Hús dagsins: Aðalstræti 66; Indriðahús

Eitt margra gilja Akureyrarbrekknanna er Skammagil. Það liggur sunnanvert í Naustahöfða og liggur um norðurbarm þess snarbrött og hlykkjótt leið frá Nonnahúsi eða Minjasafni upp að elsta hluta Kirkjugarðs Akureyrar á Naustahöfða. Gilið er að mestu skógi vaxið og er þar um að ræða trjágróður sem tekið hefur mikinn vaxtarkipp sl. 2-3 áratugi. Þau hafa hins vegar staðið í um eða yfir 18 áratugi, elstu húsin neðan Skammagils, við sunnanvert Aðalstræti. Eitt þeirra er Aðalstræti 66. Þar er mögulega um að ræða eitt fyrsta veitingahús Akureyrar…

Um Aðalstræti 66 segir Steindór Steindórsson: Það hefur lengi verið hald manna að Bertel Holm Borgen, sýslumaður Eyfirðinga, hafi reist húsið. En það er á misskilningi byggt. Sýsluskjöl sanna svo ekki verður um villst að Grímur Laxdal bókbindari og veitingamaður byggði það árið 1843 (Steindór Steindórsson 1993:47). Steindór telur jafnframt að húsið hafi í upphafi verið sniðið að veitingarekstri Gríms, en hann hafði fengið veitingaleyfi, árið áður.  Að öllum líkindum er húsið byggt ári fyrr eða 1842 og það rímar ágætlega við það, að í maí það ár, fékk Grímur veitingaleyfi. Hann hefur að öllum líkindum ekki tvínónað við það, að reisa hús fyrir veitingarekstur. Ekki fylgir sögunni hvort einhver byggingarmeistari hafi verið yfir byggingunni en á þessum árum voru þeir Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni og Ólafur Briem á Grund mikilvirkastir í slíkum byggingum. Það eru þó engar heimildir, svo höfundur viti til, fyrir því að annar þeirra  hafi komið að byggingu þessa húss.  Hins vegar voru Grímur Laxdal og Ólafur Briem góðir vinir og vitað að Ólafur smíðaði oft fyrir Grím.

Aðalstræti 66 er einlyft timburhús, bindingshús, með háu og bröttu risi og miðjukvisti eða útskoti, sem skagar nokkuð út fyrir framhlið. Í lýsingum segir, að burðarviðir hússins séu 5x5 tommu bitar og húsgrindin 7 bita/sperrufög að breidd (sbr. Finnur Birgisson 1993:15).  Á bakhlið er einlyft viðbygging með aflíðandi þaki og tveir smáir kvistir. Húsið er klætt láréttri timburklæðningu, sexrúðupóstar eru í gluggum og bárujárn á þaki. Grunnflötur hússins er 9,50x6,91m, bakbygging 2,32x 2,55. Kvisturinn, sem er 3,25 að lengd, skagar 83 cm út fyrir framhlið. Flatarmál hússins er 154,8 m²  og rúmmál um 336 m³ , skv. teikningum Reynis Kristjánssonar.

Grímur Grímsson Laxdal, sem byggði húsið, var fæddur í  október 1801. Í Eyfirðingum (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019: 1582) er Grímur sagður fæddur í Reykjavík 10. október en aðrar heimildir segja, að hann muni hafa verið fæddur á Hofi á Skagaströnd (sbr. Sigurþór Sigurðsson 2005:17). Kirkjubækur Hofssóknar á Skagaströnd taka hins vegar af því allan vafa, að Grímur var fæddur á Hofi í Skagaströnd. Þar er hann sagður fæddur 11. október en aðrar heimildir segja 11. október. (Skv. ábendingu frá Jóni Benediktssyni, 29. mars 2025 í athugasemd á vefsíðunni arnorbl.blog.is). Hann var hins vegar búsettur á svæðinu, sem nú kallast Höfuðborgarsvæðið, hluta barnæsku sinnar og fram á fullorðinsár. Árið 1816 var hann stjúpbarn í Hvammkoti, í Reykjavíkursókn. Næstu árin er Grímur að öllum líkindum í vinnumennsku en vitað er, að 1829 eða 1830 hefur hann nám í bókbandi hjá Eggert Eyjólfssyni í Skildinganesi. Um svipað leyti kynntist hann Hlaðgerði Þórðardóttur í Reykjavík. Hún var fædd árið 1804 og var frá Hvammi undir Eyjafjöllum.  Ekki festu þau þó yndi syðra heldur gengu þau í hjónaband haustið 1831 í öðrum Hvammi, en sá var í Eyjafirði. Kom flutningur þessi raunar ekki til af góðu, því foreldrar Hlaðgerðar höfðu meinað Grími að kvænast dóttur þeirra. Ekki sættu þau sig við þetta, heldur struku norður á þeirra einu eign, brúnni hryssu, gengu í hjónaband og hófu í kjölfarið búskap að Dvergsstöðum í Hrafnagilshreppi (sbr. Sigurþór Sigurðsson 2005: 17). Grímur fékkst við bókband samhliða búskapnum. Árið 1835 fluttust Grímur og Hlaðgerður til Akureyrar, eða höndlunarstað Eyjafjarðar og munu fyrst hafa reist torfhús á lóð þar sem nú er Aðalstræti 38. Árið 1843 kaupir Ari Sæmundssen lóðina og húsakost af þeim en þau flytja í syðsta timburhús Fjörunnar  Þar er um að ræða húsið sem Grímur hafði reist fyrir veitingarekstur og varð síðar kennt, ranglega, kennt við Bertel Holm Borgen sýslumann (sbr. Jón Hjaltason 1990:173).

