En það skýrist af því, að húsið skemmdist í miklum bruna snemma árs 1945. Laust eftir hádegi þann 31. janúar kviknaði í bæjarhúsinu og mun það allt hafa brunnið að steinsteyptri kjallarahæð. Engu var bjargað af efri hæð en nokkru af neðri hæð, skv. frásögn Dags 1. feb. 1945 og ekki segir af slysum á fólki. Talið var að kviknað hefði í út frá skorsteini (sem engu að síður „fullnægði skilyrðum brunamálalaga“ í brunabótamati). En bærinn var endurbyggður og nú í breyttri mynd, í stað burstana var byggð heil hæð og hátt valmaþak ofan á. Fékk húsið þá það lag sem það síðan hefur.

                Tæplega hálfu öðru ári eftir brunann á Saurbæ var endurbyggingu lokið og þann 25. júlí 1946 heimsóttu fulltrúar Brunabótafélagsins bæinn og lýstu húsinu á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús úr steinsteypu, tvær hæðir með kjallara. Á húsinu er valmaþak. Útveggir tvöfaldir með tróði. Gólf og skilrúm úr steini. Loft á efri hæð úr timbri. Húsið allt málað og gólf dúklögð. Á neðri hæð: 3 stofur, eldhús og tvær forstofur. Á efri hæð 5 svefnherbergi og baðherbergi. Eigandi var kirkjujarðarsjóður (Brunabótafélag Íslands 1946:nr.101). Ábúendur voru þau Daníel Sveinbjörnsson og Gunnhildur Kristinsdóttir, en Daníel var sonur téðs Sveinbjarnar Sigtryggssonar og Sigrúnar Þuríðar Jónsdóttur. Kúabúskapur var löngum aðalsmerki Saurbæjar á 20. öld en þar voru einnig sauðfé og aðrar skepnur. Árið 1970, þegar skrásettar voru Byggðir Eyjafjarðar, voru alls 40 nautgripir á Saurbæ, 25 kýr og 15 geldneyti en einnig 213 fjár og 14 hross. Fjós er þá fyrir 32 kýr og fjárhús fyrir 270 fjár, hlöður rúma 1600 hesta af heyi og votheysgryfja fyrir 100 hesta (Ath. hestar er gömul mælieining fyrir hey, 1 hestur jafngildir um 100 kílóum af heyi). Túnstærð er þá 40,58 hektarar og töðufengur mælist um 2000 hestar (þ.e. 200 tonn af heyi). Þá er Sveinbjörn Daníelsson nýlega (1966) tekinn við búinu af foreldrum sínum ásamt Ingu Sigrúnu Ólafsdóttur (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:312).

Þau Sveinbjörn og Inga Sigrún eru ábúendur á Saurbæ árið 1990 þegar Byggðir Eyjafjarðar voru teknar saman annað sinnið. Þá voru aðeins fjögur geldneyti á Saurbæ, 12 hross en ágætt safn af fé, eða 218 fjár. Ræktað land var þá 41,2 hektarar (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:834).  Þegar Eyjafjarðarbyggðum voru gerð skil þriðja sinnið, árið 2010, var Saurbær í kaflanum Gömul býli í Eyjafjarðarsveit en býlið mun hafa farið í eyði árið 2000. Síðasti skráði ábúandi var Hafdís Dögg Sveinbjarnardóttir dóttir þeirra Sveinbjarnar og Ingu Sigrúnar. Það er nú tilfellið, að töluvert mörg býli virðast hafa farið í eyði á síðasta áratug 20. aldar og fyrsta áratug þeirrar 21. Hluti jarðarinnar 5 hektarar (árið 2010, gæti verið meira nú) er hins vegar lagður undir skógrækt (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson 2013:626).

En er það þá tilfellið, að hin glæstu hús Guðjóns Samúelssonar standi auð og yfirgefin án viðhalds og bíði þess einfaldlega, að verða vindi, veðri og tímans tönn að bráð? Svo er nú aldeilis ekki, því í húsunum hafa samtökin Búsaga, félagsskapur áhugamanna um varðveislu búskaparminja, véla og tækja fengið aðstöðu og eiga þar athvarf í íbúðarhúsinu. Gripahús og hlöður eru nú skjólshús fyrir aldna bensín- og díselknúna gæðinga úr stáli. Búsögumenn hafa sinnt nauðsynlegu viðhaldi á húsum, svo ekki er að sjá, að bærinn hafi verið í eyði í tæpan aldarfjórðung. Saurbæjarhúsin hljóta að hafa umtalsvert varðveislugildi, ættu hreinlega að vera friðuð, þegar litið er til sögu þeirra og staðarins í heild. Húsin eru fáeinum árum of ung til þess að teljast aldursfriðuð. Haustið 2022 birti Gísli Sigurgeirsson áhugaverða grein á akureyri.net undir yfirskriftinni Sverrir, Sólgarður og Saurbær. Rétt er að mæla með þeirri grein hér. En þar leggur hann til,  að bæjarhúsin á Saurbæ verði gerð upp og þar verði komið upp eins konar lifandi safni um búnaðarsögu Eyjafjarðar.  Þá væri eflaust hægt að hugsa sér húsakost sem veglegan sýningarsal fyrir gömul landbúnaðartæki.  Kannski segir umfjöllun Byggða Eyjafjarðar árið 2030 um Saurbæ frá glæsilegum húsa- og safnkosti Búsögusafns...

Meðfylgjandi myndir eru teknar 11. ágúst 2021. Hér eru einnig nokkrar myndir af tækjum á vegum Búsögu á Saurbæ, teknar 27. júlí 2019.         

Heimildir:

Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveit.

Brunabótafélag Íslands. 1934. Saurbær, virðing nr. 41a, blað 52. Í Virðingabók Brunabótafélags Íslands Saurbæjarhreppsumboð, bók I. 1933-1944. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri. HsksjAk. H11/41

Brunabótafélag Íslands. 1946. Saurbær virðing nr. 101, blað 17. Í Virðingabók Brunabótafélags Íslands, bók II 1944-1951.  Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri. HsksjAk. H11/42

Gísli Sigurgeirsson. 2022. Sverrir, Sólgarður og Saurbær. Grein á vefmiðlinum Akureyri.net. Birtist 22. október 2022 á slóðinni  https://www.akureyri.net/is/moya/news/sverrir-solgardur-og-saurbaer

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.