Það er freistandi að draga þá ályktun, að á síðustu árum 19. aldar, hafi verið nokkur uppgrip í húsbyggingum á Akureyri og Oddeyri. Það eru e.t.v. ekki mjög vísindaleg rök fyrir þeirri freistni greinarhöfundar, en hún ræðst einfaldlega af því, að hlutfallslega eru tiltölulega mörg hús sem enn standa byggð, árin 1897 og 1898. Mun færri hús eru t.d. frá árunum 1890-95. Hér ber hins vegar að hafa í huga, að þó nokkur hús frá þessu árabili hafa týnt tölunni, hvort heldur er í eldsvoðum eða niðurrifi. En eitt þeirra nokkuð mörgu húsa bæjarins með skráð byggingarár 1898 er Aðalstræti 22. Hér er um að ræða einfalt og látlaust tvílyft timburhús sem er nokkuð merkilegt fyrir þær sakir, að kona reisti það, en slíkt var fremur óalgengt í lok 19. aldar. Umrædd kona, var Anna Sigríður Erlendsdóttir, kaupkona.

Þann 9. apríl 1898 kom bygginganefnd Akureyrar saman á fundi, einu sinni sem oftar. Erindi hennar var  afgreiðsla tveggja lóða og byggingarleyfa við Aðalstræti. Annars vegar fékk Þórður Thorarensen gullsmiður lóð og byggingarleyfi austan götunnar, á uppfyllingu, sem kallaðist Nýja Ísland. Handan götunnar  fékk hins vegar Anna Erlendsdóttir lóð og byggingarleyfi. Hún fékk að reisa hús, 14 álnir á breidd og 11 álnir á breidd og skyldi það standa 10 álnir suður af húsi Jónatans Jóhannessonar og Júlíníusar Jónssonar (Aðalstræti 20, byggt árið áður) og í beinni línu við hús Benedikts Jóelssonar, 5 álnir frá götunni og austurhorn miðaðist við hús P. Þorgrímssonar (Aðalstræti 38) (sbr. Bygg.nefnd Ak. nr. 163, 1898).  Af húsi Benedikts Jóelssonar er það að segja, að það var byggt 1895 og hlaut áratug síðar númerið 18 við Aðalstræti og stóð þar til vorsins 1990 er skriða úr Höfðanum grandaði því.

Anna Erlendsdóttir fæddist á jóladag árið 1855, líkast til í Kaupangi í Öngulsstaðahreppi en þar var faðir hennar, Erlendur Ólafsson skráður bóndi og bókbindari árið sem hún fæddist. Árið 1860 er Anna hins vegar komin í fóstur að Klömbrum í Grenjaðarstaðarsókn í S-Þingeyjarsýslu en foreldrar hennar fluttir til Akureyrar, þar sem Erlendur er titlaður bókbindari. Hvenær Anna hóf verslunarrekstur sinn er ekki ljóst en í apríl árið 1897 birtist eftirfarandi auglýsing í blaðinu Stefni: Sumargjafir: Svuntutau, kvennslipsi, barnahattar, og barnahanzkar, hanzkar úr skinni, bómull og silki, margskonar hannyrðir, svart casmir hentugt f peisuföt [svo] , saumaðar peisusvuntur, kort og margt fleira selur Anna Erlendsdóttir á Akureyri (án höf 1897:1) Þannig virðist Anna hafa selt ýmsan fatnað og hannyrðavörur. Og árinu eftir að þessi auglýsing birtist reisti Anna Erlendsdóttir hús undir verslun sína sem, líkt og almennt tíðkaðist, var einnig íbúðarhús. Verslunina innréttaði hún á neðri hæð en íbúð á þeirri efri. Þar bjó hún ásamt móður sinni, Sigurbjörgu Einarsdóttur og vinnufólki en Anna var ógift og barnlaus.

Árið 1901 eru þrír íbúar skráðir hér til heimilis, mæðgurnar Anna og Sigurbjörg auk Maríu Hafliðadóttur, vinnukonu. Þá telst húsið númer 51 við Aðalstræti. Ári síðar hefur hins vegar fjölgað í húsinu við Aðalstræti, þar búa auk mæðgnanna og Maríu vinnukonu, tvenn ung hjón; annars vegar þau Jónas Jónasson trésmiður og kona hans Jórunn Hrjóbjartsdóttir ásamt nýfæddri dóttur, Ingibjörg og hins vegar þau Guðlaugur Pálsson snikkari og Ingilína Jónasdóttir. Þá er húsið orðið  númer 45. Hvers vegna svo er, er ekki gott að segja; mögulega hefur bæjarbruninn mikli sem átti sér stað milli þess, sem manntöl þessi voru tekin, haft þar áhrif; bruninn eyddi nokkrum húsum á þessum slóðum, reyndar lítið eitt norðar. Hins vegar var það svo á þessum árum, að númeraröð Aðalstrætis var öfug miðað við það sem nú er, þ.e. tölurnar fóru hækkandi frá suðri til norðurs. Aukinheldur, voru oddatölur vestanmegin.  Það virðist hafa verið árið 1906 sem númeraröð Aðalstrætis var endurskilgreind, henni snúið frá norðri til suðurs og sléttar tölur hafðar vestanmegin. Athyglisvert er það í ljósi þess, að því er einmitt öfugt farið með Hafnarstræti, og raunar flestar eldri götur bæjarins, sem liggja í norður-suður. 

 Aðalstræti 22 er tvílyft timburhús með lágu risi og stendur á steyptum eða steinhlöðnum kjallara. Á bakvið er einlyft bygging með háu risi, sambyggð húsinu, og á norðurhlið er tvílyft steinsteypt útskot; inngönguskúr, með  einhalla aflíðandi þaki. Húsið er klætt steinblikki og krosspóstar eru í gluggum að framanverðu en fjölbreyttari gluggasetning í bakhúsi. Grunnflötur framhúss mælist um 9x8m, útskot að norðan 4x2m en bakbygging ásamt tengibyggingum um 6 metra breidd. Þannig er breidd framhúss og bakhúss samanlagt um 14x9m.

Í lok nóvember 1916 heimsóttu matsmenn Brunabótafélagsins Aðalstræti 22 og lýstu  húsinu á eftirfarandi hátt: Járnvarið timburhús, tvílyft með lágu risi á steinsteyptum kjallara. Grunnflötur mældist 8,8x6,9m, hæð 7,5m og 20 gluggar á húsinu. Á neðri hæð voru tvær stofur að austanverðu. Á neðri hæð að vestanverðu voru ein stofa, eldhús, búr og forstofa með stiga upp á loft. Á lofti voru alls þrjár stofur, geymsla og „ 1stórt framloft“ svokallað. Kjallari var hólfaður í fimm geymslurými. Ein skorsteinn var á húsinu og tengdust honum þrír kolaofnar og ein eldavél (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 43) Hvergi er minnst á verslun eða sölubúð í brunabótamati árið 1916.  

Árið 1929 (1926?) eignuðust þau Alfreð Jónsson kaupmaður og Bára Sigurjónsdóttir kona hans efri hæð hússins. Samkvæmt Húsakönnun (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:63) eignast þau reyndar ekki húsið fyrr en 1929 en það var engu að síður vorið 1926 að Alfreð fékk lóðarviðbót í brekkunni á bakvið húsið ásamt leyfi til að reisa geymslu- og gripahús úr steini, 8x4 ½ m að stærð, samkvæmt framanlögðum uppdrætti (sbr. Bygg.nefnd Ak. nr. 584). Umræddan uppdrátt að þeirri byggingu gerði Sveinbjörn Jónsson. Alfreð og Bára eignuðust allt húsið um 1950. Þá hafði Sigurjón Friðbjarnarson átt neðri hæðina frá 1933. Alfreð Jónsson lést árið 1972 en Bára átti húsið allt til ársins 1980. Þannig var húsið í eigu sömu hjóna að hluta eða í heild drjúgan hluta 20. aldar. Einhverjir lesendur kunna e.t.v. að muna eftir Báru Sigurjónsdóttur úr sælgætisversluninni Turninum við Hafnarstræti en hún afgreiddi þar um árabil. Alfreð rak verslun og útgerð á fyrri hluta 20. aldar en gerðist síðar starfsmaður og vann lengi við Stjörnuapótek (frá 1947).

Árið 1980 eignast Hjörtur Gíslason húsið, skv. Húsakönnun 1986 (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:83). Ekki er vitað hvenær stigahús var byggt við norðanvert húsið en samkvæmt Húsakönnun 2012 eru til óundirritaðar og ósamþykktar teikningar af því frá árinu 1980. Bakhúsið var lengst af geymsluhús en um 1991 var húsið innréttað sem íbúð og byggðar tengibyggingar milli framhúss og bakhúss. Teikningarnar að þeim framkvæmdum gerði Þorgeir Jónsson. Samkvæmt útlitsteikningum hans eru krosspóstar í gluggum hússins en þegar fyrri húsakönnun var unnin um 1985 voru gluggar með þrískiptum þverpóstum í húsinu. Þá glugga hafði Alfreð Jónsson sett í árið 1947. Við breytingarnar 1991 fékk húsið það lag, sem það enn hefur. Hefur það fengið fyrirtaks umhirðu allar götur síðan.  Í desember 2016 tók Kristín Aðalsteinsdóttir viðtal við íbúa efri hæðar hússins, þau Jón Benedikt Gíslason og Mörtu Violina, og birti í bókinni: Innbær húsin og fólkið. Höfðu þau á orði, að húsinu hafi verið svo vel við haldið, að það eina sem þau þurftu að gera þegar þau fluttu inn sumarið áður, var að pússa og mála gólfin (sbr. Kristín Aðalsteinsdóttir 2017:37).   Húsið virðist í góðu ásigkomulagi og lítur mjög vel út. Húsið stendur svo til alveg upp í brekkurótum og er því ekki fyrir mikilli lóð að fara en engu að síður er umhverfi hússins mjög gróið og smekklegt. Í Húsakönnun 2012 telst húsið hluti einstarkar götumyndar sem lagt er til að varðveitt sé með hverfisvernd. Þá er húsið að sjálfsögðu aldursfriðað en hvað ræður aldursfriðun? Því er til að svara, að frá og með ársbyrjun 2023 var hin svokallað „100 ára regla“ (sem kvað á, að hús yrðu sjálfkrafa friðuð, árið sem þau náðu 100 árum) í húsafriðun afnumin og aldursfriðun miðast við byggingarárið 1923.  Að mörgu leyti skiljanleg ráðstöfun, því eðli málsins samkvæmt hefðu aldursfriðuð hús orðið svo mörg í fyllingu tímans, að friðun yrði næsta gjaldfallin. Hins vegar eru mörg merk hús frá 3. og 4. áratug 20. aldar (og jafnvel yngri) sem ættu skilið varðveislu eða friðun. En sem fyrr segir er Aðalstræti 22 byggt 1898 svo það hefur aldarfjórðung fram yfir aldursfriðunarmörkin. Myndirnar eru teknar með áratugs millibili, 19. júní 2014 og 22. október 2024. 

Heimildir:  Án höfundar. 1897. „Sumargjafir“. Auglýsing í Stefni 13. apríl 6. tbl 5. árg.

 Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 163, 9. apríl 1898. Fundargerðir 1921-1930. Fundur nr. 583, 3. maí 1926  Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

 Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Saga og fólk. Akureyri: Höfundur.

Í hlíðum Vaðlaheiðar, gegnt Akureyri, má sjá gróskumikinn Vaðlareit, Skógarböðin auk blómlegra byggða. Áður var þar margt stórbýlið en eftir því sem þeim hefur fækkað hefur sumarhúsum, heilsárshúsum og íbúðarhúsum að sama skapi fjölgað. Svæði þetta markar ysta hluta Eyjafjarðarsveitar, áður Öngulsstaðahrepps, sem og syðsta hluta Svalbarðsstrandarhrepps. Þarna eru líka sýslumörk Eyjafjarðar- og S-Þingeyjarsýslu, enda þótt sýslurnar séu aflagðar sem stjórnsýslueiningar. Um 700 metrum sunnan við þessi sveitarfélagamörk stendur bærinn Syðri-Varðgjá, nokkuð hátt í aflíðandi brekku ofan Veigastaðavegar. Þar er um að ræða eitt fimm steinhúsa, sem reist voru sumarið 1920, í hreppunum framan Akureyrar og var húsið reist eftir teikningu Sveinbjarnar Jónssonar. Stysta akstursleið frá Miðbæ Akureyrar að Syðri -Varðgjá (um Eyrarland og Leifsstaðabraut að Eyjafjarðarbraut eystri) er nálægt 6 kílómetrum. Vaðlareitur er að hluta til í landi Syðri-Varðgjár.

Varðgjá er ekki landnámsjörð en mun vera fornt örnefni, en í Landnámu segir, að Helgi magri hafi gefið Þorgeiri syni Þórðar bjálka, Hlíf dóttur sína, og land frá Þverá út að Varðgjá. Bjuggu þau á Fiskilæk. Varðgjá mun hafa verið klettagjá við fjöruborð, þar sem skip gátu lent en fylltist síðar af framburði lækja. Tilgátan er sú, að verðir hafi jafnan gætt þessarar lendingar í fyrndinni og nafnið þaðan komið. Varðgjáin sjálf gæti því mögulega hafa verið á svipuðum slóðum og Skógarböðin eru nú eða lítið eitt norðar, þar sem klettabelti eru í sjó fram. Var þessi gjá löngum sýslumörk Vaðlasýslu

(síðar Eyjafjarðarsýslu) og Þingeyjarsýslu. Hvenær Varðgjárjörðin byggðist fyrst er ekki ljóst, en kennileitið birtist stöku sinnum í heimildum frá fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Elsta heimildin sem Stefán Aðalsteinsson (2019:2113) nefnir í Eyfirðingum framan Glerár og Varðgjár (hér eftir Eyfirðingar) um jörðina Varðgjá, virðist vera frá 1390. Þá seldi síra Guðmundur Jónsson, í umboði Steinmóðar ríka Þorsteinssonar, Hákoni bónda í Hvammi jörðina Varðgjá. Þannig er ljóst, að jörðin Varðgjá hefur byggst á 14. öld eða fyrr. Um 1650 var jörðinni skipt í Syðri- og Ytri-Varðgjá. Fram til 1852 töldust Varðgjárbæirnir til Suður Þingeyjarsýslu, en hefur líkast til upprunalega verið Eyjafjarðarsýslumegin; til marks um það er, að jörðin hefur alla tíð tilheyrt Kaupangskirkjusókn. Varðgjá hefur einnig verið rituð Vargá eða Vargjá.

Íbúðarhúsið að Syðri-Varðgjá er einlyft steinhús, hlaðið úr r-steini (sbr. Friðrik G. Olgeirsson, Halldór Reynisson og Magnús Guðmundsson 1996: 110) á háum steyptum kjallara, með háu risi og miðjukvisti að framanverðu (vestanverðu). Að austan er smár þríhyrndur kvistur fyrir miðju, auk inngönguskúrs. Á vestanverðu eru svalir úr timbri. Krosspóstar eru í flestum gluggum, bárujárn á þaki og veggir múrhúðaðir. Áfast húsinu að norðan eru fyrrum fjós (síðar fjárhús) og hlaða. Grunnflötur íbúðarhússins er 8,3x10,12m og útskot að austan 2,26x2,12m (skv. teikningum Ingvars Gígjars Sigurðarsonar). Alls er húsasamstæðan 23,47m að lengd í N-S en mesta breidd A-V 13,71m.

Sem fyrr segir er fyrrum fjós og hlaða sambyggt íbúðarhúsinu en á bernskuskeiði steinsteypunnar í sveitum landsins, á fyrri hluta 20. aldar voru þess háttar húsasamstæður móðins. Syðra-Varðgjárhúsið var þó reist stakstætt og stóð þannig í sjö ár, en útihúsin voru reist 1927. Fyrstu árin munu kýrnar hafa verið hýstar í kjallara hússins, en þannig nutu íbúarnir yls frá kúnum. Slíkt fyrirkomulag hafði tíðkast frá alda öðli í óupphituðum baðstofum torfbæja. Þá er auðvitað rétt að geta þess, að samnýting íbúðar- og búpeningsrýma tíðkaðist í gömlu torfbæjunum og var þar almennt um að ræða sambyggingar skepnuhúsa, hlaða, skemma og íbúðarrýma.

Fyrst minnst er á torfbæi, þá stóð auðvitað slíkur á Syðri-Varðgjá frá fornu fari. Sem fyrr segir fluttist Syðri Varðgjá milli sýslna árið 1852, ásamt Ytri-Varðgjá. Þá átti og bjó á Syðri-Varðgjá, Guðmundur Magnússon. Hann var fæddur hér árið 1797 en foreldrar hans, Magnús Hallgrímsson og Þórunn Guðmundsdóttir bjuggu hér á árunum 1794 til 1813. Guðmundur virðist ekki hafa tekið við búinu af foreldrum sínum, því hann sest hér að 1826. Nú kann einhver að spyrja hvað ábúendur á fyrri hluta 19. aldar hafa með núverandi hús að gera, sem reis öld síðar. Svo vill nefnilega svo til, að tengdadóttir Guðmundar Hallgrímssonar, Margrét Kristjánsdóttir, var móðir og tengdamóðir þeirra sem byggðu núverandi íbúðarhús á Syðri Varðgjá. Margrét Kristjánsdóttir, frá Sigríðarstöðum í Ljósavatnsskarði var gift Sigfúsi Guðmundssyni Hallgrímssonar. Sigfús lést hins vegar ungur og bjó Margrét hér sem ekkja í þrjú ár uns hún kvæntist Hermanni Sigurbjarnarsyni. Eignuðust þau fimm börn og tvær dætur þeirra gerðust síðar húsfreyjur á Varðgjárbæjunum. Svava Hermannsdóttir giftist Tryggva Jóhannssyni og bjuggu þau á Ytri-Varðgjá. Aðalbjörg Hermannsdóttir giftist um 1904 Stefáni Stefánssyni frá Tungu á Svalbarðsströnd og tóku þau við búinu á Syðri-Varðgjá sama ár (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019:2117). Umfjöllun um húsasögu er oft samtvinnuð ættfræði og þá sérstaklega þegar um ræðir bæi, þar sem sömu ættir bjuggu oft mann fram af manni. Þegar ritaðar eru langar ættartölur getur það gerst, að nöfn misfarist. Eru þá ábendingar hvers konar, þar að lútandi, vel þegnar.

Eins og fram hefur komið í þessum pistlum, mætti kalla sumarið 1920 „steinhúsasumarið“ í hreppunum framan Akureyrar. Það þótti nokkrum tíðindum sæta og rataði að þá risu fimm steinhús í þeim sveitum. Steinhús voru þá teljandi á fingrum annarrar handar í héraðinu og ekki voru þau heldur mörg á Akureyri. Það virtist hins vegar koma einhver kippur í byggingu steinhúsa árið 1920 og jókst mjög árin á eftir. Mögulega má rekja þetta til þess, að liðkað hafi um innflutning á sementi, járni og öðrum byggingaaðföngum á þessum árum, en væntanlega hefur allt slíkt verið örðugt á árum fyrri

heimstyrjaldar. Á þessum árum komu einnig fram ungir og metnaðarfullir byggingarfræðingar, sem numið höfðu erlendis, og lögðu fyrir sig hina nýju húsagerðarlist. Nokkurs konar „steinhúsafræðingar“ Má þar m.a. nefna Guðjón Samúelsson, Jóhann Franklín Kristjánsson, Halldór Halldórsson og Sveinbjörn Jónsson, sem einmitt teiknaði Syðri-Varðgjá.

Hinn, þá 24 ára Ólafsfirðingur, Sveinbjörn Jónsson, sem nýlega hafði numið byggingarfræði Noregi, teiknaði árið 1920 m.a. tvö íbúðarhús í Öngulsstaðahreppi og fáein á Akureyri. (Kannski teiknaði Sveinbjörn einnig Kropp í Hrafnagilshreppi, sem reis sama sumar). Hann hafði árið áður fundið upp r-stein, sérstakan hleðslustein og smíðað þar til gerða vél, sem steypti þessa steina. Þess má geta, að hún er varðveitt á Iðnaðarsafninu á Akureyri. Íbúðarhúsið á Syðri-Varðgjá var einmitt reist úr þessum merka steini og er líklega annað húsið, sem reist er úr honum. Fyrsta r-steinshúsið var hús Þórhalls Bjarnasonar við Oddeyrargötu 15. Svo vill þó til, að það hús var líka reist 1920, svo líklega munaði aðeins örfáum vikum á húsunum. Sveinbjörn var mikilvirkur uppfinningamaður og smíðaði hin ýmsu tól til landbúnaðarstarfa m.a. heyýtu. Þá var hann einnig frumkvöðull í hönnun hitaveitna. Þess má líka geta, að Sveinbjörn þýddi barnaleikrit Thorbjörn Egner um Karíus og Baktus. Síðar fluttist Sveinbjörn til Reykjavíkur, þar sem hann stofnaði Ofnasmiðjuna og var löngum kenndur við það fyrirtæki.

Stefán Stefánsson og Aðalbjörg Hermannsdóttir reistu sem fyrr segir núverandi hús að Syðri-Varðgjá. Þau hafa einnig reist fjós og hlöðu úr steinsteypu, áfast íbúðarhúsinu. Ekki fylgir sögunni hver hannaði þær byggingar, en freistandi að álíta, að þau hafi leitað til Sveinbjarnar, sem þá var orðinn sveitungi þeirra; hann teiknaði og reisti húsið Knarrarberg í Öngulsstaðhreppi fáeinum árum áður. Stefán var sem fyrr segir fæddur á Tungu í Svalbarðsstrandarhreppi. Hann bjó hér í 35 ár, en hann fluttist árið 1939 að Svalbarði á samnefndri strönd, þar sem hann stundaði búskap. Hann var þá orðinn ekkjumaður, en Aðalbjörg Hermannsdóttir lést árið 1936, hafði þá búið hér allan sinn aldur. Stefán Stefánsson lést árið 1964 og segir í minningargrein um hann, að á Syðri-Varðgjá hafi þau reist “[...] hvert hús úr rústum og bjuggu við rausn, enda stóð búskapurinn styrkum fótum, þó að húsbóndinn væri löngum önnum kafinn við opinber störf“ (Benjamín Kristjánsson 1964:5). Þannig má áætla, að húsakosturinn hafi ekki verið beysinn, þegar þau hófu uppbyggingu. (Þess má líka geta, að í framangreindri minningargrein eru Stefán og Aðalbjörg sögð hafa gifst árið 1903 en í Eyfirðingum 1904). Af þeim opinberu og öðrum störfum sem Stefán sinnti má nefna, að hann var lengi ullarmatsmaður Norðlendingafjórðungs, sat í bygginganefnd Húsmæðraskólans á Laugalandi og endurskoðandi hjá KEA í 30 ár. Þá má nefna, að Stefán Stefánsson var föðurbróðir hins kunna landkönnuðar, Vilhjálms Stefánssonar. Hálfbróðir Stefáns, var Jóhann Stefánsson sem fluttist til Norður-Dakóta. Sonur Jóhanns, Vilhjálmur, hlaut föðurnafn hans, Stefánsson, sem ættarnafn, samkvæmt þarlendri hefð.

Árið 1934 var húsakostur Syðri-Varðgjár metinn til brunabóta og lýst nokkurn veginn svona: Íbúðarhús 8x10m að stærð, 7,5m hátt. Tvöfaldir steinveggir og skilrúm í kjallara og stofuhæð úr sama efni. Skilrúm á lofti, sem og loft og gólf úr timbri. Eldavél í kjallara og miðstöðvarketill, 4 radíatorar [svo] í stofum. Raflögn er í húsið, 1 rafeldavél, 3 ofnar, 2 eldstæði og húsið búið vatnsleiðslu. Áfast húsinu er 12 bása fjós og hlaða 13x5m, 4,5m á hæð úr steinsteypu með járnþaki (sbr. Björn Jóhannesson 1934: [án bls.]) Herbergjaskipan var ekki getið. Fimm árum eftir að matsmenn Brunabótafélagsins heimsóttu Syðri-Varðgjá, seldi Stefán Stefánsson jörðina og þangað fluttu þau Pétur Guðmundsson og Aðalbjörg Jónsdóttir. Þau bjuggu aðeins í tvö ár hér, til 1941 en þá settust hér að þau Þorkell Björnsson og Anna Eiríksdóttir, sem bjuggu hér í fjögur ár. Páll Vigfússon og Margrét Benediktsdóttir bjuggu að Syðri-Varðgjá frá 1945 til 1958.

Árið 1958 fluttu að Syðri-Varðgjá þau Egill Jónsson frá Hrolllaugsstöðum í Hjaltastaðaþinghá og Þórdís Þórólfsdóttir frá Stórutungu í Bárðardal. Þau voru einmitt ábúendur hér þegar Byggðum

Eyjafjarðar voru gerð skil í samnefndu ritverki árið 1973, en upplýsingarnar þar miðuðust við stöðuna árið 1970. Þá voru byggingar, auk íbúðarhússins, sem talið var 481 rúmmetri, fjós fyrir 12 kýr, fjárhús fyrir 100 fjár, hesthús fyrir 7 hross og hlöður sem alls tóku 550 hesta af heyi. Það jafngilti metnum töðufeng af 10,7 hektara ræktuðu landi jarðarinnar. Þá var stunduð hér kartöflurækt, á hálfum hektara lands. Bústofn Syðri-Varðgjár árið 1970 samanstóð af 8 kúm, 8 geldneytum, 122 fjár og 7 hrossum (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:411)

Árið 1990 var húsakosturinn sá sami og 1970 og kemur fram í þeirri bók, að fjárhúsin séu byggð 1927, 1932 og 1947 og elsta fjárhúsið hafi áður verið fjós. Þar er um að ræða húsið, sem áfast er íbúðarhúsinu. Hlöður eru byggðar 1927 og 1934 og eru samtals sagðar 534 rúmmetrar; gamla heyfengsmælieiningin, hestar, er ekki notuð í það skiptið. Geymslur byggðar 1927, 1947 og 1964 eru alls 132 fermetrar. Bústofn er 130 fjár og sjö hross (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:603) Ábúandi er Egill Jónsson, en Þórdís lést árið 1984. Egill Jónsson, sem hét fullu nafni Stefán Egill Jónsson bjó hér fram á síðasta dag, en hann lést árið 2015. Árið 2010 hafði bústofn Egils dregist töluvert saman frá 1990, kindurnar tuttugu og tvær og hrossin þrjú (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson 2013:603) Ræktað land árin 1990 og 2010 var 12,3 hektarar.

Árið 1983 var húsið Brekkulækur reist á 1000 fermetra leigulóð, skammt sunnan og neðan Syðri-Varðgjár. Þar voru að verki Þórólfur, sonur Egils og Þórdísar og kona hans Sigrún Kristbjörnsdóttir. Fáeinum árum síðar fluttu þangað Sveinn Egilsson (bróðir Þórólfs) og Guðrún Andrésdóttir.

Á árunum 2018-21 fóru fram gagngerar endurbætur á húsakosti Syðri-Varðgjár, eftir teikningum Ingvars Gígjars Sigurðarsonar. Á meðal framkvæmda á teikningunum var innrétting á gamla fjósinu, svalir að vestanverðu og kvisturinn á vesturhlið. Í húsinu reka börn þeirra Egils og Þórdísar gistiheimili og hafa endurbæturnar, að utan jafnt sem innan, miðast við það hlutverk. Það verður eflaust enginn svikinn af því að gista þetta glæsta ríflega aldargamla hús í hlíðum Vaðlaheiðar; óborganlegt útsýni yfir Akureyri og Eyjafjörðinn, sveitina og fjörðinn til beggja átta, fram og út. Endurbæturnar á húsinu eru sérlega vel heppnaðar og kvisturinn setur raunar enn skemmtilegri svip á þetta formfagra en látlausa hús. Syðri-Varðgjá er vitaskuld aldursfriðað hús, þar sem það er byggt árið 1923. Þá hlýtur það að hafa nokkuð byggingarsögulegt gildi, sem annað hús veraldarsögunnar, reist úr r-steini. Húsið stendur á áberandi stað, í brekkunum ofan Vaðlareits og blasir skemmtilega við frá Akureyri. Á næstu árum er fyrirhuguð mikil uppbygging þéttbýlis skammt norðan við húsið, í landi Ytri-Varðgjár. Þá hefur einnig risið nokkuð þéttbýli sunnan hússins, sem kallast Kotra. Verður Syðri-Varðgjá glæstur fulltrúi elstu gerðar steinsteyptra íbúðarhúsa innan um nýju hverfin. Meðfylgjandi myndir eru flestar teknar 3. september 2024, en eldri mynd, sem sýnir Syðri-Varðgjá án kvists er tekin 5. febrúar 2011. Myndin af Oddeyrargötu 15 er tekin 10. júlí 2010. 

Heimildir

Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveitar.

Benjamín Kristjánsson. 1964. „Stefán Stefánsson, bóndi á Svalbarði“. Íslendingur. 27. tbl. 50. árg. bls. 5.

Björn Jóhannesson. 1934. Brunavirðingar húsa í Öngulsstaðahreppi. Handskrifuð minnisbók, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Friðrik G. Olgeirsson, Halldór Reynisson og Magnús Guðmundsson. 1996. Byggingameistari í stein og stál; Saga Sveinbjarnar Jónssonar í Ofnasmiðjunni. Reykjavík: Fjölvi.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Jónas Rafnar. 1975. Bæjalýsingar og teikningar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar framan Glerár og Varðgjár. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga. Bernharð Haraldsson, Birgir Þórðarson, Haukur Ágústsson og Kristján Sigfússon skipuðu ritnefnd og bjuggu til prentunar.

Sunnarlega við neðstu rætur Staðarbyggðarfjalls stendur hið valinkunna höfuðból Munkaþverá. Eins og nafnið gefur til kynna dregur bærinn nafn sitt annars vegar af munkum og hins vegar Þverá efri, sem rennur í Eyjafjarðará þar steinsnar frá. Í daglegu tali margra er nafn bæjarins yfirfært á ána og jafnframt  hið hrikalega hamragil, sem hún fellur um, kallað Munkaþverárgil. Á Munkaþverá stendur 180 ára gömul timburkirkja Þorsteins Daníelssonar frá Skipalóni en íbúðarhúsið, sem er tæpra 110 ára gamalt, er ekki síður áhugavert. Hér er um að ræða eitt fyrsta steinsteypta íbúðarhús sveitanna framan Akureyrar. Frá Munkaþverá eru um 18 kílómetrar til Akureyrar og heimreið frá Eyjafjarðarbraut eystri um 400 metrar.

Jörðin Munkaþverá - örstutt söguágrip

Sögu Munkaþverárjarðarinnar má rekja til landnámsaldar en þar mun fyrstur hafa búið Ingjaldur sonur Helga magra. Helgi nam Eyjafjörð eins og hann lagði sig en gaf syni sínum land frá Arnarhváli að Þverá hinni efri.  Reisti Ingjaldur hof mikið til heiðurs frjósemisgoðinu Frey. Hét bærinn framan af Þverá efri, en það segir sig sjálft að engir voru hér munkarnir fyrr en eftir kristnitöku.  Kirkja mun hafa risið á Þverá efri fljótlega eftir kristnitöku árið 1000. Nokkuð öruggt mun teljast, að klaustur hafi verið stofnað að Þverá efri árið 1155. Mögulega hefur heitið Munkaþverá fest sig í sessi við, eða skömmu eftir, klausturstofnun. Var það Björn Gilsson Hólabiskup sem stóð fyrir stofnun klausturins. Unnt er að rekja eigenda- og ábúendatal Munkaþverár nánast óslitið þessi 1100 ár frá dögum Ingjalds Helgasonar til vorra daga. Í því samhengi skal benda á öndvegisritið Eyfirðingar framan Glerár og Varðgjár. Hér verður aðeins tæpt á nokkrum helstu nöfnum. Eftir daga Ingjalds Helgasonar tók sonur hans Eyjólfur, við jörðinni og tók Glúmur sonur Eyjólfs, við búinu af honum. Glúmur þessi varð þekktur undir nafninu Víga-Glúmur. Var það einmitt eftir vígaferli, sem Einar Eyjólfsson frá Möðruvöllum fékk dæmda hálfa Þverá af Víga-Glúmi í bætur, auk þess sem sá síðarnefndi var gerður brottrækur úr sveitinni. Hinn helminginn af Þverárlandi mun Einar hafa keypt af Grundarmönnum. Var Einar höfðingi mikill og löngum nefndur Einar Þveræingur. Helst er hans minnst í Íslandssögunni, fyrir að hindra að Ólafi Noregskonungi yrði gefin Grímsey. Það mun hafa verið seint á 10. öld, að Einar Eyjólfsson eignaðist Þverá og gekk hún í erfðir í nokkra liði meðal afkomenda hans í karllegg allt til miðrar 12. aldar, að jörðin var lögð undir klaustur. Var það Björn Gilsson Hólabiskup sem lagði klaustrinu til jörðina, en hana erfði hann eftir föður sinn, Gils Einarsson. Sá var langalangafabarn Einars Þveræings (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019: 1467).

Á Munkaþverá var klaustur fram að siðaskiptum, eða í nær 400 ár, og þar voru ábótar jafnframt bústjórar. Munkaþverárklaustur var jafnan löngum vellauðugt, líkt og klaustrin voru almennt. Um miðja 15. öld átti Munkaþverárklaustur um 40 jarðir og á öndverðri sextándu öld voru þær um 60 (sbr. Guðrún Harðardóttir, Stefán Örn Stefánsson, Gunnar Bollason 2007:199). Byggingar hafa verið miklar í tíð klaustursins. Stórbruni varð á svæðinu 1429 sem eyddi nánast öllum byggingum en allt var endurbyggt. Eigandi Munkaþverár á árunum 1695-1725, Sveinn Torfason, endurbyggði ýmsar klausturbyggingar m.a. forna kirkju, sem fauk árið 1706. Núverandi kirkja, byggð 1844, leysti af hólmi kirkju Sveins frá upphafi 18. aldar.  Árið 1772 eyddust margar byggingar í bruna, en síðustu eftirhreytur klausturbygginga munu hafa staðið fram yfir aldamótin 1800. En berum nú niður við næstu aldamót þar á eftir.

Íbúar og húsakostur á Munkaþverá í upphafi 20. aldar

Þegar 20. öldin gekk í garð, stóð torfbær á Munkaþverá, eins og á langflestum bæjum í hreppunum framan Akureyrar og víðast hvar í sveitum landsins. Munkaþverárbærinn var þó einn hinn stærsti og veglegasti í Öngulsstaðahreppi.  Í honum voru a.m.k. sex rými sem flokkast gátu sem nokkurs konar stofur eða íveruherbergi (sbr. Jónas Rafnar 1975:123) og á honum voru fimm burstir. Þá voru tvær smærri burstir sambyggðar, þar sem voru smiðja og skemma. Munkaþverárbærinn var talinn vera frá 18. öld, mögulega hefur hluti hans verið byggður upp eftir brunann 1772, jafnvel fyrr. Hér má sjá mynd af gamla Munkaþverárbænum. Í upphafi 20. aldar var tvíbýlt á Munkaþverá. Þar bjuggu annars vegar þau Jón Jónsson hreppstjóri og kona hans Þórey Guðlaugsdóttir sem áttu 2/3 hluta jarðarinnar. Þau voru komin á efri ár, en tvö börn þeirra, Stefán og Þorgerður, bæði á fertugsaldri um 1900, bjuggu með þeim og hafa væntanlega annast búskapinn ásamt þeim. Eldri systir þeirra Stefáns og Þorgerðar var Kristína. Hún og maður hennar, Júlíus Hallgrímsson, áttu og bjuggu á þriðjungi jarðarinnar (sbr. Kristín Jónsdóttir, 2018). Júlíus sem hét fullu nafni Einar Júlíus Hallgrímsson, lést fyrir aldur fram árið 1902 en Kristína bjó áfram hér. Jón Jónsson lést vorið 1905 og Þórey Guðlaugsdóttir fjórum árum síðar. Við lát Þóreyjar móður sinnar eignaðist Stefán Jónsson alla jörðina, en leigði systur sinni þann hluta sem hún hafði búið á. Sama sumar kvæntist Stefán, Þóru Vilhjálmsdóttur frá Laufási í Grýtubakkahreppi, þann 27. júní 1909 (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019:1488). Fljótlega fóru þau að huga að endurnýjun húsakosts. Víða í eyfirskum sveitum viku torfbæirnir  fyrir timburhúsum og á 2. áratug 20. aldar voru steinhús farin að rísa á Akureyri. Eitt fyrsta stóra steinsteypuhús þar í bæ reistu þeir bræður Friðrik og Einar Einarsson við Strandgötu 45 árið 1914. Mun Friðrik, sem var beykir, hafa haft veg og vanda að hönnun byggingarinnar.  Nokkru fyrr hafði eitt stærsta verksmiðjuhús (Gefjunarhúsið, rifið í ársbyrjun 2007) landsins risið á Gleráreyrum.  Handan Eyjafjarðarár hafði Magnús á Grund reist mikið steinsteypt samkomu- og íbúðarhús úr steini árið 1910, í stað fyrirhugaðs timburhúss, sem brann til ösku á byggingarstigi. Var það um svipað leyti, sem Stefán Jónsson lagði drög að steinsteyptu húsi, ekki ósvipað að stærð og gerð og hús þeirra bræðra á Oddeyrinni.

Nýja íbúðarhúsið og mennirnir á bakvið það

Þann 15. júlí 1915 birtist eftirfarandi frétt í blaðinu Norðurlandi: „Steinhús mikið ætlar Stefán Jónsson óðalsbóndi á Munkaþverá að byggja á bæ sínum í sumar. Jóh. Kristjánsson byggingameistari stýrir verkinu og ættu bændur hér í firðinum að nota tækifærið og finna hann“ (án höf. 1915:1). Ætla mætti, að hér séu bændur fjarðarins hvattir til að leita til byggingameistarans og kynna sér þessa nýjung, sem steinhúsin voru, með það augnamiði, að reisa sér slík. En Jóhann Kristjánsson fékkst einmitt við ráðgjöf og húsahönnun vegna steinhúsabygginga bænda. Þá er einnig sá möguleiki, að þetta sé í og með atvinnuauglýsing: Menn sem áhuga hafi geti komið og lagt hönd á plóg við bygginguna. Samkvæmt Kristínu Jónsdóttur (2018, án bls.) komu margir bændur í sveitinni að byggingunni. 

Stefán Jónsson fæddist í gamla bænum á Munkaþverá, þann 19. mars 1866.  Stefán, sem nam við Möðruvallaskóla í Hörgárdal, árin 1883 – 86, hélt til Ameríku árið 1890 og dvaldist þar í fimm ár, nánar tiltekið í Grand Forks í Norður-Dakóta. Tveir eldri bræður höfðu flust þangað á upphafsárum Vesturferða, 1875, og ílengdust þar. Dvölin Vestra mun hafa haft mikil áhrif á hann að því leyti til, að hann var mjög framfarasinnaður og vildi tileinka sér nýja tækni og vinnubrögð og mun hafa haft mikið dálæti á amerískum búnaðarháttum. Var það einna helst heimssýningin mikla í Chicago árið 1893 sem vakti hjá honum hugmyndir og hugsjónir um hinar ýmsu framfarir. Það er kannski til marks um framfarasemi hans, að hann reisti steinsteypt íbúðarhús fyrstur manna í Öngulsstaðahreppi, ekki löngu eftir að steinsteypan hélt innreið sína í Akureyrarkaupstað. Þá var og ekki fyrr kominn rafstraumur á kaupstaðinn að Stefán hófst handa við að rafvæða nýja húsið (nánar um þá framkvæmd síðar). Hinum miklu undrum og kostum rafmagnsins hafði Stefán einmitt kynnst á heimssýningunni í Chicago (sbr. Benjamín Kristjánsson 1945: 99). Nánar um þá framkvæmd síðar. Stefán var mjög ötull við hin ýmsu félags- og trúnaðarstörf, hann var hreppstjóri Öngulsstaðahrepps um árabil og sat í stjórn KEA óslitið í meira en 30 ár. Stefán Jónsson á Munkaþverá hlaut riddarakross Hinnar íslensku Fálkaorðu 1. desember 1938. Hann lést 9. nóvember 1943.

 Byggingameistari við byggingu Munkaþverárhússins var Jóhann Franklín Kristjánsson, frá Litlu-Hámundarstöðum á Árskógsströnd. Hann hafði numið trésmíði á Akureyri en hélt árið 1908 til Noregs, þar sem  hann m.a. nam húsagerðarlist við Kongelig Norske Kunst og Handverksskole. Þar mun hann hafa lokið prófi árið 1914 og hélt þá heim, þar sem hann tók til starfa sem byggingarráðunautur hjá Búnðarsambandinu. Var hann þar sérlegur ráðgjafi og leiðbeinandi bænda við byggingu steinhúsa (sbr. Pétur H. Ármannsson 2020:108).  (Ólafur J. Engilbertsson 2021:14, segir Jóhann reyndar hafa hafið þessi störf 1913 en látum það liggja milli hluta). Það var Guðmundur Hannesson héraðslæknir sem stóð fyrir ráðningu Jóhanns en þeim var báðum mjög umhugað um bættan húsakost til sveita og beittu sér fyrir því málefni. Jóhann fór víða um sveitir landsins og mun hafa teiknað og stýrt byggingu fjölmargra húsa. Jóhann hafði umsjón með þessum málefnum þegar stofnaður var svokallaður Búnaðar- og landnámssjóður árið 1928 þar sem starfrækt var teiknistofa, sem frá og með árinu 1938 nefndist Teiknistofa landbúnaðarins. Tók þá Þórir Baldvinsson við forstöðunni, en Jóhann hélt hins vegar áfram störfum sem byggingameistari og hönnuður.   Munkaþverárhúsið, sem reist var á árunum 1915 til 1917 var þannig eitt af fyrstu verkefnum hans á löngum og farsælum ferli. Byggingameistarar þessa tíma voru margir hverjir sannkallaðir frumkvöðlar, þegar nýtt byggingarefni hélt innreið sína auk ýmissa innviða, lagna og annars slíks sem fylgdi í kjölfarið. Jóhann mun t.d. hafa fundið upp aðferð til þess að gera útveggi tvöfalda úr sementssteypu, auk móta þar sem steypa mátti steina án vélbúnaðar. Þá endurhannaði hann eldavélar sem tíðkast höfðu, eins og segir í minningargrein Snorra Sigfússonar: „[Jóhann] endurbætti eldavélina með nýrri gerð um reykganginn. Eru slíkar vélar víða komnar í sveitabæi til hagsbóta og hlýindaauka þar, og bera þessar vélar hugkvæmni hans gott vitni“ (Snorri Sigfússon 1952:2). Þessi nýja eldavél, sem einnig nýttist til húshitunar var uppfinning Jóhanns og er hin valinkunna Sólóeldavél (sbr. Pétur H. Ármannsson 2020:108) sem meira að segja enn í dag þykir þarfaþing t.d. í fjallaskálum.  Auk Jóhanns Franklín mun annar Jóhann og sá var Eyjólfsson (sbr. Kristín Jónsdóttir, 2018) einnig hafa verið með í ráðum við bygginguna. Jóhann Eyjólfsson var frá Sveinatungu í Borgarfirði og hafði tveimur áratugum fyrr staðið fyrir byggingu fyrsta steinsteypuhúss landsins á þeim bæ.

Íbúðarhúsið á Munkaþverá er einlyft steinsteypuhús á háum kjallara, með háu risi og miðjukvisti að framanverðu. Á bakhlið er aflangur kvistur með aflíðandi, einhalla þaki. Tvískiptir krosspóstar eru í flestum gluggum, veggir múrhúðaðir og bárujárn á þaki. Undir rjáfri eru smáir gluggar á stöfnum og efst á kvisti er smár, sporöskjulaga gluggi.  Á suðurstafni er útskot eða forstofubygging. Grunnflötur mælist um 14x9m á kortavef og útskot á suðurstafni um 2x6m. Húsið tengist að norðvestan tvílyftu steinsteyptu húsi, sem reist var sem íbúðarhús árin 1931-33 en er nú nýtt sem geymsla. 

Nýja íbúðarhúsið var reist fast upp við syðsta hluta torfbæjarins (suðurstofu) og var reist tengibygging eða skúr þar á milli. Þar var annars vegar gengið inn í gamla bæinn en hins vegar voru tröppur að aðalinngangi nýja hússins, sem var norðanmegin. Útskotið sunnanmegin var nokkurs konar spariforstofa Stefáns og Þóru.  Framan af voru lengst tvær íbúðir í húsinu, ein á hvorri hæð. Á neðri hæð bjuggu þau Stefán Jónsson og Þóra Vilhjálmsdóttir en systursonur Stefáns, Jón Marinó Júlíusson og kona hans Sólveig Kristjánsdóttir á rishæðinni. Flutt var inn í húsið árið 1918 en skráð byggingarár þess er 1917.  Þótti húsið sérlega stórt og veglegt miðað við það sem tíðkaðist til sveita og dæmi um að fólk kæmi úr nágrenninu, jafnvel frá Akureyri til að berja hið nýja steinhús augum. Sérstaklega þótti kjallarinn rúmgóður og raunar svo, að hann nýttist íbúum Öngulsstaðahrepps sem leiksvið. Settu hreppsbúar þarna á svið Skugga-Svein, Matthíasar Jochumssonar, fljótlega eftir að húsið var byggt.  Um 1924 byggði Ungmennafélagið Ársól félagsheimili fast norðan við íbúðarhúsið, voru þá rifin tvö þil af gamla bænum og húsið byggt í skarðinu. Rættist þá úr húsnæðisþörf hvað varðaði samkomur og leiksýningar Öngulsstaðahrepps. Reyndar var samkomuhald í þinghúsi á Þveráreyrum ytri, en þangað hefur mögulega verið full langt að fara fyrir íbúa syðstu bæja hreppsins. Ekki fer sögum af fleiri leiksýningum í kjallara Munkaþverárhússins en fyrir kom, að slegið væri upp dansleikjum í eldhúsi efri hæðar (sem var undir aflíðandi kvistinum á bakhlið, svo lesendur geti gert sér plássið í hugarlund).

Rafstöðin

Í Ameríkudvöl sinni á 10. áratug 19. aldar hafði Stefán Jónsson á Munkaþverá m.a. kynnst undrum rafmagnsins. Það leið þó á löngu þar til slíkt var raunhæfur möguleiki í sveitum landsins. Um 1920 voru komnar rafstöðvar við fáein hús á Akureyri og þar var rafveita tekin í notkun 1922. Góðvinur Stefáns, einnig framfarasinnaður frumkvöðull, Magnús Sigurðsson, hafði reyndar löngu fyrr (um 1906) athugað möguleika á raflýsingu á Grund en ekkert orðið úr. Sama ár og rafveitan var tekin í notkun á Akureyri hófust framkvæmdir við virkjun Þverár. (Hér ekki nefnd Munkaþverá, til aðgreiningar frá bænum).  Voru það Stefán og systurbörn hans, Jón, Hallgrímur og Margrét Júlíusbörn, í félagi við rafstöðvarbygginguna, en þau systkin bjuggu á efri hæð hússins. Til ráðgjafar fengu þau sænska verkfræðinga, Einar Celion og Olof Sandell, sem þá voru staddir á Akureyri til undirbúnings Glerárvirkjunar. Byggð voru stífla og stöðvarhús og 17 staurar reknir niðu undir línulögn að íbúðarhúsinu. Jón Jóhannesson, eiginmaður Margétar Júlíusdóttur, mun hafa haft veg og vanda af umsjón byggingaframkvæmda, en margir komu að þeim. Var það Ásgeir Bjarnason, raffræðingur frá Siglufirði, sem sá um uppsetningu rafbúnaðar. Við þetta tækifæri var einnig lagt rafmagn í kirkjuna og Borgarhól (næsta bæ ofan og norðan Munkaþverár). Þegar Jón Jóhannesson og Margrét Júlíusdóttir reistu annað íbúðarhús 10 árum síðar fékk það einnig að njóta rafmagnsins frá Þverá efri. Rafstöðin þjónaði þessum húsum í nærri 35 ár, en árið 1957 tengdist Munkaþverá rafmagni frá Laxárvirkjun. En það var árið 1923 sem rafstöðin á Munkaþverá var gangsett. Við skulum gefa Laufeyju Stefánsdóttur orðið: Mér er í fersku minni þegar vélarnar í Munkaþverárstöðinni voru gangsettar árið 1923. Uppi á efri ganginum í íbúðarhúsinu var stór trétafla með mælum sem mældu spennuna og var sveif á henni. Heimilisfólkið sem þá var um 20 manns safnaðist saman á ganginum og horfði með lotningu á þegar faðir minn [Stefán Jónsson] sneri sveifinni og ljósin kviknuðu. Það var hátíðleg stund (Laufey Stefánsdóttir 1993:9).  Ári og öld, bókstaflega, eftir að heimilisfólkið á Munkaþverá horfði andaktugt á þegar kviknaði á ljósaperunni (verði ljós og það varð ljós) er óhætt að fullyrða, að beinlínis öll tilvera hins vestræna heims grundvallist af rafmagninu.

Húslýsingar  

Í brunabótamati árið 1934 er íbúðarhúsinu á Munkaþverá lýst þannig: Íbúðarhús 13x8,5m, hæð 8,5m. Útveggir úr tvöfaldri steinsteypu, skilrúm úr sama efni eftir endilöngu húsinu upp að ytri bitum, tvö timburskilrúm sömuleiðis. Loft, gólf og önnur skilrúm úr timbri. Járnvarið þak. Þá eru í húsinu kolaofn og nokkrir rafofnar, vatnsleiðsla og vatnssalerni. Áfastur skúr úr timbri, 4x3m, hæð 3m. Þar er væntanlega um að ræða skúrinn, sem byggður var milli gamla bæjarins og nýja hússins.   Af öðrum byggingum má nefna tvö fjós, bæði með steinveggjum, annað með torfþaki en hitt með járnvörðu þaki. Tvær hlöður sömuleiðis, önnur steinsteypt en hin alfarið úr torfi. Þá er sjálfsagt að láta fylgja hér með lýsingu á Ungmennafélagshúsinu, en það var rifið um 1980: Það hús var 9x5,2m að stærð, 3,2m hátt með steinveggi á tvo vegu og timbur á aðra tvo vegu. Leiksvið úr timbri í öðrum enda, loft og golf sömuleiðis úr timbri. Kolaofn með steyptum skorsteini (sbr. Björn Jóhannesson 1934: án bls).

 Í þessum brunabótavirðingum Öngulsstaðahrepps er herbergjaskipan ekki lýst en í tilfelli Munkaþverárhússins kemur það aldeilis ekki að sök. Við heimildaöflun fyrir þennan pistil rak á fjörur höfundar einhver sú ítarlegasta, nákvæmasta og skilmerkilegasta húslýsing sem hann hefur augum litið. Á Sarpinum svokallaða, má finna lýsingu Kristínar Jónsdóttur myndlistarkonu, sem jafnan kennir sig við Munkaþverá, en hún er dóttir Jóns Marinós Júlíussonar og Sólveigar Kristjánsdóttur.  Lýsir hún gaumgæfilega innra skipulagi hússins eins og það var á 4. og 5. áratugnum og þar má einnig finna teikningu Kristínar,  sem sýnir efri hæðina. Það var gengið upp á efri hæðina í norðausturhorni hússins. Þaðan var gengið inn í eldhús, sem var undir aflanga kvistinum á bakhlið. Um miðja rishæð var gangur þar sem gengið var inn í íveruherbergi efri hæðar, stofa fyrir miðju en herbergi undir súð; svefnherbergi fjölskyldunnar vestanmegin en gestaherbergi austanmegin. Kvisturinn að framanverðu tilheyrði neðri hæð, þar gistu jafnan gestir þeirra Stefáns og Þóru. Norðvestanvert á rishæð var svokallað piltaherbergi eða piltaloft og milli þess og kvists svokölluð „Dimmakompa“, þar sem stigi var upp á háaloft. Á piltaloftinu sváfu vinnumenn Stefáns.

Á neðri hæð minnist Kristín einna helst tveggja stóra stofa; stór stofa með tveimur gluggum að vestanverðu sem kölluð var baðstofan og gestastofan, sem prýdd var mjög skrautlegum og vönduðum húsbúnaði og munum. Suðurforstofan, útbyggingin, mun hafa verið nokkurs konar spariforstofa. Í kjallara voru búr, mjólkurbúr, þvottahús og geymslurými. Meginrýmið var að vestanverðu, svokallaður stóri kjallari. Það var þar, sem Skugga-Sveinn var settur upp í árdaga hússins. Þar voru dyr út á hlað að vestanverðu og auk almenns geymslurýmis var miðstöðvarketillinn staðsettur þar. Það fylgir sögunni, að hann tengdist aðeins upp á neðri hæð, engir miðstöðvarofnar voru á efri hæð, en þar var hins vegar kolaeldavél. Á gólfum voru ýmist fjalir eða linoleumdúkar, veggir panelklæddir eða þiljaðir en veggfóður í sumum vistarverum (sbr. Kristín Jónsdóttir, 2018).

Hér er hlaupið á algjöru hundavaði yfir hina mögnuðu lýsingu Kristínar af innra skipulagi Munkaþverárhússins. Rétt er að mæla með lestri  þessarar frásagnar í fullri lengd: Hér er nánast hverju einasta skúmaskoti, krók og kytru í húsinu lýst sérlega nákvæmlega, og sögur á bak við hvert einasta atriði, t.d. húsgögn, stigahandrið og jafnvel dúka á borðum. Auk þess segir hún frá eigin upplifun af húsinu, munum, heimilishaldi, og fólkinu sem þarna bjó, svo að úr verður skemmtileg blanda af æviminningum og húslýsingu. Allt verður þetta einstaklega ljóslifandi fyrir lesanda. Það er viss ókostur, að svona langur texti er e.t.v. ekki þægilegur aflestrar af tölvuskjá, en hann er um 30 blaðsíður. https://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=411069 (Ath. það þarf að smella á „Lesa meira“ eða „Opna í lesham“ svo allur þessi magnaði texti birtist í heild sinni). Þessi lýsing er öll í þátíð, enda hefur herbergjaskipan væntanlega tekið miklum breytingum. Íbúðin á efri hæð skemmdist t.d. töluvert í bruna í júní 1944 og var innréttuð á annan hátt eftir það. Nú mun húsið vera einbýlishús.

Fast við íbúðarhúsið á Munkaþverá stendur steypt bygging, sem flestum gæti sýnst vera fjósbygging eða eitthvað slíkt. Það er þó ekki svo, heldur er um að ræða íbúðarhús sem Jón Jóhannesson og Margrét Júlíusdóttir reistu sér árin 1931-33. Kallaði Kristín Jónsdóttir það hús Mögguhús, og hér má sjá uppdrátt hennar af því. Þar hefur hins vegar ekki verið búið áratugum saman og húsið nýtt sem geymsla. Skömmu eftir byggingu þess byggði Stefán Jónsson skúr sem tengdi íbúðarhúsin saman og var þar kominn nokkurs konar sameiginlegur inngangur.

Síðari áratugir og niðurlag

Það er skemmst frá því að segja að Munkaþverá er enn í eigu og ábúð sömu fjölskyldu og byggði núverandi hús. Að ytra byrði er húsið lítið sem ekkert breytt frá upphaflegri gerð. Við skulum bera niður á árunum 1970, 1990 og 2010 þegar Byggðum Eyjafjarðar voru gerð skil, í samnefndum ritverkum.

Ábúendur og eigendur árið 1970 voru þau Jón Stefánsson og Aðalheiður Guðmundsdóttir frá Efra-Ási í Hjaltadal. Jón var fæddur hér, sonur Stefáns Jónssonar. Þarna er íbúðarhúsið er sagt 520 rúmmetrar að stærð, en aðrar byggingar eru fjós fyrir 31 kú og kálfafjós, fjárhús fyrir 200 fjár, hesthús fyrir 22 hross, hlöður og votheysgeymslur. Allar byggingar steinsteyptar. Túnstærð er 28,47 hektarar, töðufengur um 1700 hestar og úthey um 800 hestar. Bústofninn telur 24 kýr, 25 geldneyti, 190 fjár og 22 hross, svo hesthúsið er m.ö.o. fullsetið (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973: 365).

Árið 1990 eru ábúendur þau sömu og 1970, en nú hafa margar byggingar verið endurnýjaðar. Byggingarára annarra bygginga en íbúðarhúsa er ekki getið í eldri bókunum. Þá eru íbúðarhúsin mæld í fermetrum, ekki rúmmetrum og er íbúðarhúsið sagt 345 fermetrar. Byggingar á Munkaþverá, auk íbúðarhússins eru eftirfarandi: Hlöður, byggðar 1928, 1976 og 1990, samtals 5217 rúmmetrar. Fjós byggt 1972, 48 básar og geldneytapláss, fjárhús byggt 1990 fyrir 200 kindur. Vélageymsla byggð 1950, 132 fermetrar. Þá eru taldar geymslur byggðar 1931, 1934 og 1950 og þær frá 1931-34 eru væntanlega íbúðarhús Jóns og Margrétar. Bústofninn 1990 telur alls 90 nautgripi, þar af 40 kýr, 198 fjár og 24 hross. Ræktað land er 59,1 hektarar (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993: 963). Jón Stefánsson lést árið 2006 en árið 2010 er Aðalheiður Guðmundsdóttir eigandi jarðar og ábúandi, sem og synir hennar Jón Heiðar og Vilhjálmur Björn. Byggingar eru þær sömu árið 2010 og þær voru árið 1990, ræktað land mælist 59 hektarar og bústofninn telur 41 kú, 38 aðra nautgripi, 141 fjár og 16 hross (Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson 2013:519).

Íbúðarhúsið á Munkaþverá er aldursfriðað eins og öll hús sem byggð eru fyrir 1923. Sögulegt gildi hússins, sem eitt fyrsta steinsteypta íbúðarhúsið í sveitunum framan Akureyrar og það fyrsta til að rafvæðast, hlýtur að vera töluvert. Enn má sjá ummerki um rafstöðina í gilinu, skammt ofan og austan við Eyjafjarðarbraut eystri. Húsið er formfagurt en látlaust og til mikillar prýði og nýtur sín vel á skemmtilegu bæjarstæði. Ásýnd Munkaþverár er einkar geðþekk; skógarlundur, kirkja, íbúðarhús og aðra byggingar mynda skemmtilega heild undir brekku á eyrum við hrikalegt gil. Og hér drýpur sagan af hverju strái, enda hefur hér verið búið í um 1100 ár, hér var klaustur í hundruð ára og staðinn sátu jafnan höfðingjar.

Nærmyndirnar af íbúðarhúsinu eru teknar 7. október 2023 og myndir af bæjarstæðinu sem teknar eru með aðdrætti þann 15. apríl 2023. Myndin af leifum rafstöðvarmannvirkja er tekin 10. júní 2019. Myndin af Strandgötu 45 er tekin 10. júlí 2013. 

Heimildir:

Án höfundar. 1920. „Steinhús mikið“ Norðurland 15. júlí 28. tbl. 15. árg. bls. 1. Sjá tengil á timarit.is í texta.

Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveitar.

Benjamín Kristjánsson. 1945. „Stefán Jónsson, bóndi á Munkaþverá“ Nýjar kvöldvökur 38: 97-100. Sjá tengil í texta.

Björn Jóhannsson. 1934. Brunavirðingar húsa í Öngulsstaðahreppi. Handskrifuð minnisbók, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðrún Harðardóttir, Stefán Örn Stefánsson, Gunnar Bollason 2007. Munkaþverárkirkja. Í Jón Torfason og Þorsteinn Gunnarsson (ritstj.): Kirkjur Íslands. 10. bindi. bls. 197-241. Reykjavík: Þjóðminjasafn í samvinnu við Húsafriðunarnefnd, Fornleifavernd, Biskupsstofu, Minjasafnið á Akureyri og Byggðasafn Dalvíkur.

Jónas Rafnar. 1975. Bæjalýsingar og teikningar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Kristín Jónsdóttir. 2018. Munkaþverá í Eyjafirði. Svarsending við Sarpur: 117 Heimilislíf, húsbúnaður og hversdagslíf, spurningalisti settur fram 2012 af Þjóðminjasafninu. Safnnúmer B - 2012-3-126. Sótt 8. ágúst 2024 á slóðinni: https://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=411069

Laufey Stefánsdóttir. 1993. „Um rafstöðina á Munkaþverá.“ Súlur Norðlenskt tímarit 33: 6-10.

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

Ólafur J. Engilbertsson o.fl. 2021. Þorsteinn Baldvinsson arkitekt. Reykjavík: Sögumiðlun.

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar framan Glerár og Varðgjár. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga. Bernharð Haraldsson, Birgir Þórðarson, Haukur Ágústsson og Kristján Sigfússon skipuðu ritnefnd og bjuggu til prentunar. 

Undir Súlutindum er óhemju mikið fjalllendi, sem nær langt norður fyrir tindana sjálfa. Kallast þar Súlumýrar.  Þar eru þó ekki einungis mýrar heldur miklar kletta- og hamraborgir allt frá ysta odda Löngukletta við Glerárdalsöxl ofan Akureyrar og langleiðina að Kristnesi, frá láglendi og upp undir fjallsrætur. Sunnarlega í þessum klettaholtum skerst mikið gil í hlíðina og heitir það því skemmtilega nafni Gilsárgil; um það rennur nefnilega áin Gilsá. Áin kann hins vegar að draga nafn sitt af jörðinni Gili, sem væntanlega er nefnd eftir gilinu!  Og einmitt sunnan við  þetta gil á háum hól, stendur skemmtilegt hús á tilkomumiklu bæjarstæði. Það er prýtt burst norðanmegin, sem kallast einstaklega skemmtilega á við Súlutinda. Hér er um að ræða íbúðarhúsið á Syðra-Gili, en téðri jörð Gili, var skipt í Ytra og Syðra-Gil fyrr á öldum.

Syðra-Gil stendur, sem fyrr segir, á háum hól í brekkunum sunnan Gilsárgils, nokkurn veginn miðja vegu milli Akureyrar og Hrafnagils. Frá hlaði bæjarins eru 7,5 km í Miðbæ Akureyrar, en aðeins tæpir 3 kílómetrar frá sveitarfélagamörkunum við Kjarnaskóg. Þess má líka geta, að frá Wilhelmínugötu syðst í Naustahverfi er styttra að Syðra-Gili, en frá sama stað að Norðurtorgi, yst á Akureyri!

Hversu langt má rekja sögu jarðarinnar Syðra-Gils eða Gils verður ekki ráðið, en væntanlega er jörðin byggð úr landi Kristness, kannski ekki löngu eftir landnám. Fyrst mun jarðarinnar getið í rituðum heimildum árið 1318 (sbr. Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir 2012: 117).  Upprunalega var um eina jörð að ræða, Gil, sem síðar skiptist í Ytra- og Syðra-Gil. Jörðin var eign Möðruvallaklausturs framan af öldum en mun hafa komist undir Hrafnagilskirkju um aldamótin 1500. Vitað er upp á dag, hvenær Möðruvallaklaustur, með Sigurð „príor“ í forsvari seldi Einari ábóta á Munkaþverá jörðina Gil. Það var 22. febrúar 1452 og var um skipti að ræða, þ.e. Gil var selt í skiptum fyrir jörðina Gásir í Glæsibæjarhreppi (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019:184).  Einhvern tíma seint á 15. öld eða snemma á þeirri 16. hefur jörðin komist í eigu Hrafnagilskirkju og mögulega seint á 16. eða einhvern tíma á 17. öld var jörðinni skipt í tvennt um ána Gilsá, þar sem syðri jörðin varð Syðra-Gil og nyrðri jörðin Ytra-Gil. Árið 1712 var jörðin enn eign Hrafnagilskirkju. Hvenær jörðin komst í einkaeigu liggur ekki fyrir, en Hrafnagilskirkja var lögð af árið 1863. Árið 1889 fluttust að Syðra Gili þau Friðrik Friðriksson frá Kroppi og Lilja Guðmundsdóttir frá Nolli í Grýtubakkahreppi. Áttu þau fjögur börn, þau Sigurlínu Margréti, Ólöfu Indíönu, Hermund og Friðrik. Við lát Friðriks árið 1913 tóku bræðurnir tveir við búskapnum og ári síðar komu þeir upp nýju íbúðarhúsi í stað torfbæjar, sem staðið hafði hér frá fornu fari.

Um eitthvert skeið á 19. öld var lögferja yfir Eyjafjarðará við Syðra-Gil en var hún flutt að Stokkahlöðum árið 1866 vegna grynninga í ánni (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:794). Grynningarnar virðast þó ekki hafa verið varanlegar á þessum slóðum, því um tveimur áratugum síðar var ferja komið upp við Ytra Gil, sem starfrækt var til þangað til Eyjafjarðará var brúuð árið 1923. Þess má reyndar geta, að þegar farið var að huga að brúarsmíði yfir Eyjafjarðará voru tveir möguleikar teiknaðir upp og skoðaðir. Annars vegar þrjár brýr yfir óshólmana, sem urðu ofan á en hinn möguleikinn var ein löng brú við Gilsbæina. Enda þótt óshólmabrýrnar væru mun dýrari kostur mælti verkfræðingurinn Jón Þorláksson eindregið með þeim kosti, og réði þar væntanlega nálægðin við Akureyri (sbr. Hjörtur E. Þórarinsson 1994:336). Það má hins vegar velta fyrir sér hvernig ýmislegt hefði þróast öðruvísi, ef brúin hefði verið reist við Gil en ekki á óshólmunum. Kannski hefði Akureyrarflugvöllur verið lagður sunnar, og flugbrautin náð lengra til suðurs. Mögulega hefði þetta haft áhrif á það, í hvaða átt þéttbýli byggðist.  En kannski hefði þetta einfaldlega engu breytt, nema hvað miklu lengra væri fyrir þá sem komu t.d. úr Þingeyjarsýslum til Akureyrar eða íbúa Kaupangssveitar til Akureyrar. Löngu síðar reis þó annars konar brú á þessum slóðum, en sú var ekki ætluð fyrir farkosti eða fólk heldur var um ræða pípubrú fyrir heitt vatn frá Laugalandi.

Íbúðarhúsinu að Syðra-Gili má skipta í tvær álmur, þó ekki sé það sérlega stórt. Syðri hlutinn er einlyft timburhús með lágu, portbyggðu risi og útskoti eða bakbyggingu með einhalla þaki til vesturs. Nyrðri hlutinn er steinsteyptur, einlyftur með háu risi. Suðurhluti snýr stafni mót suðri en norðurhluti snýr austur-vestur og myndar norðurhlutinn því nokkurs konar burst eða kvist á húsinu. Syðri hluti hússins er klæddur steinblikki, bárujárn er á þaki en nyrðri hluti hússins er múrsléttaður að mestu. Í flestum gluggum eru krosspóstar af einhverju tagi. Grunnflötur hússins mælist nærri 11x7m (ónákvæm mæling af kortavef).

Syðra-Gilshúsið reistu þeir Hermundur og Brynjólfur Friðrikssynir, sem fyrr segir, árið 1914. Væntanlega hefur þar verið um að ræða syðri hluta hússins. Austurhluti þessa húshluta, þ.e. sá hluti hússins sem er undir risþaki er æði mjór, sem gæti bent til þess, að húsið hafi verið reist sem „framhús“ á torfbæ. Það þarf þó ekki endilega að vera: Í umfjöllun um Syðra-Gil í Eyðibýli á Íslandi er húsið sagt byggt í þremur áföngum, þ.e. tvisvar byggt við það, og vesturhluti hússins sagður mögulega viðbygging við torfbæ. Það hlýtur að vera skúrbyggingin með einhalla þakinu. Þannig gæti fremri hluti syðri hluta, þ.e. húsið með risþakinu verið byggður við síðar eða komið í stað torfbæjar. Síðast var byggt við húsið 1927 og þar var um að ræða norðurhlutann, sem er steinsteyptur. Í Byggðum Eyjafjarðar sem teknar voru saman á árunum 1970-73, er húsið sagt byggt 1927 og þar væntanlega miðað við byggingu norðurhlutans.  Það er freistandi að giska á, að þegar þeir  bræður Brynjólfur og Hermundur, byggðu steinsteyptu álmuna við húsið til norðurs hafi þeir samhliða járnvarið suðurhlutann.  Timburhluti hússins er klæddur steinblikki en sú klæðning var móðins á timburhúsum á Akureyri og nærsveitum á 3. og 4. áratug 20. aldar. Þegar skoðuð er saga húsa í þéttbýli liggur að öllu jöfnu fyrir hvenær viðbyggingar og aðrar breytingar voru gerðar í bókunum bygginganefnda. Þegar um  er að ræða eldri íbúðarhús í dreifbýli er annað uppi á teningnum, enda voru sjaldnast starfandi sérstakar bygginganefndir til sveita á fyrri hluta 20. aldar eða fyrr.

Síðla árs 1933 voru húseignir á Syðra-Gili metnar til brunabóta. Íbúðarhúsinu var lýst á eftirfarandi hátt: „Íbúðarhús, kjallari og port auk stofuhæðar, 3 herbergi og forstofa auk rishæðar. Skúr áfastur við íbúðarhús“ (Brunabótafélag Íslands 1933: nr. 24). Íbúðarhúsið var sagt 11,5x4m að grunnfleti og 5,5m á hæð en skúrinn 7,5x3,5m og 2,2m á hæð. Íbúðarhús og skúr úr steinsteypu og timbri, járnklæddar að hluta.  Þessar byggingar mynda væntanlega eina heild, þ.e.a.s. íbúðarhúsið sem enn stendur, en voru engu að síður metnar sem aðskilin hús. Veggir og loft voru úr timbri en steingólf í eldhúsi, húsið kynt með kolamiðstöð og steinolía til ljósa. Alls voru sex byggingar (þar af nokkrar sambyggðar) skráðar að Syðra Gili þennan nóvemberdag árið 1933, íbúðarhús og skúr voru úr timbri, steini og járni en einnig voru sambyggð fjós og hlaða og skemma úr torfi og grjóti að Syðra Gili. Þá var þar einnig eldhúskofi með hlóðum, úr torfi og grjóti, 3,5x2m að grunnfleti. Þessar byggingar eru væntanlega löngu horfnar. Alls voru byggingarnar metnar á 8070 krónur, þar af íbúðarhús og skúr á 7400 kr. Árið eftir, 1934 (skv. Fasteignaskrá) munu þeir Brynjólfur og Hermundur hafa reist fjós og hlöðu úr steinsteypu og stendur síðarnefnda byggingin enn, vestan við íbúðarhúsið.

Þeir Brynjólfur og Hermundur Friðrikssynir bjuggu hér um áratugaskeið ásamt ráðskonu sinni, Árnýju Sigurðardóttur.  Árið 1966 tók Eiríkur Helgason frá Ytra-Gili við búinu og var hann jafnframt síðasti ábúandi Syðra-Gils. Af einhverjum ástæðum er Syðra-Gil sums staðar sagt fara í eyði árið 1966 en hver sá sem flettir Byggðum Eyjafjarðar sem gefin var út árið 1973 sér, að það er ekki alls kostar rétt: Árið 1970 er Eiríkur Helgason búsettur á Syðra-Gili og telur bústofn hans 80 fjár og 8 kýr. Túnstærð er 9,81 hektarar og töðufengur um 500 hestar. Þar er húsið sagt byggt 1927 og 300 m³ að stærð (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973: 265). Samkvæmt bókinni Eyðibýli á Íslandi var síðast búið í íbúðarhúsinu að Syðra-Gili árið 1972. Eiríkur Helgason hélt hins vegar áfram að nýta tún Syðra-Gils en hann og kona hans, Ingunn Tryggvadóttir, voru bændur á Ytra-Gili um áratugaskeið. Árið 1990 voru tún Syðra-Gils, sem nýtt voru af Ytra-Gilsbændum, 14,1 hektarar (sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:728). Snemma á 2. áratug þessarar aldar fór rannsóknarhópur um landið og „vísiteraði“ eyðibýli líkt og biskupar kirkjur, mörg slík um landið. Afrakstur þessarar vinnu kom út á bókum, Eyðibýli á Íslandi.  Syðra-Gil heimsótti hópurinn árið 2012 og grípum hér niður í skýrslu hópsins: […]Nýjasti hluti hússins, norðurbyggingin, frá um 1927 er steyptur og hefur alltaf verið óupphitaður. E.t.v. var elsti hluti hússins, sem er skv. eigendum vesturhluti hússins, gömul viðbygging við torfbæ. Útveggir hússins eru nokkuð heilir. Að sögn eigenda er fótstykki hússins að hluta til fúið í timburhluta hússins, en grindin er ekki farin að skekkjast. Gluggar eru allir glerjaðir og karmar, póstar og fög eru á sínum stað. Útihurðir eru heilar sem og þak. […] Hurða- og gluggabúnaður er í húsinu sem og raflagnir. Gamlir rafmagnsofnar eru í húsinu (Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir  2012: 117). Eigandi hússins, sem vísað er til, er téð Ingunn Tryggvadóttir, á Ytra-Gili.

Miðað við þá staðreynd, að ekki hefur verið búið í íbúðarhúsinu að Syðra-Gili í meira en hálfa, virðist húsið í nokkuð góðu ásigkomulagi. Samkvæmt fasteignaskrá er húsið skráð sem geymsla en það er ekki óalgengt að eldri íbúðarhús til sveita fái það hlutverk eftir að búsetu lýkur. Húsið er aldursfriðað, þar sem það er byggt fyrir 1923, en bæjarstæðið er einstaklega skemmtilega staðsett. Séð frá þjóðvegi kallast húsið skemmtilega á við Súlutinda. (Kannski myndi það fullkomna sjónræna heild við tindana, ef byggð yrði önnur burst við húsið sunnanmegin). Það er að sjálfsögu ekki hægt að tala um neina götumynd á þessum slóðum en Syðra-Gil er sannkölluð prýði í bæjaröðinni milli Akureyrar og Hrafnagils. Þá má geta þess, að hlaðan frá 1934 vestan við íbúðarhúsið er nokkuð merkileg bygging en hún mun vera með fyrstu byggingum hérlendis, sem steypt er með mótaflekum (sbr. Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir  2012: 117). Hinar öldnu byggingar á bæjarhólnum, íbúðarhúsið og hlaðan, eru reyndar ekki þær einu í landi Syðra-Gils. Töluvert neðan við, á austustu og neðstu bökkum Gilsárgils nokkurn veginn beint á móti Ytra-Gili, stendur nýleg vélageymsla sem reist var 2017. Myndirnar eru teknar 21. sept. 2019, 13. apríl 2024, 26. júní 2023 og 8. júlí 2024.

Heimildir: Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir. 2012. Eyðibýli á Íslandi. Rannsókn á eyðibýlum og yfirgefnum húsum í Norður- Þingeyjarsýslu, Suður Þingeyjarsýslu og Eyjafjarðarsýslu. Reykjavík: Eyðibýli – áhugamannafélag.

Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveitar.

 Brunabótafélag Íslands. Hrafnagilshreppsumboð. Virðingabók 1933-1939. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri. HsksjAk. F-117/H1. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalasafnsins: https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f_117_h1_hrafnagilshreppur_1933_1939?fr=sNGUzYjQ5OTgzNzk

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Hjörtur E. Þórarinsson. 1994. Saga Sýslunefndar Eyjafjarðarsýslu 1874-1989. Akureyri: Héraðsnefnd Eyjafjarðar.

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar framan Glerár og Varðgjár. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga. Bernharð Haraldsson, Birgir Þórðarson, Haukur Ágústsson og Kristján Sigfússon skipuðu ritnefnd og bjuggu til prentunar.

Kæru lesendur. Það gæti orðið einhver örlítil bið eftir næsta "Húsi dagsins". Ástæðan er sú, að tölvan mín tók upp á einhverjum óskunda sem ég kann ekki að útskýra, en verið er að finna út hvort viðgerð verði við komið, eða hvort endurnýjunar sé þörf. Enda þótt mögulegt sé að opna ritvinnslu síðunnar í síma er mér ekki tamt að skrifa langt mál á þann hátt auk þess sem öll vinnsla mynda og uppsetning gegnum smáan símaskjá er illviðráðanleg. (A.m.k. hvað mig varðar) En þegar tölvukostur kemst í lag munu birtast hér, í júlí og ágúst, umfjallanir um nokkur eldri hús í sveitunum í nágrenni Akureyrar.