Það var í maí 1842 að Grímur Laxdal fékk leyfi amtsins til að selja ferðafólki næturgistingu, mat og drykk. Segir Jón Hjaltason í Sögu Akureyrar (1990:99) að þá hafi bærinn eignast sinn fyrsta veitingamann. Leyfið var bundið verðlagsskrá amtsins sem var á þá leið, að brennivínsstaup kostaði 2 skildinga, kaffibolli 6 skildinga, rúmgisting 8 skildinga, máltíð 10 skildinga og stórt glas af rommpúnsi 12 skildinga (sbr. Steindór Steindórsson 1993:46). Það er dálítið skemmtilegt að skoða þessa verðskrá, m.a. að matur er dýrari en gisting og kaffibollinn er þrefalt dýrari en brennivínsstaupið. Auk veitingarekstursins ráku þau Grímur og Hlaðgerður nokkurs konar sjúkrahótel og skutu skjólshúsi yfir fólk sem beið þess að fá inni hjá héraðslækninum. Steindór Steindórsson telur að jafnvel hafi hús sem þau reistu, sem síðar varð Aðalstræti 64, verið reist fyrir sjúklingana. Það má ímynda sér, að þröngt hafi verið um veitingareksturinn, sjúklingana og fjölskylduna en á þessum tíma áttu þau fimm börn. Hér er ekki ólíklegt, að þeirra sjöunda barn, Eggert Laxdal hafi fæðst í febrúar 1846, en hann var síðar verslunarstjóri hjá Gudmannsverslun og er elsta hús bæjarins, Laxdalshús, kennt við hann. Grímur Laxdal og fjölskylda hans bjuggu hér í innan við áratug en árið 1850 reistu þau  nýtt hús undir Búðargili, sem síðar varð Aðalstræti 6. Þangað fluttu þau árið 1851 en hingað fluttist nýr eigandi, Indriði Þorsteinsson gullsmiður frá Víðivöllum í Fnjóskadal. Hann átti húsið í tvo áratugi og var húsið löngum nefnt Indriðahús eftir honum. Það er  líklegt að hann hafi fljótlega eftir að hann eignaðist húsið, reist smiðju á lóðinni, sem nú er Aðalstræti 66a.  Árið 1872 seldi Indriði Akureyrarbæ húsið sem nýtti það til skólahalds og var skóli bæjarins hér til húsa í fimm ár. Skólinn var á neðri hæð en á efri hæð bjuggu þurfalingar á vegum bæjarins. Eitt árið voru íbúar loftsins þeir Jón háleggur, Fjöru-Páll, Friðfinnur Kærnested, Jón askur, Jón Reinholt, Björn vasi, Indriði tindur og Jón mæða. Við getum gert okkur í hugarlund að sambúð íbúa loftsins og skólabarna hlýtur oft á tíðum að hafa verið nokkuð skrautleg en ekki fer neinum sögum af því, að vandræði hafi hlotist af. Skólinn var þó ekki marga vetur hér, því árið 1877 fluttist hann í Hafnarstræti 7, þar sem áður hafði verið Havsteensverslun. Jafnframt því að vera sérlegt skólahús bæjarins gegndi húsið hlutverki nokkurs konar félagsheimilis, þar sem fram fór söngur, dans og skemmtanir. Eftir að skólinn fluttist úr húsinu bjuggu oft margar fjölskyldur hér samtímis, jafnvel 6-8, eða um eða yfir 30 manns!

Árið 1880 keypti húsið Sigurður Sigurðsson járnsmiður frá Hæringsstöðum í Svarfaðardal. Hann gerði umtalsverðar breytingar á húsinu, m.a. byggði hann kvistinn mikla fyrir miðri framhlið og breytti gluggum en upprunalega munu gluggar hússins hafa verið tvíbreiðir miðað það sem nú er, þ.e. tólf smárúður. Þá mun Sigurður hafa fyllt grind hússins  af steypu, steypt í binding, sem kallað er. Rúmum 110 árum síðar kom í ljós, að það var eftir á að hyggja ekki mjög hyggilegt, því í ljós kom að burðarviðir neðri hæðar og gólfbitar voru ónýtir vegna fúa. Steypan í bindingsverkinu […]olli meinsemdinni með því að halda stöðugt raka að grindarviðnum (Finnur Birgisson 1993:15). Sigurður reisti einnig smiðju sunnan við húsið, sem nú er löngu horfin. Við kaup Sigurðar á húsinu mun hafa verið á því sú kvöð, að hann leigði bænum helming loftsins sem íbúðarrými fyrir þurfalinga. Það fylgir þó ekki sögunni, hvort kvisturinn mikli hafi verið með í þeim samningi, en hann jók umtalsvert rými þessarar rishæðar, þar sem gólfflötur mælist tæpir 65 fermetrar og drjúgur hluti ómanngengur undir súð. Sigurður Sigurðsson var, að sögn Steindórs Steindórssonar (1993:47) einn fremsti iðnaðarmaður bæjarins og sérhæfði sig m.a. í landbúnaðarverkfærum. Plógar, sem Sigurður framleiddi, þóttu t.d. henta íslenskum hestum betur en hinir innfluttu.  

