Hús dagsins: Lækjargata 11

Búðargil er eitt mest þeirra gilja sem skera Akureyrarbrekkurnar og þar liggur Lækjargatan.

 Stundum kalla menn gilið Lækjargilið, hugsanlega eftir götunni eða eftir læknum sem enn rennur ofanjarðar á köflum í efri hluta gilsins. En á þeim stað þar sem Lækjargatan er hvað bröttust stendur hús númer 11 við götuna, en það er komið vel til ára sinna, 140 ára á þessu ári. Lækjargötu 11 byggði maður að nafni Sigurður Pétursson árið 1874. Húsið er einlyft timburhús á lágum grunni og háu risi með miðjukvisti. Að framanverðu hefur risi verið lyft og bætt við húsið skúrbyggingu, jafn langri húsinu. Tjörupappi er á þaki en asbestplötur á veggjum. Það sem e.t.v. mætti kalla óvenjulegt við Lækjargötu er einmitt þetta, að risinu er lyft á götuhlið og byggt við það þar en kvistur og inngangur snýr að baklóðinni en nánast undantekningarlaust er þessu öfugt farið. Sigurður Pétursson átti húsið og lóðina um langt skeið, líklega til æviloka (1899) en 1908 er Kristján Sigurðsson orðinn eigandi hússins en hann lét stækka lóðina til suðurs. 

 

Á blaðsíðu 160 í Akureyrarbók Steindór Steindórssonar (1993) má sjá mynd sem Hallgrímur Einarsson tók árið 1915 ofan úr Búðargili. Þar er húsið einlyft með háu risi en ekki komið á það kvistur né búið að lyfta risinu. Bakbyggingin (eða réttara sagt frambyggingin) lága er hins vegar komin þá. Á þeirri mynd sést örlítið bíslag eða inngönguskúr, sem nú er horfin, þar sem útidyr eru nú. 1930 var húsið stækkað af þáverandi eiganda, Árna Þorleifssyni og freistandi að telja að þá hafi húsið fengið það lag sem það hefur nú. Húsið hefur alla tíð verið íbúðarhús og líkast til einbýlishús en vel gæti hugsast að fleiri en ein fjölskylda hafi búið í húsinu í einu á fyrri hluta 20.aldar þegar  húsnæðisskortur var viðvarandi. Það hefur alltént verið stækkað sem óneitanlega bendir til þess að á þeim tímapunkti hafi íbúana skort pláss. Myndirnar með þessari færslu eru teknar 14.september sl. og sýna götuhlið (efri mynd) og hliðina sem snýr út að baklóð. 

Sem áður segir er húsið klætt asbestplötum en þær eru nú almennt taldar hið mesta skaðræði. En slíkar plötur voru áður hið mesta þarfaþing í byggingariðnaði, eldtraustar og endingargóðar og vel einangrandi. En hvað er þetta "baneitraða og stórhættulega" efni, asbest? Asbestos er raunar samheiti sex " fribrous silicat minerals"  eða trefjakenndra kísilsteinda. Þær eru samsettar úr magnesíum, súrefni, vetni og kísli (sílikoni). Algengasta gerð asbestsins er hvíta asbestið, líkt og klæðningin á Lækjargötu 11, heitir á fræðimáli Krýsótíl og hefur efnaformúluna Mg3Si2O5(OH)4.  Einnig eru til blátt asbest, Crocidolít og brúnt asbest, amosít Krýsólít er, eða var unnið úr námum m.a. í Kanada og Rússlandi, þannig þarna er ekki um að ræða tilbúið eða verksmiðjuframleitt efni. Uppúr 1970 fór að koma í ljós að asbestryk gat haft skaðleg áhrif á öndunarfæri manna. Örsmáar asbesttrefjarnar eru langar og þunnar og smjúga þær í gegn um öndunarveg og safnast fyrir í lungum (sbr. "asbestlunga") og er absestryk þekktur krabbameinsvaldur í lungum. Árið 1989 var notkun efnisins bönnuð í Bandaríkjunum og hefur asbesti yfirleitt verið úthýst í hinum vestræna heimi a.m.k. í nýframkvæmdum. Athuga ber að það er asbestrykið sem er skaðlegt; asbestplötur utan á húsum og á veggjum eru algjörlega sauðmeinlausar. En þegar absestið er rifið þá fara agnirnar af stað. Innan umhverfisfræðinnar eru menn  ekki á einu máli hvort asbest beri að uppræta úr gömlum mannvirkjum eða hvort það skuli einfaldlega látið vera. Haft var eftir vísindamanni nokkrum að uppræting asbests væti líkt og að vekja grimman hund af blundi með því að pota í hann en aðrir vilja meina að asbest í mannvirkjum sé líkt og tifandi tímasprengja. (Baird og Cann 2005: 135) Sjálfur tel ég að asbestið sé best látið kyrrt liggja nema eðlilegt viðhald krefjist þess. Ekki skyldi rjúka upp til handa og fóta við niðurrif allra asbestklæðninga í nafni heilsuverndar.

Heimildir: Baird, C. og Cann, M. (2005) Environmental Chemistry. New York: W.H. Freeman and Company.

 Hjörleifur Stefánsson (1986) Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Joesten, M.D. og Wood, J.L. (1996) The World of Chemistry Orlando: Saunders College Publishing.

Steindór Steindórsson (1993). Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur