Hús dagsins: Viðarholt í Glerárþorpi; Sunnuhlíð 17.

Gleðilega hátíð kæru lesendur, og til hamingju með 100 ára Fullveldi Íslands. Í tilefni dagsins, þótti mér rétt að taka fyrir hús sem byggt er á Fullveldisárinu 1918. Á Akureyri eru þau ekki mörg en þó má finna eitt í Glerárþorpi. Varðandi byggingarárið treysti ég á grein sem Lárus Zophoníasson bókavörður birti í tímaritinu Súlum árið 1980, en á húsinu sjálfu stendur reyndar 1916. Viðarholt tók  ég raunar fyrir stuttlega árið 2012, en hér er ítarlegri grein: 

Býlið Viðarholt í Glerárþorpi, sem stendur í krika á milli gatnanna Sunnuhlíðar að sunnan og Steinahlíðar að norðan, og telst nr. 17 við fyrrgreinda götu reistu þau Kristján Þorláksson og Indíana Jóhannsdóttir. Heimildum ber ekki alveg saman um byggingarár, en Lárus Zophoníasson (1980) segir það byggt 1918, en engu að síður stendur 1916 á skilti utan á húsinu. Helsta heimildarit síðuhöfundar, fundargerðir Byggingarnefndar Akureyrar gagnast ekki við upplýsingaöflun um býlin í Glerárþorpi. Þorpið tilheyrði nefnilega Glæsibæjarhreppi til ársins 1954 og komu byggingar þar þ.a.l. ekki inn á borð Byggingarnefndar Akureyrar. Ekki liggur fyrir hver teiknaði húsið.

Viðarholt er einlyft  timburhús, ýmist múrhúðað eða klætt bárustáli með lágu risi og á lágum grunni. Á framhlið er lítill inngönguskúr með áföstum tröppum, en hann var byggður við húsið árið 1997 eftir teikningum Mikaels Jóhannssonar.  Bárujárn er á þaki en einfaldir þverpóstar í gluggum.

Elsta heimildin sem gagnasafnið timarit.is finnur um Viðarholt er frá janúar 1920. Þar eru þau Indíana og Kristján í Viðarholti á lista  „ yfir nöfn þeirra, sem hafa gefið til berklahælis hjer norðanlands og geisla-  lækningastofu í sambandi við sjúkrahús Akureyrar.“ (Íslendingur 6.árg. Fylgiblað 30. jan 1920)

Fjölmargir lögðu þessari söfnun lið, en umrætt berklahæli er að sjálfsögðu Kristneshæli, sem reis af grunni sjö árum síðar. Ýmsir hafa búið á Viðarholt þessa öld (a.m.k.) sem það hefur staðið, en húsið hefur alla tíð verið íbúðarhús. Í manntali 1920 búa sjö manns á Viðarholti, auk Indíönu og Kristjáns synir hennar, Sigþór og Hannes Júlíus Jóhannssynir, sonur þeirra hjóna Jóhann Valdimar auk Jóhönnu Margrétar Þorsteinsdóttur sem skráð er sem hjú. Þá virðist annar Kristján og sá var Jónsson, hafa búið þarna snemma  á 3. áratugnum en hann lést 1924 og var þá sagður bóndi í Viðarholt. Þannig að mögulega hefur þarna verið tvíbýlt og sjálfsagt hafa búið þarna tvær eða fleiri fjölskyldur samtímis á fyrri hluta 20. aldar. Indíana var mjög virk í störfum kvenfélagsins Baldursbrár, sem stofnað var í Glerárþorpi 1919. Hún var mjög sennilega stofnfélagi þess, þó ekki hafi hún komist á blað þar (sbr. Guðrún Sigurðardóttir 2004: 27) og var virk í félaginu uns þau Kristján fluttust til Akureyrar, en það mun hafa verið 1931. Hann lést langt fyrir aldur fram árið 1935, en Indíana lést daginn eftir 99 ára afmæli sitt, 28. apríl 1968. Árið 1932 auglýsir Steingrímur Sigvaldason býlið til leigu í Íslendingi.  

Á Viðarholti var stundaður búskapur í einhverri mynd áratugum saman en útihús eru þó öll horfin og túnin komin undir byggð. Líklega hafa Viðarholtsbændur gegn um tíðina að mestu stundað fjárbúskap, þeirra á meðal þau Kjartan Sumarliðason og Stella Jónsdóttir, sem hér bjuggu um áratugaskeið, fram yfir aldamót. Bústofn þeirra rataði stundum í Búnaðarritið, svo sem tveggja vetra hrúturinn Nökkvi sem taldist meðal þeirra bestu á Hrútasýningu 1974. Hér segir einnig frá móður Nökkva, Skessu 69-057 á afkvæmasýningu tveimur árum síðar. Þéttbýli tók að byggjast upp í Glerárþorpi fljótlega eftir að þorpið var lagt undir Akureyri 1955 en hverfið sem Viðarholt er nú hluti af byggðist að mestu á 8. og 9. áratug 20. aldar. Hefur þá búskap á Viðarholti væntanlega verið sjálfhætt eftir því sem þéttbýlið nálgaðist. Á síðari hluta níunda áratugarins  var starfrækt þarna trésmiðjan SMK.    Nú er Viðarholt við efri mörk Hlíðahverfis, steinsnar neðan við Hlíðarbraut sem skilur einmitt að Hlíða og Síðuhverfi og telst, sem áður segir standa við Sunnuhlíð 17.

Húsið, sem er einfalt og látlaust, er í mjög góðri hirðu og lítið breytt frá upphafi að ytra byrði. Þá er umhverfi hússins mjög skemmtilegt, lóð stór og gróin og aðkoman að lega hússins ber þess greinilega merki að um fyrrum sveitabæ sé að ræða. Er húsið og umhverfi þess til mikillar prýði í umhverfi sínu. Þegar rætt er um varðveislugildi húsa er það oft sett í samhengi við götumyndir og heildir en í tilfelli Viðarholts, og býla Glerárþorps horfir málið öðruvísi við. Þau mynda auðvitað ekki götumynd hvert með öðru en eru flest öll til mikillar prýði og setja mjög skemmtilegan svip á hverfin þar sem þau standa. Þar er hið aldargamla Viðarholt svo sannarlega engin undantekning.  Ég hef lýst yfir þeirri skoðun að gömlu býlin í Glerárþorpi ætti öll að friða eða að þau hljóti hátt varðveislugildi.  Almennt þykja mér gömul býli í nýrri hverfum stórmerkileg. Myndin af Viðarholti er tekin þann 18. júní 2012.

 

Heimildir: Lárus Zophoníasson. Um upphaf byggðar í Glerárþorpi. Súlur X. Ár (1980). bls. 3-33.

Guðrún Sigurðardóttir (2004). Kvenfélagið Baldursbrá 1919-1999. Akureyri: Kvenfélagið Baldursbrá.

Manntal 1920

Ýmsar heimildir af timarit.is, sjá tengla í texta.