 Sigurður Sigurðsson seldi húsið árið 1917, Árna Friðrikssyni. En skömmu áður, nánar tiltekið í nóvember 1916 heimsóttu matsmenn Brunabótafélagsins Sigurð og skrifuðu niður eftirfarandi lýsingu á húsinu (ath. orðrétt stafsetning og upptalning): Íbúðarhús einlyft á lágum steingrunni, með kvisti og háu risi lítill skúr við bakhlið. Á gólfi, við framhlið 2 herbergi við bakhlið 1 herb. Eldhús og búr. Á lofti 3 íbúðarherbergi og geimsluherbergi [svo]. Lengd 9,5m breidd 7,2m hæð 4,6m tala glugga 15 (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 15).  Þrjú íbúðarherbergi á lofti ríma ágætlega við það, að húsið skiptist yfirleitt í þrjú íbúðarrými á 2. og 3 áratug 20. aldar.  Árið 1920 búa t.d. 18 manns í húsinu, 4-8 manna fjölskyldur ásamt vinnufólki. Eigandi þá er Axel Vilhelmsson. Næstu áratugi eru eigandaskipti nokkuð tíð, en þegar Húsakönnun Hjörleifs Stefánssonar er gefin út á bók árið 1986 er sami eigandi frá 1945. Þar var um að ræða Magnús Jónsson (d.1992), sem var innfæddur Innbæingur, fæddur árið 1909 í Lækjargötu 9. Hann var lengst af vörubílsstjóri, keyrði lengst af hjá Stefni og var einn af stofnendum Nýju bílastöðvarinnar, sem síðar varð Stefnir.  Magnús og kona hans, Eufemía Ólafsdóttir, byggðu nokkrum árum síðar, eða 1952, nýtt íbúðarhús á lóðinni, Aðalstræti 68. En húsið  Aðalstræti 66 og lóðin, sem kalla mætti landareign, svo víðlend sem hún er, var áfram í eigu fjölskyldu Magnúsar.

Það var árið 1992 að Kolbrún Magnúsdóttir (Jónssonar) réðist í endurbætur á húsinu eftir teikningum og forskrift Finns Birgissonar. Þá var spurning, hvort færa ætti húsið í upprunalegt útlit frá tíð Gríms Laxdals, sem hefði þá falið í sér niðurrif á kvistinum mikla, eða hvort miða skyldi við breytingarnar frá 1880 (sbr. Finnur Birgisson 1993:15). Niðurstaðan var, augljóslega, sú að halda kvistinum. Húsfriðunarnefnd styrkti þessar framkvæmdir, sem upphaflega miðuðu að því að endurnýja glugga og þak en urðu að allsherjar endurnýjum burðarvirkis. Þannig hrökk styrkur Húsfriðunarnefndar rétt rúmlega aðeins fyrir hönnun endurbótana.  Rúmum tveimur áratugum síðar var enn ráðist í endurbætur á húsinu og m.a. byggt við það til vesturs eftir teikningum Reynis Kristjánssonar. Þar voru að verki þau Hrafnkell Marinósson og Hlín Ástþórsdóttir, en Hrafnkell er sonur Kolbrúnar Magnúsdóttir og þannig barnabarn Magnúsar Jónssonar. Í mars 2016 lýstu þau framkvæmdunum í viðtali við Kristínu Aðalsteinsdóttur: Ég varð að taka húsið í gegn þegar mamma eignaðist það. Það var mikilvægt að búa mömmu stað. Þá var talað um „hrakvirði“ hússins eins og húsið væri einskis virði. Síðan eru liðin 20 ár og vinnan svo mikil að því verður varla lýst með orðum. Það jók á erfiðið að búið var í húsinu á meðan það var endurbyggt. En við sjáum ekki eftir neinu. Endurbygging sem þessi felur í sér ákveðna hugsjón sem hefur menningarlegt gildi að okkar mati (Hrafnkell Marinósson (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017: 77).  Þegar viðtalið er tekið eru framkvæmdir við viðbyggingu þó væntanlega ekki hafnar, það er í mars 2016 en teikningar Reynis Kristjánssonar eru dagsettar í nóvember það ár. Viðbyggingin var reist sem bókastofa, til minningar um þau Magnús Jónsson og Eufemíu Ólafsdóttur, þar sem m.a. vantaði pláss fyrir bækur frá Magnúsi. Þess má líka til gamans geta, að skorsteinninn, sem setur skemmtilegan svip á húsið, var endurhlaðinn sumarið 2024 úr steinum upprunalegs skorsteins. Að þeirri framkvæmd kom einmitt Jón nokkur Laxdal, afkomandi Gríms Laxdals (skv. tölvupósti Hrafnkels Marinóssonar til höfundar 1. apríl 2025). 

