Hús dagsins: Laxdalshús, Hafnarstræti 11. (230 ára í ár)

(Hér birtist fyrsta Hús dagsins á árinu 2025. Elsta hús bæjarins á stórafmæli og einnig það næstelsta. Á næstu vikum og mánuðunum verður umfjöllunarefnið þannig elstu hús bæjarins, í aldursröð frá hinu elsta).

Í ársbyrjun 2025 stendur aðeins eitt hús á Akureyri, svo vitað sé, sem náð hefur 200 ára aldri: Laxdalshús, sem stendur við Hafnarstræti 11. Það er ekki aðeins elsta hús bæjarins, heldur það langelsta og hefur hvorki meira né minna en fjóra tugi ára fram yfir annað elsta hús bæjarins, sem byggt er 1835. Mögulega deilir það hús, Gamli Spítalinn, þó heiðrinum með öðru húsi, en í sumum heimildum er talið að austasti hluti Gránufélagshúsanna sé Skjaldarvíkurstofa, sem einnig er byggð 1835. Og fyrst minnst er á Gránufélagshúsin má nefna, að jafnvel er talið að vestasti hluti þeirra húsa, sé jafnvel enn eldri og raunar aðeins litlu yngri en Laxdalshús: Vestasti hluti Gránufélagshúsanna er reistur árið 1873 upp úr verslunarhúsum á Vestdalseyri, sem byggð voru þar árið 1850. Hins vegar er vitað, að einhver þeirra húsa sem stóðu á Vestdalseyri voru komin úr Framkaupstað á Eskifirði, byggð þar á fyrstu áratugum 19. aldar. Þar var fyrst byggt um 1804 og fram yfir 1830 og gæti það hús því hugsanlega verið frá því árabili. Ef Vestdalseyrarhúsið svokallaða er upprunalega úr Framkaupstað, gæti Gamli Spítalinn þannig aðeins verið í þriðja sæti yfir elstu bæjarins og vestasti hluti Gránufélagshúsanna  í öðru sæti, og jafnvel orðinn 200 ára! Á fullyrðingunni hér í upphafi er þannig viss fyrirvari, því byggingarár elstu húsa bæjarins er nokkuð á reiki og mögulega hafa einhver þeirra húsa verið flutt annars staðar frá, hafa e.t.v. staðið í áratugi annars staðar áður, en þau voru reist hér. En það er hins vegar nokkuð óyggjandi, að Laxdalshús er allra húsa elst á Akureyri og árið 2025 á það 230 ára stórafmæli.  

 

Forsaga – tilurð verslunarstaðar – Kyhnsverslun

Hin eiginlega Akureyri stendur undir Búðargili og hefur orðið til úr framburði Búðarlækjar. Öldum saman fór fáum sögum af eyri þessari, sem aðeins var örnefni í landi Nausta og Stóra-Eyrarlands  en helsti verslunarstaður Eyjafjarðar var á Gáseyri. Sú höfn mun þó hafa spillst mjög af framburði Hörgár. Mun það hafa verið á 15. eða 16. öld sem farið var að notast við höfnina á Akureyri, en þar var hvort tveggja skjólgott og aðdjúpt. Seglskip áttu hins vegar erfitt með að sigla inn að fjarðarbotni vegna vinda, sem fjalllendi beggja vegna fjarðar skóp (sbr. Jón Hjaltason 1990:13). Það var hins vegar ákvörðun Danakonungs, þegar Einokunarversluninni var komið á, að Akureyri skyldi verða aðalhöfnin við Eyjafjörð. Það leið þó á mjög löngu þar til búseta hófst, kaupstefnur fóru fram á vorin og búðir aðeins opnar á sumrin. Ekki mun hafa verið um búsetu að ræða fyrr en um 1760 og 1777 var það lögbundið, að kaupmenn hefðu hér fasta búsetu (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:9). Og það var einmitt þá, sem fyrsta íbúðarhúsið reis á Akureyri en það byggði Friedrich Lynge, sérlegur Akureyrarkaupmaður hjá Konungsversluninni dönsku.

Þegar einokunarverslunin var afnumin árið 1787 voru eignir Konungsverslunarinnar seldar og kaupendur voru téður Lynge og annar kaupmaður að nafni Lauritzen. Lynge, sem var í senn síðasti einokunarkaupmaðurinn og fyrsti „frjálsi“ kaupmaðurinn á Akureyri, keypti svo eignir Lauritzens árið 1794. En var Lynge einn um hituna í hinum nýfrjálsa kaupstað? Svo var nú ekki, því fleiri kaupmenn höfðu bæst í hópinn eftir einokunarafnám og meðal þeirra var Johan Peter Hemmert, sem fékk útmælda lóð undir verslunarhúsið árið 1792 norðan við þau kaupstaðarhús, sem fyrir voru. Fór hann fyrir verslunarfyrirtæki kaupsýslumannsins Georgs Andreas Kyhn, sem stóð í verslunarrekstri á Akureyri og Siglufirði. Mun Hemmert hafa stýrt verslun á síðarnefnda staðnum veturinn 1792-93. Var þetta í trássi  við lög, sem kváðu á, um að enginn kaupmaður eða faktor mætti „[…]reka verslun á þurru landi í tveimur eða fleiri verslunarumdæmum“ (Jón Hjaltason 1990:42-43). En á einhvern hátt komst Kyhn upp með þetta fyrirkomulag þrátt fyrir vítur frá yfirvöldum. Látum það liggja milli hluta hér. Á vegum Hemmerts og Kyhnsverslunar risu krambúð og pakkhús sumarið 1793. Tveimur árum síðar fluttist Hemmert alfarinn til Siglufjarðar þar sem hann sinnti starfi faktors (verslunarstjóra). Sama sumar stóðu  menn Georgs Andreas Kyhn í byggingarframkvæmdum á Akureyri; reisti þar íbúðarhús verslunarstjóra og sláturhús.

Nýráðinn verslunarstjóri, Ólafur Gíslason Waage, fluttist í nýreist íbúðarhús verslunarinnar haustið 1795. Hann var ekki  sérlega ánægður með aðbúnaðinn. Íbúðarhúsið, sem reist hafði verið um sumarið, sagði hann „[að] héldi hvorki vatni né vindi, ekki hefði verið lokið við skorsteininn og bindingurinn ber blasti við öllum er kæmu þar inn fyrir dyr“ (Jón Hjaltason 1990:45). Nú vill hins vegar svo til að umrætt hús, sem svo var lýst, stendur enn 230 árum síðar og það með glæsibrag, eitt verslunarhúsa Kyhnsversluna. Er þar komið hús það, sem u.þ.b. öld síðar og æ síðan kallast Laxdalshús.

 

Laxdalshús stutt lýsing – Um grindarhús

Laxdalshús er einlyft timburhús með háu risi og stendur það á steyptum grunni. Það er allt klætt slagþili, veggir jafnt sem þak, og sexrúðupóstar í gluggum. Á suðurstafni eru tveir smærri gluggar á neðri hæð sem eru þrískiptir lóðrétt; „hálfir sexrúðu-“. Á miðri framhlið er smár kvistur fyrir miðri þekju en tveir slíkir á bakhlið. Grunnflötur hússins er 13,36x6,37m.  Laxdalshús er  grindarhús eða bindingsverkshús af svokallaðri dansk-íslenskri gerð, eldri. Sýnilegustu einkenni þeirra eru í grófum dráttum hátt og bratt ris og tiltölulega langur grunnflötur miðað við breidd og um er að ræða elstu gerð timburhúsa hérlendis, sem risu á upphafsárum kaupstaða. Oftar en ekki voru þessi hús dönsk að uppruna og jafnvel tilsniðin og tilhöggvin í Danmörku og sett saman hér af dönskum smiðum (sbr. Hörður Ágústsson 2000: 105). Helstu hlutar dæmigerðs grindarhúss eru aurstokkar eða fótstykki, gólfbitar, stoðir, skástoðir, skammtré, lausholt, syllur, sperrur og skammbitar. Stundum bættust svokallaðir skálkar við þessa upptalningu en þeir lögðust á sperruenda til að framlengja sperrur fram yfir gólfbita.

Í stuttu máli fólst byggingaraðferð grindarhúsa í því, að aurstokkar(fótstykkin) voru lagðir á undirstöður, læstir saman í hornum og bundnir saman af gólfbitum, sem lágu þvert yfir undirstöðurnar. Voru þessi undirstöðutré lögð í sand eða möl og húsin þannig, eðli málsins samkvæmt, kjallaralaus. Ofan á aurstokkana voru reistar stoðir og á milli þeirra skammtré. Efst í útveggjunum hvíldu syllur eða lausholt. Svo virðist sem þessi tvö hugtök eigi við um þennan sama hluta burðarvirkisins. Á skýringarmynd, sem birtist í bókinni Íslenskri byggingararfleifð, kallast biti þessi lausholt. Um lausholt segir Hjörleifur Stefánsson hins vegar: „Milli stoðanna sem voru lárétt tré sem nefndust lausholt eða víxlar, stutt tré sem töppuð voru í stoðir beggja enda. Yfir og undir þeim opum í grindinni sem gluggar og dyr skyldu vera, voru lausholt“ (Hjörleifur Stefánsson 1986:29). Þessa skilgreiningu mætti skilja á þann veg, að lausholt séu nokkurn veginn sambærileg við skammtré milli stoða, nokkurs konar aukaskammtré fyrir glugga- og hurðabil. Í skýrslu Þjóðminjasafnsins um bæinn í Laufási kemur fram, að hugtakið sylla sé frekar notað í eldri úttektum á bæjarhúsum en síðar kallist sambærileg tré, lausholt. Munurinn er útskýrður þannig, að syllur standi upp á rönd, „felldar í klofa“ yfir stoðunum (stoðirnar grópaðar inní trén) en lausholt hvíli flatt ofan á stoðunum (sbr. Guðrún Harðardóttir 2006:9). Síðara tilfellið eigi frekar við um bindingsverk. Í annarri skýrslu, Gamlir Byggingarhættir er svo einnig að finna skýringarmynd, þar sem lóðrétt tré milli stoða (sambærilegt við skammtré) er kallað lausholt (sbr. Sigríður Sigurðardóttir 2011:9). Hér skal ósagt látið hvort lausholt eða syllur séu í Laxdalshúsi eða hvað einstakir byggingarhlutar þess heita. En ofan á lausholtin eða syllurnar lögðust gólfbitar efri hæðar og á þeim hvíldu sperrur eða sperrukjálkar. Gólfbitar náðu jafnan út fyrir sperrur en stundum var fleygum, svokölluðum skálkum, skotið neðst, framan á sperrurnar og þeir látnir nema við enda gólfbita. Myndaðist þannig örlítið brot neðst í þakið. Skv. Herði Ágústssyni (2000:115) voru skálkar einna helst á innfluttum dönskum húsum. Það rennir stoðum undir, að Laxdalshús hafi verið tilhöggvið í Danmörku, því auk þess að vera reist fyrir danska aðila, er þak þess með greinilegu „skálkalagi“.

 

„Akureyri 3“ – Lever feðgin – Örlög Kyhns

Laxdalshús var lengst af í eigu kaupsýslumanna og verslana og íbúðarhús verslunarstjóra. Það er ekki ósennilegt, að fyrsti íbúi hússins hafi verið Ólafur Gíslason Waage verslunarmaður hjá Kyhn. Ekki dvaldist honum lengi í þeirri stöðu, eða í íbúðarhúsinu, því hann lést í mars 1797, aðeins 33, ára úr því sem sagt var „þung brjóstveiki“ (sbr. Jón Hjaltason 1990:52). Við stöðu hans tók Einar Ásmundsson Hjaltested og fluttist í húsið ásamt konu sinni Guðrúnu Runólfsdóttur og nýfæddum syni þeirra, sem hlaut nafnið Ólafur. Í Manntali árið 1801 er Einar sagður „bóndi á Akureyri 3 í Akureyrarkaupstað“. Þannig hefur opinbert heiti þessa íbúðarhúss verslunarstjóra Kyhnsverslunar, sem síðar varð þekkt sem Laxdalshús við Hafnarstræti 11, verið Akureyri 3. En líkt og forveri hans í starfi sem og í ábúð Akureyrar 3 var Einar Ásmundsson Hjaltested ekki langlífur því hann fórst í skipsskaða síðla hausts 1802, 31 árs að aldri.