Aðalstræti 66 er sérlega geðþekkt og snoturt hús og hefur líkast til alla tíð fengið gott viðhald. Það er hluti einstaklega skemmtilegrar húsatorfu undir Skammagili, sem er umföðmuð gróðri og myndar, ásamt Minjasafnsgarðinum, sem er spölkorn norðan við, sérlega yndislega heild gamalla húsa og gróskumikils trjágróðurs.  Það er raunar sem nýtt eftir endurbætur sl. áratuga og viðbyggingin frá 2016 skerðir ekki heildarútlit eða yfirbragð hússins á nokkurn hátt. Kvisturinn mikli gefur húsinu sérstakan svip eða „karakter“, það var sannarlega rétt ákvörðun að mati greinarhöfundar, þegar endurbygging hússins hófst árið 1992, að leyfa kvistinum að halda sér. Aðalstræti 66 var friðlýst skv. Þjóðminjalögum 1. janúar 1990.  Í Húsakönnun 2012 fær húsið m.a. þessi einkunnarorð: Húsið á sér ef til vill merkilegri sögu en flest önnur hús í fjörunni og er gott dæmi um hús sem hefur í gegnum tímann gegnt margskonar hlutverki (Hjörleifur Stefánsson og Hanna Rósa Sveinsdóttir 2012: 61).

Meðfylgjandi myndir eru teknar 14. maí 2015 og 16. febrúar 2025. 

 

Heimildir:

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Finnur Birgisson. 1993. Tvö gömul hús á Akureyri. Í Alþýðumanninum, sérblaði með Alþýðublaðinu, 193. tbl. 74. Árg., 17. desember, bls. 15.

Hjörleifur Stefánsson. 1986.Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012.Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn.

 Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni  http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Jón Hjaltason. 1990. Saga Akureyrar I. bindi. Akureyrarbær og höfundur gáfu út.

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbærinn Saga hús og fólk. Akureyri: Höfundur gaf út.

Sigurþór Sigurðsson.  Bókbindarar á Akureyri 1. hluti. Í tímaritinu Prentarinn  2.tbl. 25. árg.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri: höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur. 

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is

Hús dagsins: Aðalstræti 44; Elínarbaukur

Húsaröðin við sunnanvert Aðalstræti er einkar geðþekk, skipuð lágreistum timburhúsum frá miðri 19. öld undir skógi vöxnum brekkum Naustahöfða. Þessi hluti bæjarins hefur löngum kallast Fjaran, en þessi elsta byggð Akureyrar skiptist í Akureyri annars vegar, á eyrinni undir Búðargilinu og Fjöruna undir brekkunum. Innbærinn er heiti sem kom ekki til fyrr en löngu síðar, eftir að byggðin hafði breitt úr sér milli Oddeyrar og Akureyrar. Í tilfellum margra þessara húsa er erfitt að slá föstu um byggingarár, ef ekki ómögulegt. Engin bygginganefnd var starfandi í bænum fyrr en 1857 og því ekki um að ræða nein byggingarleyfi. Þá voru dæmi um að hús væru flutt annars staðar frá. Eitt þessara húsa er Aðalstræti 44. Það er skráð með byggingarárið 1840 og telst því í 3. – 5. sæti yfir elstu hús bæjarins, ásamt Aðalstræti 52 og Lækjargötu 2a. Húsið hefur löngum kallast því áhugaverða nafni Elínarbaukur.  Byggingarár er þó raunar óljóst, jafnvel líklegt að það sé a.m.k. hálfum öðrum áratug yngra en skráð byggingarár segir til um en hér látum við Aðalstræti 44, eða Elínarbauk njóta vafans.

Aðalstræti 44 er einlyft timburhús á lágum steingrunni með háu risi. Að vestan tengist húsið steinsteyptri viðbyggingu, sem einnig er með háu risi, samsíða framhúsi. Viðbyggingin tengist eldra húsi með tengibyggingu úr timbri sem er með portbyggðu mansardþaki. Á framhlið er smár kvistur með einhalla, brattri þekju og einnig eru kvistir á þekju tengibyggingar, einn hvoru megin og tveir kvistir á bakhlið.  Á veggjum hússins er listasúð, sexrúðupóstar í gluggum og bárujárn á þaki. Á steinsteypta hluta hússins eru veggir múrsléttaðir og ýmist krosspóstar eða einfaldir, lóðréttir póstar í gluggum.

Hver byggði Aðalstræti 44 og hvenær?

Líkt og algengt er með elstu hús Akureyrar eru takmarkaðar heimildir um byggingu Aðalstrætis 44, sem í  manntali 1860 er einfaldlega hús nr. 56 á Akureyri. Byggingarár er talið vera nærri 1840 eða í síðasta lagi um 1854. Svo vill reyndar til, að árið 1840 er einnig tilgreint hús númer 56 í manntali Akureyrarkaupstaðar en ekkert óyggjandi, að um sama hús sé að ræða. Í heimildum eru tveir menn taldir líklegastir til að hafa byggt húsið, Bjarni Gunnarsen og Kristján Tómasson. Bjarni Sívertsen Arnórsson Gunnarsen eða Bjarni Gunnarsen stúdent, verslunarmaður hjá Havsteensverslun. Hann var úr Reykjavík og hafði verið skrifari hjá amtmönnum Norðlendinga, fyrst hjá Grími Jónssyni og síðar Bjarna Thorarensen. Bjarni er sagður „stúdent og kaupmaður á Akureyri“ á vefnum islendingabok.is. Hann strauk af landi brott frá eiginkonu sinni, Elínu Einarsdóttur Thorlacius og tveimur ungum börnum, haustið 1858 (sbr. Jón Hjaltason 2001:34). Ekki fer fleiri sögum af honum, hann er ekki með skráð dánardægur á islendingabok.is nema hvað hann er sagður á lífi árið 1868 (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019:783). Hafi Bjarni og Elín byggt þetta hús hefur það varla verið fyrr en nær 1850, en þau voru fædd 1823 og 1827 og því á barns- og unglingsaldri árið 1840. Einhverjar kenningar eru um, að Kristján Tómasson, tómthúsmaður, hafi byggt húsið. Hann er allavega einn af fyrstu eigendum þess. Hafi Kristján byggt húsið hefur það allavega verið mun seinna en 1840, einfaldlega vegna þess, að Kristján var fæddur árið 1834 og því ekki nema sex ára á því herrans ári 1840. Hann  hefur líklega flust hingað um 1857, en árið 1859 fær hann leyfi hinnar nýju Bygginganefndar til að reisa fjós á lóðinni.

Við skulum bregða okkur ein 170 ár aftur í tímann, til ársins 1855 og glugga í manntalið það ár. Kristján Tómasson var fæddur árið 1834, sem fyrr segir, á Háahamri (hjáleiga í landi Stóra-Hamars) í Öngulsstaðahreppi og uppalinn á Ytri - Tjörnum. Árið 1855 er hann skráður til heimilis að Hrafnagili, þar sem hann er í vinnumennsku. En víkjum nú sögunni til Akureyrar.  Árið 1855 er búsett á „Akureyri verslunarstað“, Helga Egilsdóttir, 26 ára, ásamt móður sinni Guðnýju Kráksdóttur og stjúpföður, Steini Kristjánssyni. Auk hennar búa í sama húsi faðir Guðnýjar, Krákur Jónsson, barnung dóttir Helgu, Anna Jónasína Jónasdóttir, fósturbarn Steins og Guðnýjar, Guðný Þorsteinsdóttir og sonur Steins, Friðbjörn. (Löngu síðar verður hús þeirra þekkt sem Friðbjarnarhús). Helga Egilsdóttir var fædd á Bakka í Öxnadal. Hún hafði tveimur árum fyrir þetta, 1853 siglt til Danmerkur, þar sem hún nam ljósmóðurfræði í eitt ár og heimkomin, 1854, gerðist hún sérleg ljósmóðir eða yfirsetukona Akureyrarkaupstaðar. Hvort leiðir yfirsetukonu Akureyrarbæjar og vinnumannsins á Hrafnagili höfðu þegar legið saman árið 1855 vitum við ekki, en þann 8. október 1857 gengu þau í hjónaband. Og um svipað leyti fluttu þau í næsta hús norðan við Stein og Guðnýju. Kannski byggðu þau húsið, það hefur þá gerst um svipað leyti og þau giftu sig. Hins vegar finnst ekkert byggingarleyfi fyrir húsinu, sem gæti líka bent til þess, að húsið hafi þegar verið risið (höfum í huga, að bygginganefndin tók til starfa vorið áður). Þá er auðvitað líka sá möguleiki, að þau hafi flutt hús annars staðar frá og sett niður við hliðina á Steinshúsi.

Hér langar höfund til að setja fram eina kenningu um byggingu Aðalstrætis 44, sem er gjörsamlega úr lausu lofti gripin og algjörlega án ábyrgðar, en er mögulega ekki vitlausari en hvað annað. Kannski er hér borið í bakkafullan lækinn af vangaveltum um uppruna hússins. Hér að framan er nefnt Friðbjarnarhús, sem stendur næst sunnan Elínarbauks, við Aðalstræti 46.  Enda þótt húsið sé kennt við Friðbjörn Steinsson var það ekki hann, sem byggði það. Faðir Friðbjarnar, Steinn Kristjánsson, byggði það upp úr smiðju sem Ingimundur Eiríksson, járnsmiður úr Reykjavík, hafði selt honum. Ingimundur reisti smiðjuna árið 1849 en Steinn Kristjánsson fluttist til Akureyrar árið 1851 frá Geirhildargörðum í Öxnadal. Það vill svo til, að árið 1840 er Ingimundur Eiríksson járnsmiður einmitt búsettur í „höndlunarstað Eyjafjarðar“ þ.e.a.s. Akureyri. Og það sem meira er, hann og fjölskylda hans eru búsett í húsi nr. 56, þ.e. sama númeri og þau Helga og Kristján árið 1860. Reyndar skal þess getið, að þessi númer þurfa ekki endilega að eiga við sama húsið. Árið 1850 er Ingimundur t.d. skráður í húsi númer 62 en þau Bjarni Gunnarsen og Elín Einarsdóttir í húsi nr. 44. (Árið 1855 eru engin númer á húsunum á Akureyri í manntalinu)  En kannski er rökrétt að álykta, að Ingimundur hafi reist smiðju sína í bakgarði íbúðarhússins, jafnvel lítið eitt sunnar og ofar. Kannski er það tilfellið, að Ingimundur Eiríksson járnsmiður hafi reist Aðalstræti 44 árið 1840?

„Maður Helgu Egilsdóttur yfirsetukonu“

Enda þótt byggingarleyfi fyrir húsinu finnist ekki, er Kristján Tómasson engu að síður nefndur í bókunum bygginganefndar. Þann 18. júní 1859 er honum leyft að reisa lítið fjós á lóðinni, fyrir 2 kýr á bakvið Sæmundsens hesthús, sem staðsett er bakvið íbúðarhús Kristjánsson og hefur Sæmundsen gefið leyfi til þess. (Umræddur Sæmundsen er væntanlega Ari P. Sæmundsson, sem átti þar næsta hús norðan við. Það sem heita má merkilegt við þetta byggingarleyfi, er að í bókunum bygginganefndar er Kristján tilgreindur „maður Helgu Egilsdóttur yfirsetukonu“ og í registrum segir einfaldlega Kristján Tómasson „yfirsetukonumaður“. Gegnum tíðina hefur almennt tíðkast, að kalla konur frúr eftir starfstétt eiginmanna sinna, sbr.læknisfrú, prestsfrú o.s.frv. en það hlýtur að vera næsta sjaldgæft í opinberum skjölum, að karlmenn séu kenndir við starfstétt eiginkvenna. Þau Helga og Kristján áttu hér heima til ársins 1865 en þá hlaut Helga embætti yfirsetukonu í Reykjavík. Hvorugt þeirra varð langlíft, Helga lést úr taugaveiki árið 1867 og Kristján ári síðar. Um Helgu Egilsdóttir segir í minningargrein: Frá þessu tímabili [er hún giftist Kristjáni árið 1857 þar til hún flutti til Reykjavíkur] dvaldi hún hjer á Akureyri og stundaði köllun sína með alúð og samvizku semi og óþreytandi elju; hún tók á móti hjer- um fullt 300 börnum og kenndi 10 kvenn- mönnum ljósmóðurfræði (Án höf 1869: 1).

Elínar þáttur Einarsdóttur

Árið 1860 býr hér, ásamt þeim Helgu og Kristjáni, kona að nafni Elín Einarsdóttir Gunnarsen og er sögð lifa á saumaskap og maðurinn hennar [téður Bjarni Gunnarsen] sé strokinn úr landi. Elín Einarsdóttir var líkast til fædd í Saurbæ í Eyjafirði en hún var dóttir sr. Einars Hallgrímssonar Thorlacius, sem þar þjónaði sem prestur á árunum 1823 til 1867 og lét m.a. reisa núverandi Saurbæjarkirkju. Elín ólst hins vegar upp á Miklagarði hjá föðurafa sínum, sr. Hallgrími Thorlacius og er árið 1845 búsett á Hrafnagili hjá föðurbróður sínum, sr. Hallgrími Hallgrímssyni Thorlacius en árið 1850 er hún búsett í húsi nr. 44 á Akureyri ásamt eiginmanni sínum, Bjarna Gunnarsen. (Kannski hafa þau byggt húsið um eða skömmu fyrir 1850?)  Hún hefur líkast til búið hér áfram eftir að Kristján og Helga fluttu suður, því árið 1873 kaupir hún húsið af erfingjum þeirra. Mögulega hefur hún byggt húsið ásamt Bjarna og fengið inni hjá nýjum eigendum hússins sem leigjandi eftir að hann strauk úr landi. 

Tveimur árum eftir að Elín eignaðist húsið, eða 1875, hóf hún veitingarekstur en fram að því hafði hún að mestu fengist við saumaskap. Fékk hún fullgilt leyfi bæjaryfirvalda til að starfrækja veitingasölu, þ.e.a.s. selja kaffi og léttar veitingar sem hún og gerði hér í húsinu. Áfengisleyfi var ekki inni í veitingaleyfi Elínar. Kallaðist húsið Elínarbaukur. Bauksnafnið kom til af því, að í bænum hafði verið rekið veitingahús sem kallaðist Jensensbaukur eftir iðngrein vertsins, Lauritz H. Jensens, sem var beykir. Komst þannig upp sú hefð, að nefna veitingahús bauka, enda þótt vertinn kæmi hvergi nálægt beykisiðn.  Jensen þessum var raunar nokkuð í nöp við veitingarekstur Elínar, ekki aðeins vegna samkeppninnar, heldur fremur vegna þess, að  hann uppástóð að Elín stælist til að selja mönnum áfengi. Jensen hafði þurfti mikið að hafa fyrir því að mega selja áfenga drykki, m.a. sjá  ferðamönnum fyrir öllu mögulegu sem þeir þörfnuðust m.a. þvotti, gistingu og fóðri fyrir hesta. M.ö.o. virðast kaupin hafa gerst þannig á (Akur)eyrinni, að til þess að öðlast vínveitingaleyfi þurftu menn að reka fullburðug gistiheimili eða hótel, samhliða veitingarekstri.  Þannig færu ferðamenn, sem gistu hjá honum, á kaffihúsið til Elínar en kæmu drukknir til baka í gistingu hjá honum og væru þar með óspektir (sbr. Jón Hjaltason 1994: 330). Það mun hafa verið í ársbyrjun 1877 sem Jensen var nóg boðið og skrifaði amtmanni kvörtunarbréf vegna þessa.  Elín gerði sér þá lítið fyrir og sótti um leyfi til að reka „reglulegt veitingahús“, nokkurs konar „uppfærslu“ á fyrra leyfi sínu. Og úr varð, að Elín fékk leyfi til að selja áfenga drykki og gistingu en þó með þeim skilyrðum, að aldrei mátti skort mat handa gestum og hey handa hestum og ekki mátti fara fram „næturslark eða ólögleg spilamennska“ (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 2012:50).  Það fylgir þó ekki sögunni, að á Elínarbauk hafi verið stundum lögleg spilamennska. Elín rak „bauk“ sinn um áratugaskeið en auk þess leigði hún íbúðarherbergi í húsi sínu. Sama ár og Elín fékk fullgilt veitingaleyfi kom til bæjarins Magnús nokkur Jónsson frá Öxnafelli í Saurbæjarhreppi. Hann hafði þá stundað nám í úrsmíði í Kaupmannahöfn og mun hafa verið einn fyrsti úrsmiður, sem settist að á Akureyri. Hann leigði hjá Elínu og starfrækti hér úrsmíðaverkstæði sitt (sbr. Jón Hjaltason 2001:230) væntanlega það fyrsta slíka í bænum. Lesendur geta ímyndað sér, hversu rúmt hefur verið um  veitinga- og gistiheimili Elínar, íbúa hússins og úrsmíðaverkstæðið á þessum árum, en þá stóð aðeins fremri hluti hússins, um 42 m² að grunnfleti!  

Elín Einarsdóttir átti hér heima, allt til dánardægurs árið 1914. Eignaðist þá sonur hennar, Einar Thorlacius Bjarnason, húsið. Hann seldi það fljótlega Vigfúsi Sigfússyni, veitingamanni á Hótel Akureyri en hann er skráður eigandi hússins 1915 og þar eru leigjendur Halldór Þorgrímsson verkamaður og fjölskylda hans. Árið 1916 var Aðalstræti 44 metið til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt:  Íbúðarhús úr timbri með pappaklæddu þaki, einlyft með háu risi á lágum steingrunni. Austanmegin á neðri hæð voru tvær stofur og forstofa, eitt herbergi og eldhús og búr vestanmegin. Í risi voru tvö íbúðarherbergi og geymsla. Grunnflötur hússins var sagður 7,2x5,4m og hæðin 3,7m (sbr. Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 28). Eigendur, þegar þessi lýsing var gerð, 28. nóvember 1916, voru erfingjar Vigfúsar Sigfússonar, en hann lést tæpum tveimur mánuðum fyrr  eða 1. október. Árið 1918 er Hallgrímur Helgason beykir orðinn eigandi hússins. Hann fékk árið 1920 leyfi til að reisa skúr eða viðbyggingu vestan við húsið. Ekki kemur fram hversu stór sá skúr eigi að vera. Árið 1928 er Hallgrími heimilað að byggja hæð ofan á skúrinn. Engin mál eru á byggingunni en tekið fram, að byggingarfulltrúa sé falið „að segja fyrir um styrkleika og stærð þessarar byggingar“ (sbr. Bygg.nefnd. Ak. 1928: nr. 611).  Fékk húsið þá það lag, sem það hafði fram undir aldamótin 2000. Á teikningum frá Rafveitu Akureyrar sést, að skúrinn hefur þjónað sem geymsla í upphafi, en umræddar teikningar eru frá því um 1923.

Hallgrímur Helgason og afkomendur. Viðbyggingarsaga

Í ítarlegri manntalsskýrslu frá árinu 1940 kemur fram, að tvær íbúðir séu í húsinu, ein á hvorri hæð. Þar kemur einnig fram, að hvorki sé í húsinu miðstöðvarkynding, vatnssalerni né bað en þó rafmagn og vatnsveita. Þá er húsið sagt réttra 100 ára, m.ö.o byggt 1840. Árið 1940 eru átta manns búsettir í húsinu: Annars vegar þau Hallgrímur Helgason og Matthildur Grímsdóttir ásamt dætrum þeirra, Önnu Soffíu og Helgu Sigríði. Hins vegar Kristveig María, einnig dóttir Hallgríms og Matthildar, hennar maður Indriði Jakobsson og börn þeirra Edda Sigurlaug og Þórhallur Helgi.

Það er skemmst frá því að segja, að þær Helga og Anna Soffía áttu hér heima alla sína tíð eftir þetta, Anna lést árið 1985 og Helga árið 1988. Margir, sérstaklega Innbæingar, muna eftir Helgu Hallgrímsdóttur úr kjörbúð KEA eða Höepfner, en þar stóð hún vaktina í hartnær hálfa öld.  Í byrjun árs 1987 segir Helga í viðtali við Dag „Núna bý ég hér ein, en áður var hér margt fólk, jafnvel nokkrar fjölskyldur, en núna er rétt pláss fyrir mig eina,“ […] Stofan í þessu húsi þykir nú ekki stór, en í henni bjuggu eitt sinn hjón með 5 börn, þar fyrir utan var a.m.k. ein önnur fjölskylda í húsinu, ef ekki tvær.“ (Helga Hallgrímsdóttir (Helga Jóna Sveinsdóttir) 1987: 11). Eftir lát þeirra eignaðist frænka (systursonardóttir) þeirra Önnu og Helgu, Anna Kristveig Arnardóttir, húsið. Faðir Önnu er Örn, sonur Indriða Jakobssonar og Kristveigar Hallgrímsdóttur, systur téðra Helgu og Önnu Soffíu. Og þess má geta, að föðurbróðir Önnu Kristveigar er Hallgrímur Indriðason í Aðalstræti 52. Hún er því langafabarn Hallgríms Helgasonar og þannig hefur húsið haldist innan sömu ættar frá árinu 1918 eða í 107 ár!  Í bók Kristínar Aðalsteinsdóttur, Innbærinn saga hús og fólk, segir Anna Kristveig einmitt frá því, að hún hafi ákveðið það 12 ára gömul að kaupa hús frænkna sinna, sem gáfu henni ýmislegt góðgæti sem hún ekki fékk heima hjá sér, þegar hún yrði stór og stóð hún við það (sbr. Kristín Aðalsteinsdóttir 2017:55). Og hún gerði gott betur en að eignast húsið; hún stóð fyrir mikilli uppbyggingu og endurbótum á húsinu þegar þar að kom.

Á árunum 1997-2000 fóru sem sagt fram miklar framkvæmdir við Aðalstræti 44. Viðbyggingar frá 3. áratug 20. aldar voru rifnar en byggt við á ný til vesturs, eftir teikningum Finns Birgissonar. Um var að ræða aðferð, sem löngum hefur verið talin sem skólabókardæmi um það hvernig byggja skal við friðuð, gömul hús. Það er, skil á milli gamla hússins og nýbyggingar eru skýrt afmörkuð með látlausum tengigangi, þannig að viðbygging breytir ekki yfirbragði gamla hússins, sem fær að njóta sín óhindrað. Viðbyggingin er auk þess í sams konar byggingarstíl og upprunalega húsið en mjög skýrt hvar um er að ræða viðbyggingu og eldra hús. Innanstokks bætast við fleiri fermetrar sem eru sannarlega kærkomnir fyrir eigendur og íbúa hússins. Nokkrum árum fyrr var byggt við Aðalstræti 52 og segja má, að tenging nýbyggingar Menntaskólans á Akureyri (sem er reyndar orðin um 30 ára gömul) við Gamla Skóla frá 1904, sé af sama toga.  Við þessar byggingarframkvæmdir voru einnig endurnýjaðir gluggar, veggklæðning og þak á eldra húsinu. Húsinu hefur æ síðan verið vel við haldið og er til mikillar prýði í einni rótgrónustu götumynd Akureyrar. Umhverfið er einnig mjög gróskumikið en líkt og önnur hús á þessum slóðum stendur húsið á geysi víðlendri lóð sem prýdd er hinum ýmsu trjám. Ber þar e.t.v. mest á miklu furutré suðaustan við húsið. Efsti hluti Naustahöfða, sem sumir kalla „Innbæjarbrekkuna“ er á síðustu árum orðinn skógi vaxinn að mestu, nokkurs konar grænn trefill yfir Aðalstræti.  Aðalstræti 44 eða Elínarbaukur var friðlýstur 1. janúar 1990. Meðfylgjandi myndir eru teknar 15. ágúst 2009 og 16. febrúar 2025. 

Heimildir: Án höfundar. 1869. Húsfrú Helga Egilsdóttir Norðanfari 7. júní 30. tbl. bls. 1.

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 11, 18. júní 1859. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 489, 22. okt. 1920. Fundargerðir 1921-30. Fundur nr. 611  30. apríl 1928. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Helga Jóna Sveinsdóttir.1987.  „Búðin var mitt annað heimili” í Degi 14. janúar, 8. tbl 70. árg. bls. 2.

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni 

http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Jón Hjaltason. 1994. Saga Akureyrar II. bindi. Akureyrarbær.

Jón Hjaltason. 2001. Saga Akureyrar III. bindi. Akureyrarbær.

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbærinn Saga hús og fólk. Akureyri: Höfundur gaf út.

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is