Eftir sviplegt fráfall Einars tók maður að nafni Hans Wilhelm Lever við stöðu verslunarstjóra Kyhnsverslunar. Hans, sem var systursonur Kyhns, fluttist eins og lög gerðu ráð fyrir, í íbúðarhúsið. Hans Lever er e.t.v. einna þekktastur fyrir það, að hafa byrjað að rækta kartöflur og kennt Akureyringum þau fræði. Einhvern tíma heyrði greinarhöfundur í sögugöngu um Innbæinn, að það hafi helst staðið kartöfluræktun Akureyringa fyrir þrifum í tíð Levers, að bæjarbúar átu jafnan útsæðið.  Kartöflurækt Hans Levers fór norðanmegin í Búðargilinu, þar sem brekkurnar vissu mót suðri. Enn eru kartöflugarðar á svipuðum slóðum, rúmum tveimur öldum síðar. (Skyldi vera hægt að friða kartöflugarða?) Dóttir þeirra Hans Lever og Þuríðar Sigfúsdóttur var Wilhelmína. Hún var meðal valinkunnustu og virtustu borgara bæjarins á 19. öld og er mögulega þekktust fyrir að hafa kosið fyrst kvenna á Íslandi. Var það í bæjarstjórnarkosningum árið 1863, meira en hálfri öld áður en konur fengu kosningarétt. Hér má sjá mynd úr sögugöngu, tileinkaðri Wilhelmínu Lever, sem farin var um Innbæinn fyrir um áratug. Er það Fanney Valsdóttir, sem þarna ávarpar þátttakendur, sem Wilhelmína Lever. Eins og fram kemur hér að framan fór Kyhn nokkuð á svig við íslensk verslunarlög á síðasta áratug 18. aldar og mun almennt hafa verið nokkuð slægur sem kaupsýslumaður. Það varð honum á endanum að falli, því árið 1808 var hann dæmdur til ævilangrar fangelsisvistar vegna fjársvika. Munu þau mál hafa snúið að öðru en verslun hans hér. Hans Lever stýrði hins vegar versluninni eins og ekkert hefði í skorist og vissi mögulega ekkert af fangelsun verslunareigandans; landið var nefnilega einangrað frá umheiminum vegna Napóleonstyrjalda (sbr. Steindór Steindórsson 1993:100). Á þessum árum var Kyhnsverslun og húsakostur hennar  í eigu margra erlendra fyrirtækja sem voru kröfuhafar Kyhns. Þeir skiptu sér ekki beint af verslunarrekstrinum en munu hafa falið Christian G. Schram, faktor á Skagaströnd, umsjón með henni. Réði hann Gísla Erlendsson sem verslunarstjóra en hann hafði verið verslunarþjónn hjá Lever. Árið 1814 tók við verslunarstjórastöðu, og ábúð íbúðarhússins, Hans nokkur Baggaöe og sama ár fór fram úttekt á húsakosti Kyhnsverslunar. Í norðurhluta neðri hæðar var faktorsíbúðin (faktor var verslunarmaður eða verslunarstjóri) sem var tvær stofur. Í miðju var eldhús og búr og tvö herbergi í suðurenda, eitt ætlað verslunarþjóni og annað ætlað beyki. Af öðrum húsum og mannvirkjum verslunarinnar má nefna krambúð (b. 1793), sláturhús (b.1795), mörbúð  og sauðarétt (byggingarára mörbúðar og réttar ekki getið). Síðast en ekki síst er kamar sérstaklega tilgreindur í úttektinni (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:117).

 

Gudmannsfeðgar og Steincke

Einhvern tíma á bilinu 1814 - 1817 virðist Pachen og Co. hafa keypt verslunina og hún seld Kjartani Ísfjörð. Hann átti verslunina um mjög skamma hríð en Hjörleifur (1986:118) segir hann hafa selt verslunina „samstundis“. Kaupandi var Jóhann Gottlieb Guðmundsson Gudmann, snikkarasonur frá Grundarfirði. Gudmann var nokkurs konar eins manns verslunarveldi, hann stundaði verslun víða um land og hafði höfuðstöðvar sínar í Danmörku. Á Akureyri hóf hann að versla árið 1813. Eftir kaup Gudmanns á fyrrum Kyhnsverslun voru aðeins tvær verslanir á Akureyri, Gudmannsverslun og verslun J.L. Busch, sem starfrækt var  í gömlu einokunarverslunarhúsunum. Og ekki leið á löngu þar til Gudmann keypti Buschverslun en það var árið 1822. Líkt og verslunareigendur fyrri tíðar átti Gudmann líkast til aldrei heimili í íbúðarhúsinu en það átti hins vegar verslunarstjórinn Andreas Daniel Mohr. Sá fór fyrir Gudmannsverslun í rúm 30 ár eða til ársins 1852.

Um svipað leyti kom að versluninni Dani að nafni Bernhard Steincke. Hann sinnti eftirliti með versluninni fyrir hönd eigenda en varð síðar verslunarstjóri. Á þessum árum var Johan Gudmann  kominn á efri ár en sonur hans, Friðrik Gudmann, hafði löngum verið honum innan handar. Tók hann við verslun föður síns árið 1857 og réði Steincke sem verslunarstjóra árið 1863. Bernhard Steincke lét sig mjög varða hins ýmsu bæjar-, menningar- og framfaramál  og varð fljótt mikils metinn. Hann beitti sér fyrir þilskipaútgerð, nýjungum og umbótum í landbúnaði og auðgaði mjög menningarlíf bæjarins: Hann kynnti m.a. sjónleikjahald (leiksýningar) fyrir bæjarbúum, starfrækti söngflokk og kenndi ungu fólki dans og gítarleik. Þá var honum mjög umhugað um að bæjarbúar fengju sjúkrahús og kom því til leiðar, að Friðrik Gudmann keypti fyrrum læknisbústað bæjarins og innréttaði sem sjúkrahús. Var það árið 1873. Sumarið 1874 var Akureyrarbæ svo fært húsið að gjöf og kallaðist það Gudmanns minde. Þá var Steincke fyrstur Akureyrarkaupmanna til að færa verslunarreikninga og bókhald á íslensku, löngu áður en það var lögfest. Segir Steindór Steindórsson (1993:101) svo um Steincke: „Hann ávann sér fádæma vinsældir og svo mikið traust báru menn til hans að sagt var að bændur réðust naumast í að byggja sér fjárhúskofa nema bera það undir Steincke“.

 

Laxdals þáttur – Stórbrunar  „óbrynnishús“  og sjáandi

Steincke var frumkvöðull og framfarasinnaður maður og það var einnig eftirmaður hans hjá Gudmannsverslun, Eggert Laxdal. Hann fluttist í húsið 1875, er Steincke fluttist af landi brott, og tók við verslunarstjórastöðunni. Var húsið þá kennt við Eggert  Laxdal og þar komið nafnið Laxdalshús. Það er athyglisvert, að í flestum tilfellum eru hús sem kennd eru við menn á annað borð, yfirleitt kennd við þá sem byggðu þau. Þegar Laxdal fluttist í samnefnt hús stóð húsið hins vegar á áttræðu! (Þess má ennfremur geta,  að húsið var á 51. aldursári þegar Eggert Laxdal fæddist í febrúar 1846). Eggert sat m.a. lengi í bæjarstjórn og var einn stofnenda Framfarafélags Akureyrar árið 1879. Sá félagsskapur stóð að ýmissi fræðslu og fyrirlestrum, m.a. fyrir iðnnema. Eggert stýrði versluninni lengst af undir eignarhaldi Carls J. Höepfner en hann eignaðist verslunina árið 1879, er Friðrik Gudmann lést, aðeins fimmtugur að aldri. Kallaðist verslunin eftir það Gudmanns efterfölger.

Aðfararnótt 19. desember 1901 varð stórbruni á Akureyri og brunnu þó nokkur hús til ösku. Eins og gefur að skilja varð Laxdalshúsi bjargað en þó mun ekki hafa munað miklu. Eldurinn kom upp í veitingahúsinu og hótelinu Jensensbauk, sem stóð þar sem nú er Aðalstræti 12. Breiddist hann út með ógnarhraða til norðurs um hið svokallaða Efra pláss (Aðalstræti) en einnig brunnu syðstu hús Neðra pláss (Hafnarstræti 1 og 3). Á meðal húsa sem eyddust var fyrsta íbúðarhúsið sem reis á Akureyri, árið 1777 (íbúðarhús Lynges), sem nefnt er hér framarlega í greininni.  Logn eða mjög hægur vindur var þessa nótt en þó gekk á með vestanhviðum sem feykti eldtungunum yfir götuna í Efra plássi sem nýlega hafði fengið nafnið Aðalstræti. En eldhafið vann á húsunum vestanmegin götunnar og brunnur, vatnsfötur og segl bæjarbúa máttu sín lítils. Neðst í Búðargili stóð Möllershús, þar sem nú er Aðalstræti 8. Það brann til kaldra kola og litlu munaði, að eldurinn næði þaðan yfir götuna í gömlu Mörbúðina á lóð Gudmannsverslunar. Það sem hins vegar mun hafa bjargað því húsi var tjörusandspappi, sem Eggert Laxdal hafði sett á húsið skömmu áður. Hefði eldurinn læst sig í Mörbúðina, hefði hann líklega gleypt öll húsin á verslunarlóðinni og þ.m.t. Laxdalshús. Norðan við Laxdalshús lá, og liggur enn, svokallaður Breiðigangur sem tengdi saman göturnar tvær. Hann var hins vegar ekki breiðari en svo, að eldurinn hefði þaðan átt greiða leið yfir í krambúðina, frá 1793, og vörugeymsluhús norðan við. Hefði þá líklega mestallur kaupstaðurinn norðan Fjörunnar brunnið til grunna!  

Það er frá því að segja, að Eggert Laxdal hafði nokkru áður heimsótt aldraðan mann á Velli í Saurbæjarhreppi, Hallgrím Þórðarson. Hallgrímur, sem Eggert hafði þekkt árum saman vegna viðskipta við verslun Gudmanns, var talinn elliær en átti það til að segja fyrir um óorðna atburði. Taldi Hallgrímur sig hafa skilaboð að handan, nánar tiltekið frá Pétri Hafstein amtmanni, um að bærinn myndi brenna. Og það sem meira var, hann taldi að upptökin yrðu annað hvort í gamla sjúkrahúsinu eða hótelinu en það síðarnefnda varð raunin! Mun hann hafa stungið upp á  vörnum við Laxdal sem var lítt trúaður á raus hins meinta sjáanda. En einhverra hluta vegna hafði hann fylgt ráðum hans og sagði hverjum sem verða vildi frá þessum dulrænu atburðum (sbr. Jón Hjaltason 2016:35). Hvort það var hagstæð vindátt, snarræði bæjarbúa eða ráð að handan sem björguðu Laxdalshúsi þessa desembernótt 1901, skal ósagt látið hér. Aðra desembernótt ellefu árum síðar, nánar tiltekið þann 15. desember, árið 1912, var einnig stórbruni aðeins fáeina metra frá Laxdalshúsi og aftur skall hurð, jafnvel enn nærri hælum, hvað Laxdalshús varðar. Þá voru það hins vegar vatnsdælur og búnaður hins nýstofnaða slökkviliðs sem bjargaði því sem bjargað varð. Kom eldurinn raunar upp í gömlu geymsluhúsi á vegum Gudmannsverslunar, norðan Breiðagangs.  Stöðug dæling á vatni, auk járnplatna sem komið var fyrir til varnar á húshliðum og stöfnum, komu í veg fyrir að eldurinn bærist suður yfir Breiðagang eða vestur yfir Aðalstrætið. Varnaði því einnig, að eldhafi næði austur yfir Hafnarstrætið (sbr. Jón Hjaltason 2016:71), en þar stóð m.a. nýlegt og glæst stórhýsi Ottos Tulinius. Í þessum bruna eyðilögðust að mestu gömul geymslu- og vöruhús sem stóðu m.a. þar sem nú er ísbúðin Brynja og bílastæði norðan hennar.

 

Laxdalshús á 20. öld

Laxdalshús, sem fékk númerið 11 við Hafnarstræti á fyrstu árum 20. aldar var svo metið til brunabóta þann 1. desember 1916. Húsið var þá orðið 121 árs. Var því lýst svo: „Íbúðarhús, einlyft á lágum steingrunni og [með] háu risi. Á gólfi undir framhlið 2 stofur og forstofa. Bakhlið: búr, eldhús og gangur 1 stofa. Á lofti 3 íbúðarherbergi 1 geymsluherbergi og gangur“ (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 55). Þak var pappaklætt og veggir timburklæddir og húsið sagt 12,8x6,3m að grunnfleti og á því 18 gluggar. Þrír kolaofnar og ein eldavél voru í húsinu.

Árið 1913 mun síðasti verslunarstjóri Gudmannsverslunar hafa flust úr húsinu. Var það Páll V. Jónsson, sem í manntali 1912 er titlaður „verslunarstjóri á gamla kontórnum“. Hafði húsið þá gegnt hlutverki verslunarstjórahúss í 118 ár. Húsið var selt Jóni Stefánssyni, ritstjóra og kaupmanni hjá J.V. Havsteen á Oddeyri, sem þarna bjó til ársins 1920. Jón átti húsið til ársins 1942 og leigði þar út íbúðarherbergi. Á teikningu Rafveitu Akureyrar frá því um 1922 sést að á hvorri hæð voru tvær stofur og eitt svefnherbergi, eldhús á neðri hæð ásamt búri og búr í risi. Um tuttugu árum síðar, eða síðla árs 1943 eignaðist Akureyrarbær húsið. Keypti bærinn húsið af Guðmundi Bergssyni póstmeistara, sem keypt hafði húsið af Jóni, en átti það aðeins í eitt ár. Þegar manntal var tekið í október 1943 er Guðmundur enn skráður eigandi hússins og 22 íbúar skráðir, þ.á.m. Guðmundur sjálfur og kona hans, Hrefna Ingimarsdóttir. Einhvern tíma á þessum áratugum voru settir nýmóðins gluggar með einföldum póstum, þakið járnklætt og sökkulsteypa endurnýjuð með steyptri kápu neðst á veggjum. Þegar leið að síðasta fjórðungi 20. aldar var ástand hins 180 ára timburhús orðið nokkuð bágborið. En þá hafði orðið almenn vakning  í því málefni sem kallaðist varðveisla gamalla húsa og farið að friða hús. Grein um slíkt var að finna í Þjóðminjalögum árið 1969. Og það var samkvæmt þeirri grein, sem Akureyrarbær friðlýsti Laxdalshús í A-flokki haustið 1977. Þá var enn búið í húsinu í tveimur íbúðum.

Á næstu árum, þ.e. 1978-1984 fóru fram gagngerar endurbætur á Laxdalshúsi. Fyrir þeim framkvæmdum fór hin valinkunni smíðameistari Sverrir Hermannsson. Hann lýsti því í viðtali við Dag árið 1983 að hann hefði unnið  fyrir ákveðna fjárveitingu á ári og að húsið hafi verið mjög illa farið. Endurnýja hefði þurft um 80 % en húsið friðað í A-flokki, svo engu mætti breyta og öll endurnýjun yrði að vera nákvæmlega í samræmi við upprunann. Studdist Sverrir m.a. við gamlar myndir við vinnu sína við Laxdalshús. Sverrir hafði einmitt ánægju af því að „smíða upp gamalt“ eins og hann orðaði. Gefum Sverri orðið: „Það er vel til þess fallið að byggja þessi gömlu hús upp til að varðveita þær byggingarðaferðir sem viðhafðar voru þegar þau voru byggð“ (Sverrir Hermannsson (Gísli Sigurgeirsson) 1983:6). Endurbótum lauk einmitt árið eftir að viðtalið við Sverri var tekið og í júní 1985 gerði Hjörleifur Stefánsson teikningar að hinu nýendurbyggða Laxdalshúsi, sem sjá má á kortagrunni Akureyrar. Þess má geta, að Sverrir var mikill safnari hina ýmsu hluta og eru það gripir hans sem eru til sýnis á Smámunasafninu í Sólgarði í Eyjafjarðarsveit.

 

Laxdalshúsið hið endurbætta

Frá því að Sverrir Hermannsson og hans menn luku verkinu við þetta elsta hús bæjarins hefur það verið sannkölluð perla og bæjarprýði; Laxdalshús, íbúðarhús verslunarstjóra í meira en 100 ár, sem í upphafi kallaðist „Akureyri 3“ í manntölum og stendur við Hafnarstræti 11. Endurbætur hússins eru sérlega vel heppnaðar og bera vitni um einstakt handbragð og alúð þeirra smiða og byggingariðnaðarmanna, er þar voru að verki. Lóð Laxdalshúss er, eins og húsið sjálft, snyrtileg og í mjög góðri hirðu. Nánast frá upphafi vega hefur reynitré staðið framan við húsið en þar mun fyrst hafa verið gróðursett árið 1797 og stóð það tré framyfir 1920 er það féll vegna fúa og elli. Núverandi tré var líkast til gróðursett um svipað leyti og endurgerð hússins fór fram. Þá hefur húsinu og umhverfi verið mjög vel viðhaldið þessi 40 ár sem liðin eru síðan endurbótum lauk enda hefur nánast óslitið  síðan einhver starfsemi. Það er nefnilega þannig, að hús eru ekki einungis safngripir, þau þurfa að vera í notkun á sama hátt og bátar þurfa að sigla; annars fúna þeir í naustum. Eftir gagngera endurgerð Sverris Hermannssonar var húsið innréttað sem veitingasalur og fyrir listsýningar og hefur að jafnaði verið slík starfsemi hér. Þegar þetta er ritað í ársbyrjun 2025 er sushiveitingastaðurinn Majó í Laxdalshúsi, sem opnaður var sumarið 2021. Rekstraðilar hússins eru þau Jónína Björg Helgadóttir og Magnús Jón Magnússon. Sú fyrrnefnda er myndlistarmaður og er hún einnig með vinnustofu sína í Laxdalshúsi. Þannig má segja, að Laxdalshús hýsi í senn, lyst og list, á 230 ára afmælisári sínu.

Meðfylgjandi myndir, sem sýna hinar ýmsu hliðar Laxdalshúss eru flestar teknar 15. desember 2024. Hér eru  einnig myndir frá heimsókn þáverandi forsetahjóna, Guðna Th. Jóhannessonar og Elizu Reed, til Akureyrar 26. ágúst 2023 þar sem bæjarstjóri Akureyrar, Ásthildur Sturludóttir flytur ávarp. Einnig er mynd úr sögugöngu, tileinkaðri Wilhelmínu Lever, en hún er  tekin 18. júní 2015.

Hér að framan segir frá húsi, sem Gudmann og Steincke gáfu bæjarbúum sem sjúkrahús. Frá því segir í næsta pistli…

Heimildir: Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Guðrún Harðardóttir. 2006. Laufás í Eyjafirði. Viðgerðir 1997-2002 Stofa, brúðarhús og dúnhús. Reykjavík: Þjóðminjasafn Íslands og höfundur.Pdf-skjal aðgengilegt á 2006-1-Laufasskyrsla-loka-171106.pdf

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri Fjaran og Innbærinn. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hörður Ágústsson. 2000. Íslensk byggingararfleifð I Ágrip af byggingarsögu 1750-1940. Reykjavík: Húsafriðunarnefnd ríkisins.

Jón Hjaltason. 1990. Saga Akureyrar I. bindi. Akureyrarbær og höfundur.

Jón Hjalatson. 2016. Bærinn brennur. Akureyri: Völuspá útgáfa.  

Sigríður Sigurðardóttir. 2011. Gamlir byggingarhættir. Sauðárkrókur: Byggðasafn Skagfirðinga. Aðgengilegt á https://www.glaumbaer.is/static/files/Skjol/xiv-gamlar-byggingar.pdf

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.  

Sverrir Hermannsson, viðtal tók Gísli Sigurgeirsson. 1983. „Ég hef alltaf verið hrifinn af timburvinnu“ Dagur, 126. tbl. 9. nóvember. Sótt á timarit.is, á slóðinni  https://timarit.is/page/2670028#page/n5/mode/2up

Ýmsar heimildir af m.a. timarit.is, islendingabok.is, manntal.is og herak.is

Nýárskveðja

Óska ykkur öllum nær og fjær gleðilegs nýs árs með þökk fyrir það liðna.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nýársmyndin að þessu sinni er tekin á Dalsbraut, sunnarlega í Lundarhverfi á Brekkunni, um 12-leytið í dag. Nýarssólin gyllir efstu brúnir og tinda Hlíðarfjalls, skíðahótelið á Skíðahótelinu líkt og áletrun listamanns, neðst í hægra horni. Risið er nokkuð lágt á sólinni, enda aðeins 11 dagar frá vetrarsólstöðum, 171 dagar í sólstöður á sumri. Mér reiknast til, að dagsbirtan vari nú 10 mínútum lengur en 21. des, svo allt er þetta í áttina; daginn hefur að meðaltali lengt um mínútu á dag.

Hús dagsins: Norðurgata 4

Þann 22. mars árið 1897 afgreiddi bygginganefnd Akureyrar sameiginlegt byggingaleyfi til þriggja manna vegna bygginga við Norðurgötu. Gatan hét reyndar ekki Norðurgata þá og var eftir því sem greinarhöfundur kemst næst nafnlaus. Bygginganefnd talar einfaldlega um „þvergötuna út á Oddeyri út frá húsi Jóns Halldórssonar“ (þá er nú Norðurgata ólíkt þjálla heiti). Þessir þrír voru þeir Þorvaldur Guðnason skipstjóri, Ólafur Árnason og Jón Jónatansson. Þorvaldur hafði rúmum áratug fyrr reist hús við sömu götu en hugðist nú reisa nýtt. Þeir síðarnefndu reistu eitt hús í sameiningu, sem skiptist í tvo eignarhluta.  

Norðurgata 4 er einlyft timburhús á lágum steinkjallara og með háu portbyggðu risi og miðjukvisti að framan. Á bakhlið er einlyft viðbygging með einhalla, aflíðandi þaki og stór kvistur með sams konar þakgerð og nær hann yfir drjúgan hluta þekjunnar. Mætti eiginlega segja, að risinu hafi verið lyft. Járn og steinblikk er utan á húsinu. Í flestum gluggum eru einfaldir þverpóstar í gluggum en á bakhlið eru einnig lóðréttir póstar. Grunnflötur hússins mælist nærri 9x11m, þar af er bakbygging um 4 metra breið. 

Ólafur Árnason og Jón Jónatansson reistu semsagt húsið í sameiningu árið 1897. Byggingaleyfi þeirra var sem fyrr segir afgreitt samhliða byggingaleyfi Þorvalds Guðnasonar. Þorvaldur fékk að reisa hús, 9 álnir austan við „þvergötuna út á Oddeyri út frá húsi Jóns Halldórssonar” og 60 álnir frá Strandgötu. Gert var ráð fyrir að hús Þorvalds yrði 14x10 álnir að grunnfleti. Ólafur og Jón fengu að reisa sitt hús, 9 álnir norður af fyrirhuguðu húsi Þorvalds, en þeirra hús sagt 12x10 álnir með kvisti. Raunin hefur hins vegar orðið sú, að bæði húsin eru jafn löng og líkast til eru þau sama hönnun. Ekki liggja fyrir upprunalegar teikningar af húsunum – ekki einu sinni víst að húsin hafi verið teiknuð yfirleitt – en álitið að Snorri Jónsson hafi komið að hönnun og byggingu húsanna. Þetta sama sumar reisti Snorri einmitt stærsta hús Oddeyrar og líklega á allri Akureyri og Eyjafjarðarsvæðinu, á horni Strandgötu og „þvergötunnar út á Oddeyri út frá húsi Jóns Halldórssonar”.  

Ólafur Árnason var sjómaður, fæddur á Siglufirði, sagður í manntali 1901 fiskimaður á þilskipi og bát. Hann var kvæntur Guðlaugu Jónsdóttur, sem fædd var í Barðssókn í Norðuramti. Þau reistu norðurhluta hússins og bjuggu þar. Jón Jónatansson, sem reisti og átti suðurhlutann var Þingeyingur og hafði áður verið bóndi í Skriðulandi í Aðaldal. Þá hafði hann einnig verið í vistum á bæjum í Fnjóskadal og Aðaldal. Til Akureyrar flutti hann fyrir 1890 og árið 1901 er hann titlaður „aukapóstur“ í manntali. Jón var kvæntur Guðrúnu Sesselju Jónsdóttur, sem einnig var Þingeyingur, nánar tiltekið úr Múlasókn. 

Árið 1901 búa í húsinu 10 manns: Ólafur og Guðlaug í norðurhluta, Jón og Guðrún Sesselja ásamt börnum þeirra, Sigurborgu og Kristjáni, í suðurhlutanum. Þess má geta, að umræddur Kristján stofnaði rúmum áratug síðar Brauðgerð Kr. Jónssonar, síðar þekkt sem Kristjánsbakarí.  Auk framangreindra voru tvær ungar konar, þær Valgerður Sigurðardóttir, 24 ára ógift, og Lilja Daníelsdóttir 26 ára ekkja, búsettar hér. Einnig búa hér ung hjón, Páll Markússon og Soffía Sigurlína Jónsdóttir ásamt Kristjáni, tveggja ára syni þeirra. Það kemur ekki fram í hvorum húshluta íbúar eru búsettur en væntanlega hafa konurnar og þriðja fjölskyldan leigt herbergi af Ólafi eða Jóni, mögulega í risinu. Páll Markússon var  múrarameistari og kom að byggingu ýmissa húsa, m.a. fyrsta skólahúss Glerárþorps og Gefjunarhúsinu mikla á Gleráreyrum (síðarnefnda húsið var því miður jafnað við jörðu í ársbyrjun 2007 þegar Glerártorg var stækkað).

Jón Jónatansson flutti ásamt fjölskyldu sinni í nýreist hús við Grundargötu árið 1903 og bjó þar um nokkurt árabil. Svo vildi til, að alnafni hans, Jón Jónatansson járnsmiður hafði reist húsið og líklega selt nafna sínum það nýreist. Ólafur Árnason fluttist úr Norðurgötu 4 árið 1906 er hann reisti hús við Gránufélagsgötu.  Árið 1906 voru eigendur hússins þær Þóra Guðnadóttir og Sigurveig Kristjánsdóttir. Þær eru skráðar fyrir húsinu öllu en virðast samkvæmt manntali búa í sama íbúðarrými, ásamt móður Sigurveigar, Björgu Guðmundsdóttur, Jóhönnu Hansdóttur vinnukonu og Kristjáni Þorgilssyni, smíðapilti. Þrjár íbúðir virðast í húsinu og í hvorri þeirra eru búsettar Vilhelmínur tvær, báðar titlaðar húskonur. Vilhelmína Ólafsdóttir deilir íbúðarrými með Steinunni Kristjánsdóttur sem einnig er húskona en nafna hennar Kristjánsdóttir býr hér með uppkomnum sonum sínum, Tryggva Jónassyni og Ármanni Björnssyni. Hvers notar höfundur hugtakið  íbúðarrými en ekki bara íbúð? Það er einfaldlega vegna þess, að ekki liggur fyrir hvort um ræðir eitt herbergi eða íbúð. Sennilegra er, að hver íbúð hafi í raun aðeins verið eitt eða tvö herbergi, þegar í hlut á hús eins á borð við Norðurgötum 4. Í manntölum er ekkert slíkt gefið til kynna, heldur aðeins lárétt strik í upptalningu íbúa, þar sem um aðskilin íbúðarrými er að ræða. Á fyrstu áratugum 20. aldar eru að öllu jöfnu 2-3 fjölskyldur eða samleigjendur skráðir til heimilis í Norðurgötu 4 og raunar flestum húsum á Oddeyri.  

Í árslok 1916 var Norðurgata 4 virt til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: „Íbúðarhús, einlyft með porti, kvisti og háu risi á kjallara, lítill skúr við bakhlið. Á gólfi við framhlið 2 stofur og forstofa, bakhlið 2 eldhús. Á lofti 2 íbúðarherbergi, eldhús og forstofa. Kjallari skiptist í fernt. 1 skorsteinn“ (Brunabótafélag Íslands 1916: nr.190). Húsið var sagt 7,4m á lengd, 6,3m á breidd og 6,3m á hæð og á því voru 13 gluggar. Veggir voru timburklæddir og þak járnvarið. 6 kolaofnar og 3 eldavélar voru í húsinu. Eigandi var Sigurveig Kristjánsdóttir (sbr. Brunabótafélag 1916: nr. 190). Elstu varðveittu teikningar að húsinu eru frá því um 1922, en þá var Rafveita Akureyrar tekin í gagnið og gerðar raflagnateikningar fyrir öll hús bæjarins. Þar er herbergjaskipanin nokkurn veginn í samræmi við lýsingu brunabótamatsskýrslunar, og sést, að gengið hefur verið inn í norðurhlutan um bakdyr inn í eldhús. Þá hefur verið smár kvistur á bakhlið og eldhús þar.   

Árin 1936 og 1937 var byggt við húsið til austurs (þ.e. við bakhlið) Enda þótt um eina viðbyggingu virðist að ræða er það svo, að byggt var við húsið í tvennu lagi og meira segja var um tvær teikningar eftir tvo hönnuði að ræða. En það var árið 1936 sem Kristján Jónsson fékk að byggja við suðurhluta hússins, 3,70x4,20m að stærð. Byggingin yrði úr timbri ofan kjallara. Teikningarnar að viðbyggingu Kristjáns gerði Tryggvi Jónatansson. Ári síðar fékk Sigurveig Kristjánsdóttir að byggja við sinn hluta, þ.e. norðurhlutann, og sú bygging yrði 3,8x3,8m. Teikningarnar að þeirri byggingu gerði Halldór Halldórsson. Mismunurinn á þessum málum virðist koma til af því, að nyrðri eignarhlutinn er 40 cm mjórri en sá syðri. Mögulega hefur húsið verið járnvarið á sama tíma og byggt var við en  það gæti hafa verið klætt eitthvað fyrr.  Árið 1916 var húsið alltént timburklætt, sbr. Brunabótamat hér að framan. Líkast til hefur risinu verið lyft að aftan um svipað leyti og byggt var við. Rétt er að taka fram, að sá Kristján Jónsson sem átti suðurhluta hússins árið 1936 var ekki sá hinn sami og átti hér heima sem barn og gerðist síðar bakari. Sá Kristján Jónsson sem átti suðurhluta Norðurgötu 4 á þessum árum var bílstjóri og verkamaður. Hann fæddur árið 1897 (m.ö.o. jafnaldri Norðurgötu 4) í Baldursheimi í Svalbarðsstrandarhreppi en fluttist ársgamall í Ytra-Krossanes í Glæsibæjarhreppi. Kristján var systursonur téðrar Sigurveigar.  

Sigurveig Kristjánsdóttir átti húsið eða hluta þess í meira en hálfa öld, eða til æviloka. Hún lést, 5. maí 1958 og vantaði þá tæpar fjórar vikur í 96 ára afmæli sitt, en hún var fædd 31. maí 1862 í Meðalheimi á Svalbarðsströnd. Kristján Jónsson var einnig búsettur hér til æviloka en hann lést árið 1965. Íbúafjöldi hússins gegnum tíðina skiptir eflaust hundruðum – ef ekki þúsundum – þótt eigendaskipti hafi ekki endilega verið mjög tíð. Enn er húsið tveir eignarhlutar og tvær íbúðir, eignahlutaskipti fyrir miðju og hefur svo verið frá upphafi enda þótt íbúðarrými hafi einhvern tíma verið fleiri.  

Árið 2022 heimsótti Kristín Aðalsteinsdóttir, rithöfundur og fyrrverandi prófessor, hana Sigrúnu Rögnu Úlfsdóttur sem þá hafði nýlega fest kaup á suðurhluta Norðurgötu 4, og ræddi við hana um húsið. Viðtalið við Sigrúnu Rögnu var tekið fyrir bók Kristínar og undirritaðs, Oddeyri Saga hús og fólk sem kom út 2023 (og er enn fáanleg). Sigrún hafði á orði, að henni hafi ekki litist sérlega vel á ástand hússins í upphafi en fann strax góðan anda í því, svo efasemdirnar dofnuðu. Þó var ljóst að ýmislegt þyrfti að framkvæma, breyta og bæta. Hún leigði húsið út á tímabili og leigjendur fundu einnig fyrir þessum góða anda enda þótt einhverjir létu einnig í ljós að ýmislegt væri fremur frumstætt. Gefum Sigrúnu Rögnu orðið: „Ég nýt þess að taka eldhúsið og baðið í gegn. Næsta verkefni verður að taka til í stofunni, sem áður fyrr var svefnherbergi. Hér gildir að þora að rífa og komast að því hvað hægt er að gera. Ég varð til dæmis mjög ánægð þegar ég sá panelinn á veggjunum en áttaði mig fljótt á því að það yrði mikið verk að laga hann, það gustaði líka inn um hann og svo kom reiðingurinn í ljós“ (Sigrún Ragna Úlfsdóttir (Kristín Aðalsteinsdóttir og Arnór Bliki Hallmundsson) 2023:109). Sem fyrr segir varð Sigrúnu Rögnu tíðrætt um góðan anda í húsinu sem hún og leigjendur fundu fyrir. (Hver veit nema andi þeirra Jóns og Ólafs eða Sigurveigar Kristjánsdóttur og Kristjáns systursonar hennar, eða annarra af mörgum eigenda og íbúa hússins svífi þar yfir vötnum. Það skal ósagt látið hér). 

Norðurgata 4 er látlaust en glæst hús og til mikillar prýði í umhverfinu. Það er að sjálfsögðu aldursfriðað og er hluti varðveisluverðrar heildar, sem húsaröðin við Norðurgötu er. Norðurgata 2 og 4 eru augljóslega nokkurs konar „tvíburahús“ en kvistir, gluggar, halli á risi og hlutföll bera þess merki, að um sömu eða alla vega mjög svipaða hönnun er að ræða.  Þessi tvö hús eru þó engu að síður gjörólík, m.a. vegna síðari tíma breytinga, en framhliðar þeirra eru sérlega samstæðar. Ysta húsið nr. 6, er örlítið frábrugðið þessum tveimur húsum, en það er reist ári síðar en nr. 2 og 4. Heildarsvipur þessarar öldnu þrenningar syðst við Norðurgötu er þó  mjög samstæður og myndar skemmtilega sjónræna heild í þessari merku götu á Oddeyri.  Í húsakönnun 2020 hlýtur Norðurgata 4 miðlungs varðveislugildi sem friðað hús í einstakri götumynd og varðveisluverðri heild (sbr. Bjarki Jóhannesson 2020:89). Meðfylgjandi myndir eru teknar á tæplega 20 ára tímabili; 21. janúar 2005, 28. ágúst 2010, 10. september 2013, 19. júní 2022 og 22. október 2024. 

 

Heimildir:  Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. 

Brunabótafélag Íslands, Akureyrarumboð. Virðingabók 1916-1917.Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. HskjAk. F-117/1 Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu. 

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 140, 22. mars 1897. Fundargerðir 1935-41. Fundur nr. 773, 27. apríl 1936. Fundur nr. 803, 13. ágúst 1937. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. 

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson.1995.  Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni: https://www.akureyri.is/static/files/vefmyndir/akureyri/pdf/Husakonnun_Oddeyri.pdf 

Kristín Aðalsteinsdóttir og Arnór Bliki Hallmundsson. 2023. Oddeyri Saga hús og fólk. Akureyri: höfundar gáfu út. 

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is, greinar á timarit.is; sjá tengla í texta. 

 

 

 

Jólakveðja

Óska öllum nær og fjær gleðilegra jóla 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Jólamyndin að þessu sinni sýnir eina af óshólmabrúnum yfir Eyjafjarðará á svonefndri Þverbraut og er myndin tekin 16. feb. 2024)

Húsaáætlun 2025 (fyrstu mánuðina og fram á sumar)

Í fyrsta skipti í 15 ára sögu vefsíðunnar arnorbl.blog.is birti ég hér með HÚSAÁÆTLUN fyrir næsta misseri eða rúmlega það. En svo vill til, að á nýju ári eiga tvö elstu hús bæjarins stórafmæli en sléttir fjórir áratugir skilja að Laxdalshús og Gamla Spítalann sem verða 230 og 190 ára á komandi ári. (Skjaldarvíkurstofan, sem talinn er austasti hluti Gránufélagshúsanna er reyndar -heimildum ber ekki saman- talin jafnaldri Gamla Spítalans).

Af því tilefni er ætlunin að fyrsta hús á nýju ári verði Laxdalshús, þá Gamli Spítalinn eða Gudmanns Minde. Um öll þessi hús fjallaði ég á fyrstu árum síðunnar en nú er kominn tími á uppfærslu. 

Í kjölfarið ætla ég svo að birta umfjallanir í elstu hús bæjarins í aldursröð (eða nokkurn veginn, stundum ber heimildum ekki saman)  fram á vorið en líkt og börnin forðum verður umfjöllunin "send í sveit" með sumrinu og 25. júní, á 16 ára afmæli Húsa dagsins ætla ég að taka upp þráðinn á Skipalóni og birta umfjöllun um Smíðahúsið (Lónsstofu tók ég fyrir á afmælisdegi Húsa dagsins á þessu ári). 

Að öllu jöfnu birtast 2-4 pistlar í mánuði svo áætlunin gæti verið á þessa leið:

JANúAR  Laxdalshús, Hafnarstræti 11

        Gamli Spítalinn, Gudmanns minde, Aðalstræti 14

FEBRÚAR Aðalstræti 52

        Aðalstræti 44

MARS    Aðalstræti 66

        Aðalstræti 66b

        Aðalstræti 62

APRÍL   Eyrarlandsstofa

         Nonnahús 

MAÍ      Aðalstræti 50

         Aðalstræti 2

JÚNÍ     Aðalstræti 40 

         Aðalstræti 42

25. JÚNÍ Smíðahúsið á Skipalóni

Sumar   Gömul hús í sveitunum nærri Akureyri

(Á þessum lista ættu einnig að vera Aðalstræti 6 og Frökenarhús, Lækjargata 2a en stutt síðan ég tók þau fyrir nokkuð ítarlega)

Á þessari áætlun eru að sjálfsögðu allir hugsanlegir fyrirvarar og hún er auðvitað aðeins til viðmiðunar, vel gæti verið að önnur hús slæðist inn á milli ef svo ber undir.

Hús dagsins: Norðurgata 6

Gerum okkur nú, lesendur góðir, í hugarlund Oddeyri í febrúar 1898. Eyrin er væntanlega snævi þakin og mögulega ísilagðir pollar og lænur úr Gleránni (nema vera skyldi, að hafi verið hláka) þar víða og er þar mestur ósinn á Oddeyrartanga. Íbúðabyggðin á Eyrinni er að mestu bundin við fjörukambinn syðst, og teygir húsaröðin sig í átt að brekkunni neðan við Stóra - Eyrarland. Þar hafa á síðustu misserum risið nokkur hús, þar sem áður var illfær og brött brekka í sjó fram. Fyrstir reistu þeir Bjarni Einarsson Due Benediktsson íbúðarhús neðst í Grófargili  árið 1894 en í kjölfarið reisti amtmaður sér bústað á miðju einskismannslandinu, milli byggðalaganna tveggja á Akureyri og Oddeyri.  Löngu síðar reisti Kaupfélag Eyfirðinga, KEA, sér veglegar höfuðstöðvar þar sem hús Bjarna og Due reis en amtmannshúsið stendur enn. Sumarið áður en hér er komið sögu, hefur Júlíus nokkur Sigurðsson og kona hans Ragnheiður Benediktsdóttir, systir athafnamannsins og skáldsins unga [33 ára á útmánuðum 1898] Einars, reist veglegt hús, nokkurn veginn í krikanum þar sem eyrin og brekkan mætast í flæðarmálinu, og kallast Bótin. (Nálega sex áratugum síðar var hús þetta flutt út á Oddeyri, á Ránargötu 13). En þetta sama sumar, 1897, reis líka eitt alstærsta hús kaupstaðarins við Strandgötuna á Oddeyri. Það reisti byggingameistarinn Snorri Jónsson. Hann á einmitt sæti í bygginganefnd bæjarins, sem þennan febrúardag bregður sér út á Oddeyrina að mæla fyrir tveimur hússtæðum við þvergötur, sem byggst hafa upp út frá Strandgötunni. Annars vegar fyrir Jón Guðmundsson skósmið og hins vegar Metúsalem Jóhannsson verslunarmann. Það er freistandi að áætla, að þeir hafi safnast saman á heimili Snorra og haldið svo af stað eftir þvergötunni sem liggur til norðurs, vestan við stórhýsi hans, þar sem þeir mæla út fyrra hússtæðið, ef marka má fundargerð.  

Bygginganefndarmenn stika út frá Snorrahúsi út eftir götunni. Handan hennar á horninu er hús sem Jón Halldórsson reisti árið 1876 og var notað sem viðmið, þegar gata þessi var mæld út sumarið 1885. Þá voru reyndar þegar risin þrjú hús í götulínunni og fjögur, ef við teljum með hús sem reist var á grunni annars af tveimur fyrstu húsum Oddeyrar. Það var torfbær, sem reis árið 1858 en á grunni þess var reist timburhús um 1880. Ekki er leiðin löng að lóðinni, þar sem þeir ætla að mæla út fyrir húsinu. Þeir staðnæmast norðan við hús sem reist voru sumarið áður, líkast til eftir sömu forskrift Snorra. Syðra húsið reisti Þorvaldur Guðnason en það nyrðra Jón Jónatansson og Ólafur Árnason. Handan götunnar blasir við þeim hús, sem Snorri reisti um svipað leyti og hann settist að á Oddeyri tæpum tveimur áratugum fyrr. Og örlítið ofar við sömu götu er steinhúsið mikla, sem reist var um svipað leyti. Að öðru leyti blasir marflöt Eyrin við þeim með Eyjafjörðinn og Kaldbak í baksýn, þar sem þeir taka til við mæla út lóð og hússtæði fyrir Metúsalem Jóhannsson. Húsið yrði 14 álnir á lengd og 11 álnir á breidd og skyldi standa norður af húsi Jóns Jónatanssonar. Það fylgir reyndar ekki sögunni hvernig lóðinni var úthlutað, bygginganefnd er þarna að mæla út fyrir húsinu en ekki lóðinni. Það er ekki ósennilegt, að Metúsalem hafi fengið lóðina hjá landeiganda Oddeyrar, Gránufélaginu. En látum það liggja milli hluta. Ákváðu bygginganefndarmenn, að hús Metúsalems skyldi standa við fyrirhugaða þvergötu niður Oddeyrina.  

Í þessum venju fremur langa formála eru fólgnar margar spurningar sem rétt er að svara. Umrædd gata út Oddeyrina fékk fáeinum árum síðar nafnið Norðurgata og téð hús Þorvalds annars vegar og Jóns og Ólafs hins vegar fengu númerin 2 og 4 við þá götu. Steinhúsið mikla varð Norðurgata 17 og eldra hús Snorra, Norðurgata 11. Stórhýsi Snorra var Strandgata 29. Það hús var rifið fyrir nálega 40 árum en hús Jóns Halldórssonar stendur enn, en þarfnast verulegra endurbóta eða endurbyggingar og hefur verið sótt um niðurrif þess. Um er að ræða Strandgötu 27.  

Norðurgata 6 er einlyft timburhús með háu risi og miðjukvisti að framan og stendur það á háum steyptum eða hlöðnum kjallara. Veggir eru klæddir steinblikki, bárujárn á þaki og kjallaraveggir múrhúðaðir. Á miðri framhlið eru inngöngudyr og steyptar tröppur að henni. Einfaldir þverpóstar eru í flestum gluggum hússins. Grunnflötur er nærri 9x7metrum sem rímar nokkurn veginn við álnirnar úr byggingarleyfinu frá 1898, ellefu álnir eru um 6,93m og fjórtán álnir 8,82m.   

Metúsalem Jóhannsson reisti hús sitt árið 1898 og fékk tveimur árum síðar leyfi til að reisa skúr á baklóðinni. Árið 1901 er húsið kallað „8 Norðurgata“. Geysistórt pakkhús, sambyggt Snorrahúsi hefur þá líkast til talist númer 2 við götuna. En þá eru búsettir á tæpum 160 fermetrum (skv. Fasteignaskrá) hússins, 20 manns. Þar ber helst að nefna þau Metúsalem Jóhannsson og konu hans Sigrúnu Sörensdóttur. Þau eiga ónefndan dreng, sem fæddur er 23. ágúst þetta sama ár, 1901. Þess má geta, að undir lok ársins 1901 eru tvö nýfædd börn hér til heimilis, fædd með mánaðar millibili upp á dag, en ónefnd stúlka Jóns Jónssonar Dalmann og Ingibjargar Jónsdóttur er fædd 23. september. Aðrir íbúar hússins eru hjú, leigjendur og einn er einfaldlega titlaður „aðkomandi“ en það er hinn 35 ára Bergur Hreiðarsson. Þrír bera titilinn „húsbóndi“ en það eru auk Metúsalems, téður Jón Dalmann og Ólafur Guðmundur Eyjólfsson. Af nýfæddu börnunum tveimur er það að segja, að drengurinn sem fæddist 23. ágúst hlaut nafnið Óli Vernharður og gerðist síðar útgerðarstjóri og stórkaupmaður í Reykjavík. Hann lést 1977. Dóttir þeirra Jóns Dalmann og Ingibjargar, sú er fædd var mánuði síðar, hlaut nafnið Karolína Andrea. Hún fluttist ung til Danmerkur og lést þar árið 1981.  (Ári eftir að manntalið var tekið fluttust þau Metúsalem og Sigrún að Strandgötu. Þar byggði Metúsalem hús en áður en að því kom gerði hann sér lítið fyrir og flutti húsið sem fyrir stóð á lóðinni, Hauskenshús svokallað, um nokkra metra inn í þvergötuna sunnan við lóðina. Nýja hús Metúsalems brann til ösku í mars 1906 en aftur gerði hann sér lítið fyrir og byggði nýtt hús, enn stærra og glæstara. Þar er nú Strandgata 23 en Hauskenshús stendur einnig enn og er eitt af elstu húsum Oddeyrar).  

Metúsalem Jóhannsson (1874-1941), kaupmaður var utan úr Glæsibæjarhreppi, uppalinn á Einarsstöðum. Hann var kvæntur Sigrúnu Sörensdóttur (1872-1915) en hún var úr Þingeyjarsýslum, skráð til heimilis að Vargsnesi í Þóroddsstaðasókn árið 1880. Metúsalem fluttist frá Akureyri um 1910 og stundaði hann  verslun og útgerð víða um land, m.a. á Óspaksseyri og síðar í Reykjavík. Hann lést í Kaupmannahöfn árið 1941.  Árið 1902 búa „aðeins“ sjö manns í húsinu, Ólafur Eyjólfsson kaupmaður og fjölskylda hans. Ári síðar eða 1903 er eigandi hússins orðinn J. Norðmann, búsettur hér ásamt fjölskyldu sinni. J. Norðmann, sem fullu nafni hét Jón Steindór Jónsson Norðmann lést árið 1908 en ekkja hans, Jórunn erfði húseignina. Árið 1915 eignast húsið Ásgrímur Pétursson fiskmatsmaður og ári síðar er húsið orðið tveir eignarhlutar. Er þá Ásgrímur eigandi annars hluta hússins en Pétur sonur hans eigandi hins en alls búa 13 manns í þremur íbúðarrýmum það ár. Auk þeirra feðga er Tryggvi Guðmundsson og fjölskylda hans skráð hér til heimilis. Á næst síðasta degi ársins 1916 heimsóttu matsmenn Brunabótafélagsins húsið og var því lýst eftirfarandi: 

Íbúðarhús, einlyft með kvisti, porti og háu risi á kjallara, skúr við bakhlið. Þak var járnklætt, sem og norðurstafn hússins.  Á neðri hæð vestanmegin („gólfi við framhlið“) voru tvær stofur og forstofa og austanmegin tvær stofur og eldhús. Á lofti voru þrjú íbúðarherbergi og fjórar geymslukompur. Kjallara var skipt í fjórar geymslukompur. Tveir skorsteinar voru á húsinu, tengdir fjórum kolaofnum og eldavél.  Grunnflötur hússins var 8,8x6,9m og hæðin 6,3m og fjöldi glugga 18 (sbr. Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 188).  Á lóðinni stóð einnig hey- og gripahús úr steinsteypu, 8,8x4,4m að stærð og 2,8m á hæð með pappaklæddu timburþaki. Þar gæti verið um að ræða hús sem Ásgrímur Pétursson fékk að reisa sumarið 1915, „peningshús og geymsluhús úr steinsteypu á austurmörkum lóðar“. Þessu húsi var breytt í íbúðarhús árið 1922 (sbr. Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson) og varð Norðurgata 6b. Eigendur beggja húseigna voru Sölvi Halldórsson og Guðrún Jónsdóttir. Norðurgata 6b var afmörkuð lóð, sem var raunar við Gránufélagsgötu, en húsið var rifið um 1996 og lóðin aftur lögð undir Norðurgötu rúmum áratug síðar.  

Fram kemur í brunabótamati að aðeins norðurhlið hússins er járnklædd. Þegar það er haft í huga, að járnklæðningar timburhúsa voru í árdaga fyrst og fremst hugsaðar sem brunavörn; hvort heldur að eldur breiddist úr brennandi húsi í annað eða að eldur úr öðru húsi læsti sig síður í það næsta, er nokkuð sérstakt, að það var einmitt hliðin sem vissi frá næstu húsum, sem var járnklædd. Ekki aðeins að norðurstafninn sneri ekki að næstu húsum, heldur voru næstu hús því  norðan við Norðurgötu 6 staðsett í Glerárþorpi! (Þ.e. ef dregin væri lína um Norðurgötu milli austurs og vesturs). Það var ekki fyrr en 1926, að byggt var austan við Norðurgötu. En mögulega hefur það einmitt ráðið þessum frágangi, norðurstafninn var auðvitað mjög áveðurs fyrir norðanáttum, þó nyti hann skjóls fyrir vestanáttum. Síðar, líklega á 3. eða 4. áratug 20. aldar voru veggir hússins klæddir með steinblikki. Eigandi þá hefur væntanlega verið Sölvi Halldórsson en hann átti húsið og bjó hér fram undir miðja öldina.  

Það myndi líklega fylla heila bók og hana þykka að telja upp eigendur og íbúa hússins frá upphafi en á meðal þeirra má nefna Indriða Ragnar Sigmundsson frá Miðvík í Grýtubakkahreppi, sem hér var búsettur um árabil upp úr miðri síðustu öld. Indriði var vörubílsstjóri mestan sinn starfsaldur en hugkvæmdist í sjóróðrum á unga aldri uppfinning, sem hann fékk einkaleyfi á árið 2003, þá kominn á níræðisaldur. Um var að ræða svokallaða hringlínu, sem kannski mætti lýsa sem nokkurs konar „ veiðifæribandi“ sem stöðugt fer upp og niður – og krækir í fisk á leiðinni. Á 2. áratug þessarar aldar bjuggu hér þau Perla Fanndal og Sigurvin Jónsson. Gerðu þau m.a. miklar endurbætur á lóðinni og voru þar með mikla hænsnarækt, eitt stærsta hænsna- og fuglabú innan þéttbýlismarka Akureyrar á sinni tíð og auk þess sinntu þau ýmissi ræktun í gróðurhúsi á lóðinni.  

Húsinu hefur eflaust verið vel við haldið alla tíð og er í mjög góðri hirðu. Það er að sjálfsögðu aldursfriðað og er hluti varðveisluverðrar heildar, sem húsaröðin við Norðurgötu er. Húsið myndar einmitt mjög skemmtilega sjónræna heild ásamt næstu húsum sunnan við, en þau eru mjög sviplík að framan með miðjukvisti og inngöngudyr beint neðan við og glugga beggja vegna. Hlutföllin eru þó eilítið öðruvísi í nr. 6 en hinum tveimur, risið hærra og kvistur brattari auk þess sem það stendur á hærri grunni. En heildarsvipur þessarar öldnu þrenningar syðst við Norðurgötu er mjög samstæð. Í húsakönnun 2020 fær húsið hátt varðveislugildi sem friðað hús í einstakri götumynd og varðveisluverðri heild (sbr. Bjarki Jóhannesson 2020: 90). Myndirnar eru teknar 8. september 2013, 19. júní 2022 og 22. október 2024. Myndin sem sýnir Norðurgötu 2-4  er tekin 28. ágúst 2010. 

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. 

Brunabótafélag Íslands, Akureyrarumboð. Virðingabók 1916-1917. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. HskjAk. F-117/1  Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu. 

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 159, 9. feb. 1898. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 415, 30. júlí 1915.  Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. 

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson.1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni: https://www.akureyri.is/static/files/vefmyndir/akureyri/pdf/Husakonnun_Oddeyri.pdf 

  

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is, greinar á timarit.is; sjá tengla í texta. 

Brúabókinni fylgt eftir

...með dagatali! 

Já, ætli ég verði ekki að gangast við því, að þessi færsla sé hrein auglýsing.

En þannig er mál með vexti, að í fyrra gaf ég út bókarkornið "Brýrnar yfir Eyjafjarðará" og hlaut hún hinar ágætustu viðtökur. Það var svo þegar mér var litið á dagatal í desember í fyrra, að ég uppgötvaði möguleikann, sem felst í því að brýrnar yfir Eyjafjarðará eru nánast jafn margar og mánuðir ársins: Dagatal skyldi það vera!

Það var auðvitað of seint að gera nokkuð í því þá fyrir árið 2024 svo ég einsetti mér, að fyrir árið 2025 skyldi ég setja saman dagatal með myndum af brúm í Eyjafirði og myndirnar teknar í þeim mánuðum sem við á. Þannig að ég dreif mig að ljósmynda eina brú í desember 2023 til þess að eiga hana í tæka tíð. Svo fór ég í flestum mánuðum ársins að ná myndum fyrir hvern mánuð- myndirnar í bókinni eru t.d. flestar teknar í sumar og haustmánuðunum og margar brúamyndirnar í sömu mánuðum. 

En hér birtist semsagt afraksturinn.

Dagatalið sel ég á 3000 kr.

Þá býð ég upp á pakkatilboð, dagatal og bók á 5000 kr. Fullt verð væri 6000 kr. en það er ekki bara bókin heldur er meðfylgjandi bók áritað eintak með handskrifuðum skilaboðum og auka fróðleiksmola. Engar tvær útgáfur af því handskrifaða er nákvæmlega eins, þó efnistökin séu í mörgum tilfellum svipuð. 

Þennan varning sendi ég auðvitað hvert á land sem er að viðlögðu sendingargjaldi sem Pósturinn innheimtir eftir sinni verðskrá (Pósturinn rukkar semsagt þau gjöld- ekki ég). 

Panta má hér á síðunni (athugasemd við færslu), gegnum póstinn [e-mail] eða í síma 864-8417, eftir kl. 16. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PS. Er ekki bara viðeigandi, að hér meðfylgjandi sé dagatalssöngur Neil Sedaka. Hann söng að vísu ekki um dagatalsbrýr heldur dagatalsstelpur í laginu "Calendar Girl"

Skemmtileg staðreynd: Þegar Neil Sedaka söng þetta lag inn á plötu (1961) voru elstu brýr yfir Eyjafjarðará, Hólmabrýrnar (á Þverbrautinni) 38 ára eða jafn gamlar og yngsta akbrúin, Leirubrú er núna.  

Hús dagsins: Lundargata 11

Þann 9. febrúar árið 1898 brá Bygginganefnd Akureyrar sér, einu sinni sem oftar, út á Oddeyri. Erindi hennar var að mæla út lóð undir tvö hússtæði. Annars vegar  var mælt út fyrir húsi Medúsalems Jóhannssonar. Hins vegar mældi Bygginganefnd út fyrir húsi sem Jón Guðmundsson skósmiður ætlaði að byggja, 12 álnir á lengd og 9 álnir á breidd. Skyldi húsið vera norður af húsi Björns Ólafssonar (Lundargata 6) og í línu við norðurstafninn á húsi sr. Péturs Guðmundssonar (Lundargata 9).

Lundargata 11 er einlyft timburhús með háu, portbyggðu risi og miðjukvisti á framhlið. Á bakhlið er einnig kvistur og útskot og er þar um að ræða nýlegar viðbætur. Bárujárn er á þaki en á veggjum er steinblikk og það sem meira er, tiltölulega nýlegt steinblikk, sem er nokkuð einstakt en nánar um það hér síðar. Húsið mun 7,68x5,78m  að grunnfleti. Útskot á bakhlið er 93 cm breitt og 5,40m að lengd (skv. teikningum Ólafs Jakobssonar).

    Ekki virðist Jón Guðmundsson skósmiður, sem byggði húsið, hafa átt heima þar lengi því í Manntali 1902 er hann ekki sjáanlegur þar. Skiptist húsið þá í tvo eignarhluta og eigendur þeirra voru Finnur Björnsson skipstjóri og Jórunn Sigurjónsdóttir annars vegar og Guðmundur Helgason sjómaður og Kristín Guðmundsdóttir hins vegar. Svo sorglega vill til, að fáeinum mánuðum eftir að umrætt manntal var tekið, fórst Finnur Björnsson með skipi sínu, Oak, í mars 1903 við átjánda mann. Þess má geta, að bróðir Finns, Sigmundur Kristinn Björnsson, bóndi á Syðri-Hóli í Öngulsstaðahreppi, var langafi greinarhöfundar.   

    Af Jóni Guðmundssyni skósmiði er það annars að segja, að hann var fæddur árið 1858 (í manntölum er hann yfirleitt sagður yngri en á islendingabok.is er fæðingarárið 1858) og uppalin á Múla í Kirkjubólsþingi. Einhvern tíma á bilinu 1880-90 flyst hann til Akureyrar þar sem hann kvæntist Skagfirðingnum Sigurborgu Kristbjarnardóttur (1863-1923) en hún var árið 1880 vinnukona í svokallaðri „Stóru Strandgötu“ á Oddeyri. Þau Jón og Sigurborg hafa ekki búið lengur en þrjú ár í húsinu við Lundargötu 11 en árið 1901 eru þau til heimilis í húsi nr. 4 við sömu götu. Fimmtán árum síðar, þ.e. 1916, reisti Jón Guðmundsson hús við Oddeyrargötu og hafði þá tekið upp ættarnafnið Ísfjörð. Eftir lát Sigurborgar, 1923, fluttist Jón til Siglufjarðar þar sem hann stundaði skósmíðaiðnina áfram meðan honum entist aldur og heilsa til. Jón Guðmundsson Ísfjörð lést á Siglufirði 8. október árið 1948,viku eftir níræðisafmæli sitt.

Árið 1917 var Lundargata 11 virt til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús, einlyft með porti, háu risi og kjallara. Á gólfi við norðurhlið eru 2 stofur og forstofa, við bakhlið eru tvö eldhús. Á lofti eru 3 íbúðarherbergi, eitt eldhús og geymsla. Kjallara er skipt í fjögur hólf og notaður til geymslu. Lítill skúr var við bakhlið. Grunnflötur er sagður 7,5x5,6m, hæð hússins 6,3m og 13 gluggar á húsinu. Veggir eru timburklæddir og járn á þaki. Einn skorsteinn er á húsinu og tengist hann tveimur kolaofnum og fjórum eldavélum. Eigandi árið 1917 var Jónasína Þorsteinsdóttir (sbr. Brunabótafélag Íslands 1917: nr.277).

    Árið 1916 fluttu í húsið þau Þorsteinn Þorsteinsson, bróðir téðrar Jónasínu, og kona hans Ásdís Þorsteinsdóttir. Þau leigðu hjá Jónasínu. (Þess má geta, að tæpum áratug síðar reisti Jónasína mikið steinhús á baklóð hússins, sem varð Gránufélagsgata 19). Þorsteinn var einn af frumkvöðlum í hálendisferðum um Ísland og einn af stofnendum Ferðafélags Akureyrar. Þau áttu soninn Tryggva, en nafn Tryggva Þorsteinssonar  kannast margir við. Hann var lengi vel skólastjóri Barnaskóla Akureyrar sem og félagsforingi Skátafélags Akureyrar um áratugaskeið. Endurminningar hans birtast í öðru bindi bókaflokksins Aldnir hafa orðið og segir hann þar m.a. frá íbúðaskipan Lundargötu 11.  Í bernskutíð Tryggva (1911-1975) skiptist húsið, sem hann segir vera á að giska 6x8m, í fimm íbúðarrými.  Á neðri hæð samanstóðu íbúðirnar af stofu og eldhúsi en í risi voru íbúðarrýmin stofa sem jafnframt var eldhús ásamt lítilli kompu undir súð. Þar var einnig gangur undir súð og kvistherbergi, 2,5x3m, en þar bjuggu Tryggvi og foreldrar hans. Þarna bjuggu alls 19 manns og nóg pláss fyrir gesti bætir Tryggvi við í frásögn sinni.

     Gefum Tryggva Þorsteinssyni orðið: „Tæknilegu þægindin í þessu húsi voru þau, að vatnskrani var í báðum eldhúsunum niðri, og einn krani á loftinu til afnota fyrir þær fjölskyldur sem þar bjuggu. Í eldhúsinu á neðri hæðinni voru tvær kolaeldavélar og tvær samskonar vélar í stofunum á suður- og norðurloftinu, en ein kabyssa var á kvistinum hjá okkur, svipuð og notuð var í mótorbátum. Vaskur var ekki til í húsinu, enda voru þá engar skólplagnir frá þeim húsum í bænum, sem ekki stóðu við sjó, en útikamar var við öll hús á Eyrinni. Baðherbergi, vatnssalerni og þvottahús voru þá eins og undur í öðrum heimi í hugum fólksins í Lundargötu 11, og varla að orðin væru til í máli þess. Auðvitað var ekkert rafmagn í húsinu okkar og lamparnir reyndar af smærra taginu. [...] En þrátt fyrir allt var eitthvað stórt og gott við Lundargötu 11 og íbúa þess. Þegar ég var barn skildi ég ekki hvað þetta var, en nú veit ég að það var umburðarlyndi, hjálpsemi og glaðværð fólksins, sem ekkert fékk bugað“ (Tryggvi Þorsteinsson 1973. 79-80).

     Handan Lundargötu, í  Lundargötu 10, bjó á þessum tíma Gunnar nokkur Guðlaugsson trésmiður. Hann stóð fyrir skátastarfi meðal drengja á Oddeyrinni á þessum tíma og var á meðal frumkvöðla í því starfi á Akureyri. Gekk Tryggvi Þorsteinsson til liðs við skátasveit Gunnars ungur að árum og lýsir hann mörgum ævintýrum þeirrar sveitar í bókinni Varðeldasögur, sem Skjaldborg gaf út árið 1973. Gunnar Guðlaugsson flutti einnig inn frá Bandaríkjunum svokallað steinblikk. Um er að ræða blikkþynnur, sem mótaðar eru þannig að minnir á múrsteinahleðslu og þannig fær klæðningin nafn sitt. Klæðning þessi, eða sams konar, mun enn framleidd þar vestra í verksmiðjunni W.F. Norman í borginni Nevada í Missouri ríki. Steinblikkið er nokkuð algengt á gömlum timburhúsum á Akureyri og nærsveitum, en næsta sjaldgæft annars staðar, og mun það stafa af því, að blikkið var nær eingöngu flutt inn til Akureyrar. Það hafa þannig verið hæg heimatökin fyrir Jónasínu Þorsteinsdóttur að verða sér út um steinblikkið, þegar það var sett á húsið, líklega um 1925-30. Jónasína Þorsteinsdóttir mun hafa átt húsið og leigt út, a.m.k. til ársins 1944 en í janúar það ár auglýsir hún húsið til sölu.  Ekki fylgir sögunni hver kaupir, en um miðja öld er Ólafur Rósinantsson frá Syðra Brekkukoti í Arnarneshreppi búsettur í húsinu og til dánardægurs 1967. Ári síðar er norðurhluti hússins auglýstur til sölu. Ljóst er, að margir hafa átt og búið í húsinu gegnum árin og áratugina.

 

Lundargata 11 er enn klædd steinblikki en hefur þá sérstöðu, að á húsinu er klæðningin nýleg.  Á árunum 1993-2000 fóru fram gagngerar endurbætur á húsinu, að innan jafnt sem utan. Stóðu þáverandi eigendur í stórræðum við að finna þessa klæðningu, sem var svo algeng á akureyrskum timburhúsum á fyrri hluta 20. aldar. Eftir mikla rannsóknarvinnu kom í ljós, að klæðningin var enn framleidd í sömu amerísku verksmiðjunni sem Gunnar Guðlaugsson skipti við forðum og fluttu eigendur hússins steinblikkið sérstaklega inn. Svo sannarlega aðdáunarvert framtak. Framkvæmd þessi hlaut viðurkenningu Húsverndunarsjóðs Akureyrar árið 2002. Endurbætur þessar á húsinu voru gerðar eftir teikningum Ólafs Jakobssonar.

    Í Húsakönnun 1990 fær húsið þá umsögn að „það sé í góðu lagi“ og „[…] mikilvægt fyrir heildina og hefur því varðveislugildi“ (Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 1995:57). Þetta mat er staðfest í Húsakönnun 2020 þar sem húsið hlýtur varðveislugildi sem eitt af eldri húsum Akureyrar og falli vel inn í heildstæða götumynd Lundargötu (sbr. Bjarki Jóhannesson 2021:76). Og að sjálfsögðu er húsið aldursfriðað, þar sem það er byggt fyrir 1923. Lundargatan er ein af heildstæðustu og áhugaverðustu götumyndum bæjarins og ætti auðvitað að friða hana eins og hún leggur sig! Þess má geta að við fáar götur á Akureyri er meðalaldur húsa jafn hár og í Lundargötu, en af þrettán húsum götunnar eru aðeins tvö byggð eftir 1900!

Myndirnar eru teknar 4. mars 2010 og 22. október 2024.

Sem fyrr segir mældu bygginganefndarmenn út tvær lóðir og hússtæði þennan febrúardag veturinn 1898. Við vitum ekki í hvaða röð bygginganefnd mældi út lóðirnar tvær en útmælingin fyrir Jón Guðmundsson var númer 2 í fundargerðinni.  Þannig má gera ráð fyrir, að fyrst hafi þeir mælt út fyrir húsi Medúsalems Jóhannssonar, spölkorni austar. Og við þessa lóð, sem bygginganefndarmenn mældu út fyrir Medúsalem, berum við niður í næsta „Húsi dagsins“…  

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020.

Brunabótafélag Íslands, Akureyrarumboð. Virðingabók 1916-1917. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. HskjAk. F-117/1  Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu.

Byggingarnefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 159, 9. feb. 1898. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson (1995). Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni: https://www.akureyri.is/static/files/vefmyndir/akureyri/pdf/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Tryggvi Þorsteinsson, Erlingur Davíðsson skráði.  Aldnir hafa orðið II bindi (bls. 76-113)  Akureyri: Skjaldborg.

 

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is, greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Aðalstræti 22

Það er freistandi að draga þá ályktun, að á síðustu árum 19. aldar, hafi verið nokkur uppgrip í húsbyggingum á Akureyri og Oddeyri. Það eru e.t.v. ekki mjög vísindaleg rök fyrir þeirri freistni greinarhöfundar, en hún ræðst einfaldlega af því, að hlutfallslega eru tiltölulega mörg hús sem enn standa byggð, árin 1897 og 1898. Mun færri hús eru t.d. frá árunum 1890-95. Hér ber hins vegar að hafa í huga, að þó nokkur hús frá þessu árabili hafa týnt tölunni, hvort heldur er í eldsvoðum eða niðurrifi. En eitt þeirra nokkuð mörgu húsa bæjarins með skráð byggingarár 1898 er Aðalstræti 22. Hér er um að ræða einfalt og látlaust tvílyft timburhús sem er nokkuð merkilegt fyrir þær sakir, að kona reisti það, en slíkt var fremur óalgengt í lok 19. aldar. Umrædd kona, var Anna Sigríður Erlendsdóttir, kaupkona.

Þann 9. apríl 1898 kom bygginganefnd Akureyrar saman á fundi, einu sinni sem oftar. Erindi hennar var  afgreiðsla tveggja lóða og byggingarleyfa við Aðalstræti. Annars vegar fékk Þórður Thorarensen gullsmiður lóð og byggingarleyfi austan götunnar, á uppfyllingu, sem kallaðist Nýja Ísland. Handan götunnar  fékk hins vegar Anna Erlendsdóttir lóð og byggingarleyfi. Hún fékk að reisa hús, 14 álnir á breidd og 11 álnir á breidd og skyldi það standa 10 álnir suður af húsi Jónatans Jóhannessonar og Júlíníusar Jónssonar (Aðalstræti 20, byggt árið áður) og í beinni línu við hús Benedikts Jóelssonar, 5 álnir frá götunni og austurhorn miðaðist við hús P. Þorgrímssonar (Aðalstræti 38) (sbr. Bygg.nefnd Ak. nr. 163, 1898).  Af húsi Benedikts Jóelssonar er það að segja, að það var byggt 1895 og hlaut áratug síðar númerið 18 við Aðalstræti og stóð þar til vorsins 1990 er skriða úr Höfðanum grandaði því.

Anna Erlendsdóttir fæddist á jóladag árið 1855, líkast til í Kaupangi í Öngulsstaðahreppi en þar var faðir hennar, Erlendur Ólafsson skráður bóndi og bókbindari árið sem hún fæddist. Árið 1860 er Anna hins vegar komin í fóstur að Klömbrum í Grenjaðarstaðarsókn í S-Þingeyjarsýslu en foreldrar hennar fluttir til Akureyrar, þar sem Erlendur er titlaður bókbindari. Hvenær Anna hóf verslunarrekstur sinn er ekki ljóst en í apríl árið 1897 birtist eftirfarandi auglýsing í blaðinu Stefni: Sumargjafir: Svuntutau, kvennslipsi, barnahattar, og barnahanzkar, hanzkar úr skinni, bómull og silki, margskonar hannyrðir, svart casmir hentugt f peisuföt [svo] , saumaðar peisusvuntur, kort og margt fleira selur Anna Erlendsdóttir á Akureyri (án höf 1897:1) Þannig virðist Anna hafa selt ýmsan fatnað og hannyrðavörur. Og árinu eftir að þessi auglýsing birtist reisti Anna Erlendsdóttir hús undir verslun sína sem, líkt og almennt tíðkaðist, var einnig íbúðarhús. Verslunina innréttaði hún á neðri hæð en íbúð á þeirri efri. Þar bjó hún ásamt móður sinni, Sigurbjörgu Einarsdóttur og vinnufólki en Anna var ógift og barnlaus.

Árið 1901 eru þrír íbúar skráðir hér til heimilis, mæðgurnar Anna og Sigurbjörg auk Maríu Hafliðadóttur, vinnukonu. Þá telst húsið númer 51 við Aðalstræti. Ári síðar hefur hins vegar fjölgað í húsinu við Aðalstræti, þar búa auk mæðgnanna og Maríu vinnukonu, tvenn ung hjón; annars vegar þau Jónas Jónasson trésmiður og kona hans Jórunn Hrjóbjartsdóttir ásamt nýfæddri dóttur, Ingibjörg og hins vegar þau Guðlaugur Pálsson snikkari og Ingilína Jónasdóttir. Þá er húsið orðið  númer 45. Hvers vegna svo er, er ekki gott að segja; mögulega hefur bæjarbruninn mikli sem átti sér stað milli þess, sem manntöl þessi voru tekin, haft þar áhrif; bruninn eyddi nokkrum húsum á þessum slóðum, reyndar lítið eitt norðar. Hins vegar var það svo á þessum árum, að númeraröð Aðalstrætis var öfug miðað við það sem nú er, þ.e. tölurnar fóru hækkandi frá suðri til norðurs. Aukinheldur, voru oddatölur vestanmegin.  Það virðist hafa verið árið 1906 sem númeraröð Aðalstrætis var endurskilgreind, henni snúið frá norðri til suðurs og sléttar tölur hafðar vestanmegin. Athyglisvert er það í ljósi þess, að því er einmitt öfugt farið með Hafnarstræti, og raunar flestar eldri götur bæjarins, sem liggja í norður-suður. 

 Aðalstræti 22 er tvílyft timburhús með lágu risi og stendur á steyptum eða steinhlöðnum kjallara. Á bakvið er einlyft bygging með háu risi, sambyggð húsinu, og á norðurhlið er tvílyft steinsteypt útskot; inngönguskúr, með  einhalla aflíðandi þaki. Húsið er klætt steinblikki og krosspóstar eru í gluggum að framanverðu en fjölbreyttari gluggasetning í bakhúsi. Grunnflötur framhúss mælist um 9x8m, útskot að norðan 4x2m en bakbygging ásamt tengibyggingum um 6 metra breidd. Þannig er breidd framhúss og bakhúss samanlagt um 14x9m.

Í lok nóvember 1916 heimsóttu matsmenn Brunabótafélagsins Aðalstræti 22 og lýstu  húsinu á eftirfarandi hátt: Járnvarið timburhús, tvílyft með lágu risi á steinsteyptum kjallara. Grunnflötur mældist 8,8x6,9m, hæð 7,5m og 20 gluggar á húsinu. Á neðri hæð voru tvær stofur að austanverðu. Á neðri hæð að vestanverðu voru ein stofa, eldhús, búr og forstofa með stiga upp á loft. Á lofti voru alls þrjár stofur, geymsla og „ 1stórt framloft“ svokallað. Kjallari var hólfaður í fimm geymslurými. Ein skorsteinn var á húsinu og tengdust honum þrír kolaofnar og ein eldavél (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 43) Hvergi er minnst á verslun eða sölubúð í brunabótamati árið 1916.  

Árið 1929 (1926?) eignuðust þau Alfreð Jónsson kaupmaður og Bára Sigurjónsdóttir kona hans efri hæð hússins. Samkvæmt Húsakönnun (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:63) eignast þau reyndar ekki húsið fyrr en 1929 en það var engu að síður vorið 1926 að Alfreð fékk lóðarviðbót í brekkunni á bakvið húsið ásamt leyfi til að reisa geymslu- og gripahús úr steini, 8x4 ½ m að stærð, samkvæmt framanlögðum uppdrætti (sbr. Bygg.nefnd Ak. nr. 584). Umræddan uppdrátt að þeirri byggingu gerði Sveinbjörn Jónsson. Alfreð og Bára eignuðust allt húsið um 1950. Þá hafði Sigurjón Friðbjarnarson átt neðri hæðina frá 1933. Alfreð Jónsson lést árið 1972 en Bára átti húsið allt til ársins 1980. Þannig var húsið í eigu sömu hjóna að hluta eða í heild drjúgan hluta 20. aldar. Einhverjir lesendur kunna e.t.v. að muna eftir Báru Sigurjónsdóttur úr sælgætisversluninni Turninum við Hafnarstræti en hún afgreiddi þar um árabil. Alfreð rak verslun og útgerð á fyrri hluta 20. aldar en gerðist síðar starfsmaður og vann lengi við Stjörnuapótek (frá 1947).

Árið 1980 eignast Hjörtur Gíslason húsið, skv. Húsakönnun 1986 (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:83). Ekki er vitað hvenær stigahús var byggt við norðanvert húsið en samkvæmt Húsakönnun 2012 eru til óundirritaðar og ósamþykktar teikningar af því frá árinu 1980. Bakhúsið var lengst af geymsluhús en um 1991 var húsið innréttað sem íbúð og byggðar tengibyggingar milli framhúss og bakhúss. Teikningarnar að þeim framkvæmdum gerði Þorgeir Jónsson. Samkvæmt útlitsteikningum hans eru krosspóstar í gluggum hússins en þegar fyrri húsakönnun var unnin um 1985 voru gluggar með þrískiptum þverpóstum í húsinu. Þá glugga hafði Alfreð Jónsson sett í árið 1947. Við breytingarnar 1991 fékk húsið það lag, sem það enn hefur. Hefur það fengið fyrirtaks umhirðu allar götur síðan.  Í desember 2016 tók Kristín Aðalsteinsdóttir viðtal við íbúa efri hæðar hússins, þau Jón Benedikt Gíslason og Mörtu Violina, og birti í bókinni: Innbær húsin og fólkið. Höfðu þau á orði, að húsinu hafi verið svo vel við haldið, að það eina sem þau þurftu að gera þegar þau fluttu inn sumarið áður, var að pússa og mála gólfin (sbr. Kristín Aðalsteinsdóttir 2017:37).   Húsið virðist í góðu ásigkomulagi og lítur mjög vel út. Húsið stendur svo til alveg upp í brekkurótum og er því ekki fyrir mikilli lóð að fara en engu að síður er umhverfi hússins mjög gróið og smekklegt. Í Húsakönnun 2012 telst húsið hluti einstarkar götumyndar sem lagt er til að varðveitt sé með hverfisvernd. Þá er húsið að sjálfsögðu aldursfriðað en hvað ræður aldursfriðun? Því er til að svara, að frá og með ársbyrjun 2023 var hin svokallað „100 ára regla“ (sem kvað á, að hús yrðu sjálfkrafa friðuð, árið sem þau náðu 100 árum) í húsafriðun afnumin og aldursfriðun miðast við byggingarárið 1923.  Að mörgu leyti skiljanleg ráðstöfun, því eðli málsins samkvæmt hefðu aldursfriðuð hús orðið svo mörg í fyllingu tímans, að friðun yrði næsta gjaldfallin. Hins vegar eru mörg merk hús frá 3. og 4. áratug 20. aldar (og jafnvel yngri) sem ættu skilið varðveislu eða friðun. En sem fyrr segir er Aðalstræti 22 byggt 1898 svo það hefur aldarfjórðung fram yfir aldursfriðunarmörkin. Myndirnar eru teknar með áratugs millibili, 19. júní 2014 og 22. október 2024. 

Heimildir:  Án höfundar. 1897. „Sumargjafir“. Auglýsing í Stefni 13. apríl 6. tbl 5. árg.

 Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 163, 9. apríl 1898. Fundargerðir 1921-1930. Fundur nr. 583, 3. maí 1926  Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

 Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Saga og fólk. Akureyri: Höfundur.

Hús dagsins: Aðalstræti 13

Ef snöggt er litið á byggingarsögu Akureyrar mætti hæglega draga þá ályktun, að 10. áratugur 19. aldar hafi verið nokkurt uppbyggingarskeið. Þá voru menn stórhuga á þessum áratug; hafin var vinna við vegagerð milli byggðakjarnanna tveggja á Akureyri og Oddeyri, jörðin Stóra-Eyrarland keypt og lögð undir lögsagnarumdæmið.  Auk þess hófust framkvæmdir við uppfyllingar. Frá þessum árum eru nokkuð mörg hús, sem enn standa. Sér í lagi eru þau mörg byggð á síðustu árum áratugarins, eða 1897-99.  Á næstu vikum er ætlunin að gera skil húsum frá þessum áratug hér á þessum vettvangi. Í þessari umfjöllun berum við fyrst niður við Aðalstræti: Aðalstræti er ein elsta gata Akureyrar og liggur um hið upprunalega bæjarland undir hinni snarbröttu brekku undir Búðargili og Naustahöfða. Nær gatan frá hinni upprunalegu Akureyri, neðan Búðargilsins og suður Fjöruna, en þessi hverfi hlutu saman nafnið Innbær, þegar þéttbýlið breiddi úr sér m.a. á Oddeyri. Í upphafi stóðu hús aðeins vestanmegin eða „brekkumegin“ við Aðalstrætið, sunnan Hafnarstrætis, enda var flæðarmálið austanmegin. Á síðustu árum 19. aldar hófust miklar framkvæmdir, þar sem gerðar voru geysilegar landfyllingar á svæðinu sunnan hinnar eiginlegu Akureyrar. Var þetta með fyrstu skiptum þar sem grafið var framan úr brekkunni og fyllt upp í flæðarmálið. Var þessi landfylling kölluð nýja Ísland (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:74). Á meðal þeirra sem reisti hús á hinu nýja landi var Þórður Thorarensen, en hann reisti húsið Aðalstræti 13 árið 1898.   

 

Fyrsta verk bygginganefndar á fundi sínum þann 9. apríl árið 1898 var ákvarða grunn undir hús, sem Þórður Thorarensen gullsmiður ætlar að byggja á uppfyllingunum fyrir austan veginn suður Fjöruna. Húsið á að vera um 15 ál. á lengd og 12 ál. á breidd með kvisti þvert í gegnum húsið (Bygg.nefnd. Ak. 1898: nr. 163). Ennfremur ákvað bygginganefndin, að húsið skyldi standa 40 álnir suður af húsi Magnúsar Sigurðssonar á Grund og 5 álnir frá götunni. En hús Magnúsar á Grund var vörugeymsla og útibú frá verslun hans, sem hann hafði reist árið 1896 og var kallað Grundarskáli. Það hús er löngu horfið, en var áfast Hafnarstræti 2. Árið 1898 reis suðurhluti hússins. Árið 1903 fékk Þórður leyfi til að lengja hús sitt um 10,5 álnir (tæpa 7 metra) til norðurs og var sú viðbót einnig með miðjukvisti (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:74). Var húsið þá nokkurn veginn komið í endanlega stærð að grunnfleti. Löngu síðar voru gerðar ýmsar aðrar breytingar á húsinu, en nánar um það aftar í greininni.  

Aðalstræti 13 er tveggja hæða timburhús með háu portbyggðu risi og stendur á háum steinkjallara. Skiptist húsið í tvo hluta, ytri og syðri og er ytri hlutinn sá upprunalegi en sá syðri viðbót, fimm árum yngri en sá ytri. Ytri hluti hússins er einlyftur með háu risi og miðjukvisti að framan (austan) og lágum, aflöngum kvisti að aftan (vestanverðu). Á vesturhlið er smár inngönguskúr sem og á norðurstafni. Segja má að syðri hluti hússins sé tvílyftur með háu risi en þar hefur risi hússins verið lyft, sem kallað er. Kvistarnir tveir á framhlið mynda þannig eina heild en í stað risþaks hafa verið byggðir veggir efri hæðar á milli kvistanna og einnig suður eftir allri þekjunni, svo suðurstafn hússins er allur tvílyftur. Kvistirnir eru þannig aðeins til staðar að því leyti, að mænar þeirra skaga upp úr aflíðandi þakinu. Allt er húsið bárujárnsklætt, veggir jafnt sem þak. Í flestum gluggum hússins eru krosspóstar en einnig eru á nokkrum stöðum einfaldir póstar, láréttir, sem og lóðréttir. Blindgluggi (falskur gluggi) vestanvert á suðurstafni skartar ámáluðum sexrúðupósti. Grunnflötur Aðalstrætis 13 er um 16x8m, útskot að norðan um 5x2m og útskot að vestan 1,5x2m. Í Húsakönnun frá 1986 er húsið sagt 844 rúmmetrar að stærð, en með stækkun á efri hæð hússins, sem gerð var skömmu síðar má fullyrða, að húsið sé orðið meira en 900 rúmmetrar.  

Þórður Thorarensen, sem byggði húsið, var fæddur árið 1859 að Stóru-Brekku í Hörgárdal. Hann var gullsmiður, nam þá iðn á Akureyri hjá Magnúsi Jónssyni og í Reykjavík hjá Ólafi Sveinssyni. Hann fluttist til Akureyrar árið 1882 og sama ár kvæntist hann Önnu Jóhannsdóttur. Anna var fædd á Akureyri en foreldrar hennar voru Jóhann Eyjólfsson, sem var Skagfirðingur og Þóra Þorláksdóttir frá Öngulsstöðum í samnefndum hreppi í Eyjafirði. Fjórum árum síðar reistu þau sér veglegt tvílyft hús neðst í Búðargili, ásamt Jakobi Gíslasyni söðlasmið. Fékk það hús síðar númerið 6 við Lækjargötu og stendur það enn. Bjuggu þau þar í rúman áratug uns þau reistu nýtt á „nýju landi“ við Aðalstræti 13. Þórður stundaði iðn sína svo lengi sem þrek og heilsa leyfði og var verkstæði hans í húsinu hér. Verkstæði sitt og sölubúð hafði hann lengst af á neðri hæð suðurhluta Aðalstrætis 13 en bjó, ásamt fjölskyldu sinni á efri hæð. Þórður var einnig virkur í hinum ýmsu félags- og trúnaðarstörfum og jarðrækt, garðrækt og búnaðarmál voru Þórði mjög hugleikin. Ræktaði hann m.a. mikinn skrúðgarð sunnan við hús sitt hér. Þórður var einn af stofnendum Jarðræktarfélags Akureyrar, sem stofnsett var vorið 1896 og hafði, eins og nafnið bendir til, jarðrækt og framkvæmdir við jarðabætur, að markmiði. Var hann einn af mikilvirkustu jarðabótamönnum bæjarins á þeim árum, en einnig voru þeir Páll Briem amtmaður og Friðbjörn Steinsson bóksali mikilvirkir á þeim vettvangi. Jarðræktarfélag Akureyrar rann inn í Ræktunarfélag Norðurlands árið 1905. Um Þórð Thorarensen segir S.B. nokkur í minningargrein í Degi þ. 27. janúar 1945: Smíði hans bar vott um vandvirkni og góðan og óbrjálaðan [svo] smekk. Orðheldinn var hann svo, að aldrei mun skeikað hafa um það, sem hann lofaði. Hann var strangheiðarlegur í viðskiptum, og sagði jafnan kost og löst, gildi eða gagnsleysi vöru þeirrar, sem hann hafði á boðstólum. Þurfti þar enginn að kaupa kött í sekk (S.B. 1945:5).  

 

            Árið 1916 var Aðalstræti 13 virt til brunabóta og sagt íbúðarhús, einlyft með porti, háu risi, þrem kvistum á steinsteyptum kjallara. Veggir og þak hvort tveggja úr timbri og járnvarið. Neðri hæð (gólfi) var lýst svo: Undir framhlið [vestanmegin] „1 stofa, gullsmíðaverkstæði, sölubúð og tvær forstofur og úr annarri þeirra stigi upp á loftið“. Bakhlið (austanmegin) 1 stofa, eldhús, forstofa með stiga upp á loftið og geymsla. Á lofti 3 herbergi undir framhlið, forstofa og geymslurými. Á bakhlið þrjú herbergi, eldhús og búr og auk þess eitt herbergi fyrir gafli. Kjallari hólfaður í tvennt. Alls voru sex kolaofnar og tvær eldavélar í húsinu og tveir skorsteinar og 35 gluggar voru á húsinu.  Grunnflötur hússins mældist 16x7,5m og hæð hússins 6,9m. (sbr. Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 42).  

 

Þórður Thorarensen bjó hér til æviloka, en hann lést í ársbyrjun 1944. Anna Jóhannsdóttir Thorarensen lést í maí 1946. Eftir þeirra daga var húsinu skipt í fjóra eignarhluta.  Í Húsakönnun frá 1986 (Hjörleifur Stefánsson 1986:74) er eigendatal og segir þar, að Jón Sveinbjarnarson hafi eignast neðri hæð suðurhluta hússins árið 1949 og Elín Friðfinnsdóttir norðurhluta efri hæðar árið 1975. Ári síðar eignast María Magnúsdóttir suðurhluta efri hæðar og Hreinn Grétarsson er eigandi suðurhluta neðri hæðar frá 1980. Eignarhaldi annarra hluta hússins er ekki getið á þessu tímabili. Með aðstoð hins óviðjafnanlega þarfaþings timarit.is er hægt að geta að einhverju leyti í þær eyður, a.m.k. fyrir fyrstu árin eftir daga Þórðar Thorarensen.

 

Þórður Thorarensen lést þann 16. janúar 1944. Rúmum mánuði síðar, 24. febrúar, birtist eftirfarandi auglýsing í Degi. Auglýsingin samanstendur aðeins af sex orðum: Húseignin Aðalstræti 13 er til sölu og tekið fram, að upplýsingar veiti Ólafur Thorarensen. Rúmu ári síðar, 15. mars 1945 er Aðalstræti 13 aftur auglýst til sölu, en í þetta sinn aðeins norðurhlutinn og tekið fram, að um sé að ræða tvær íbúðir. Undir þessa auglýsingu er skrifað, að semja beri við undirritaðan, Vilhjálm Guðmundsson skipasmíðameistara. Af framangreindum upplýsingum er freistandi að draga þá ályktun, að téður Vilhjálmur hafi mögulega keypt húsið af erfingjum Þórðar Thorarensen og skipt því upp, en það er þó alls ekki víst. En víst er þó, að hann átti norðurhlutann í mars 1945 og þar voru innréttaðar tvær íbúðir. Tveimur mánuðum síðar er Björgvin nokkur Elíasson búsettur í Aðalstræti 13, en í hverri íbúð hann bjó, liggur ekki fyrir þar. Hann var a.m.k. ekki að auglýsa íbúð til sölu, heldur árabát. Næst er íbúð auglýst til sölu í Aðalstræti 13 í ársbyrjun 1949 og er þar lýst sem þriggja herbergja auk eldhúss og geymslu og þvottahúss í kjallara og íbúðin sögð laus frá og með 14. maí. Undir skrifar Jóhannes Jósepsson. (Til að fyrirbyggja hugsanlegan misskilning skal tekið fram, að hér er ekki um að ræða Jóhannes Jósefsson, sem löngum var kenndur við Hótel Borg). Mögulega hefur Jón Sveinbjarnarson, sem getið er í Húsakönnuninni keypt af Jóhannesi. Það yrði æði löng upptalning, að telja upp eigendur og íbúa hússins síðustu 80 árin svo við látum staðar numið hér. Íbúar hússins gegnum tíðina  eru orðnir ansi margir. Á 8. og 9. áratugnum voru gerðar nokkrar breytingar á húsinu, sem breyttu nokkuð  yfirbragði þess frá hinu upprunalega. Árið 1972 var risi lyft á milli kvista og árið 1987 var risinu lyft á suðurhluta svo suðurhluti hússins er raunar tvílyftur með lágu, aflíðandi risi. Jafnframt voru gerðar svalir á efri hæð suðurhliðar. Þær breytingar voru gerðar eftir teikningum Mikaels Jóhannessonar. Fékk húsið þá það lag, sem það nú hefur.  

 

Síðustu ár hafa farið fram ýmsar endurbætur á húsinu, að utan jafnt sem innan og þegar þetta er ritað eru þær raunar enn yfirstandandi. Norðurhluti hússins skemmdist nokkuð í bruna þann 20. júlí 2009. Var sá hluti allur endurbyggður og er fyrir vikið sem nýr. Í bókinni Innbær hús og fólk eftir Kristínu Aðalsteinsdóttur, segir eigandi og íbúi suðurhluta hússins, Gunnar Anton Njáll Gunnarsson, frá upplifun sinni af húsinu og ekki síst lóðinni. Undir spónlögðum veggjum kom í ljós panelklæðning og grjóthleðsla í kjallara og skorsteini. Þá fór hann ansi óvenjulega leið við að fella stórt reynitré sunnan við húsið, klifraði upp í það með bogasög og sagaði niður grein fyrir grein. Mjög þröngt var um skógarhöggsframkvæmdina, því aðeins var um tveggja metra rými þar sem stofninn mátti falla svo hann lenti ekki á svölum eða grindverki nágrannanna. Tréð mikla öðlaðist hins vegar framhaldslíf því úr stofninum smíðaði Gunnar borð og sex stóla (Kristín Aðalsteinsdóttir 2017:25). 

Aðalstræti 13 er stórbrotið og glæst hús. Síðari tíma breytingar gefa því ákveðin sérkenni og setja á það sérstakan svip, en hér er í raun um að ræða tvo ólíka húshluta, hvor með sínum sérkennum: Syðri hlutinn er tvílyftur með lágu risi og kvistum sem þó standa aðeins uppúr þekjunni að litlu leyti, og norðurhlutinn einlyftur með háu risi og kvisti, sem tengist á framhlið og rennur skemmtilega saman við suðurhlutanum milli kvistanna. Á suðurhlið setja smáir gluggar, fyrrverandi „súðargluggar“ beggja vegna svaladyra skemmtilegan svip á húsið. Sem fyrr segir standa yfir gagngerar endurbætur á húsinu, norðurhlutinn var endurbyggður eftir brunaskemmdir, svo húsið er í góðri hirðu. Sama á við um lóð, þó næsta lítið sé eftir að skrúðgarði þeim, sem Þórður Thorarensen ræktaði af alúð og natni á fyrri hluta síðustu aldar. Húsið og umhverfi þess er til mikillar prýði í fallegu umhverfi Innbæjarins. Aðalstræti 13 hlýtur í Húsakönnunum (Hjörleifur Stefánsson 1986:74, Hjörleifur Stefánsson og Hanna Rósa Sveinsdóttir 2012:32) varðveislugildi sem hluti merkrar heildar og er að sjálfsögðu aldursfriðað, þar sem það er byggt fyrir 1923. Húsaröðin við þessi mót Aðalstrætis og Hafnarstrætis er býsna merk heild, hvort sem um ræðir út frá fagurfræðilegum eða sögulegum þáttum. Saga hússtæðisins sem slíks er einnig merk, þar eð húsið er byggt á einni fyrstu landfyllingu, sem grafin var með handafli úr brekkunni. Saga byggðar neðan Brekkunnar á Akureyrar er að mörgu leyti saga landfyllinga, allt frá austanverðu Aðalstræti, um ytri hluta Innbæjar og norður að Oddeyri, enda var undirlendið næsta lítið (eða ekkert) frá náttúrunnar hendi. Myndirnar eru teknar 20. júlí 2009, 12. september 2022 og 22. september 2024.    

 

Heimildir: Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 69, 9. apríl 1898.  Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

 Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni 

http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Saga og fólk. Akureyri: Höfundur.

S.B. 1945 „Þórður Thorarensen gullsmiður”. Í Degi, 4. tbl. 27. árg. Bls. 5. Sjá tengil í texta á timarit.is.