Hús dagsins: Eyrarlandsvegur 35 (Fagrastræti 1)

Segja má, að götumynd Eyrarlandsvegar sé tvískipt. Úr norðri liggur gatan upp brattan hjalla upp frá Grófargili að brún Barðsgils en sunnan síðarnefnda gilsins þræðir hún brekkubrúnina í aflíðanda til suðurs að mótum Spítalavegar og aðkeyrslunni að Sjúkrahúsi Akureyrar. Með fáeinum undantekningum er gatan skipuð reisulegum steinhúsum frá 3. áratug sl. aldar.  Í norðurhlutanum standa húsin vestan götu en í suðurhluta standa húsin austanmegin og snúa stöfnum mót götu. Vestanmegin suðurhluta götunnar er að sjálfsögðu lóð Menntaskólans og Lystigarðurinn. Syðsta hús Eyrarlandsvegar er reisulegt steinhús, reyndar ekki frá 3. áratug sl. aldar, heldur örlítið eldra eða frá 1915. Þegar það var reist taldist það reyndar standa við allt aðra götu…

Í febrúar 1915 sótti Þorkell Þorkelsson kennari um lóð við Eyrarlandsveg, norðan við Sigurð Hlíðar (Eyrarlandsveg 26 eða Breiðablik) og leyfi til að byggja hús, samkvæmt framlagðri teikningu; 8,8x8,2m með forstofu 2,3x3,4m og bakskúr 2,2x1,3m. Fékk hann lóðina og byggingarleyfið en tveimur vikum síðar ber hann upp annað erindi við bygginganefnd. Þorkell tilkynnti bygginganefnd, að hann hyggðist hætta við þessa lóð. Þess í stað  ætlaði hann að reisa umrætt  hús á lóð, sem hann ætlaði að kaupa af Sigurði Fanndal. Lóðin yrði þannig austan við Eyrarlandsveg og norðan við Fagrastræti (sjá síðar í grein) og framhlið hússins snúi að síðarnefndu götunni. Veitti bygginganefndin leyfið með þeim skilyrðum að húsið stæði „nokkuð frá Fagrastræti“ og gaflinn yrði í húsalínu við Eyrarlandsveg. Einnig skyldi Þorkell kaupa spilduna austan húsalínunnar við Eyrarlandsveg (sem kallaður er Spítalavegur innan sviga í bókunum Bygginganefndar) á eina krónu hvern fermetra. Umræddur Sigurður Fanndal, sem seldi Þorkeli lóðina var þáverandi eigandi Hafnarstrætis 49 (Amtmanns- eða Sýslumannshússið, enn síðar skátaheimilið Hvammur).  Þannig má segja, að húsið sé „byggt úr landi“ Hafnarstrætis 49, en þegar það hús var reist árið 1895 var lóðin rúmur hektari, enda staðsett utan þéttbýlis.

      Eftir því sem greinarhöfundur kemst næst er hönnuður hússins ókunnur. Til eru ódagsettar, óáritaðar teikningar að húsinu sem  taldar eru gerðar eftir 1928 en á þeim má greina höfundareinkenni Halldórs Halldórssonar. Elstu varðveittu teikningar að húsinu munu óáritaðar raflagnateikningar frá 1923. Ekki er útilokað, að Þorkell hafi sjálfur teiknað húsið en hann var eðlisfræðimenntaður og hafði unnið við Tækniháskóla Danmerkur svo húsateikningar hefðu líkast til ekki vafist fyrir honum.

      Eyrarlandsvegur 35 er einlyft steinsteypuhús á kjallara og með portbyggðu risi. Krosspóstar eru í gluggum á hæð og í risi en á inngönguskúr á framgafli er margskiptur skrautgluggi. Á framhlið er forstofubygging, á norðurhlið er lítil útbygging eða stigahús og lítið útskot með lauklaga þaki (karnap) er á suðurhlið. Veggir eru múrsléttaðir og bárujárn á þaki.  Húsið er látlaust og einfalt að gerð, líkt og elstu steinsteyptu íbúðarhúsin hérlendis en útskotið er einkum áberandi í svipgerð hússins og gefur því skrautlegt yfirbragð. Í því samhengi mætti einnig  nefna tvo samliggjandi bogadregna glugga á sömu hlið en einnig skrautglugginn á forstofu. Alls mun húsið um 225 m²  að stærð, skv. Húsakönnun (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir 2016:59).

      Þegar húsið var svo til nýbyggt, í desember 1916, var það metið til brunabóta og lýst sem einlyftu íbúðarhúsi með porti og risi, á kjallara og byggt úr steini með járnklæddu timburþaki. Á gólfi undir framhlið, þ.e. vestanmegin á neðri hæð voru tvær stofur og forstofa en austanmegin eitt herbergi, eldhús og búr og forstofa með stiga upp á loft. Á rishæð voru fimm íbúðarherbergi og fjögur geymsluherbergi. Þá kemur einnig fram, að við aðalinngang sé skúr sem einnig er forstofa og annar lítill skúr sé við bakhlið. Grunnflötur hússins 8,5x8,2m, hæð 7,5m, gluggar 27 að tölu og einn skorsteinn. Þá kemur einnig fram, að 60 metrar séu að næsta húsi (sbr. Brunabótafélagið 1916: nr 95). Húsið, sem stóð í 60 metra fjarlægð var væntanlega skólahúsið, en næsta hús við Eyrarlandsveg á þessum tíma var Breiðablik sem Sigurðar Hlíðar byggði.

      Þegar húsið var reist stóð það við  Fagrastræti, sem liggja átti frá Lystigarðinum og til suðurs að brún Barðsgils. Ef marka má bókun bygginganefndar hefur húsinu verið ætlað að standa á horni Eyrarlandsvegar og Fagrastrætis. En hvað var þetta Fagrastræti?  Um var að ræða fyrirhugaða götu, sem líklega hefur verið ætlað að liggja nokkurn vegin á sömu slóðum og gatan Barðstún var lögð löngu síðar. Húsið taldist Fagrastræti 1 í áratugi ( og telst eflaust enn í hugum margra) og elstu dæmin sem  gagnagrunnurinn timarit.is finnur um Eyrarlandsveg 35 eru frá því eftir 1970. En það var hins vegar haustið 1961 að Bygginganefnd lagði til við bæjarstjórn, sem það samþykkti,  að Fagrastræti 1 yrði Eyrarlandsvegur 35. 

       Þorkell Þorkelsson eðlisfræðingur, sem byggði húsið, var fæddur að Frostastöðum í Skagafirði 6. nóvember árið 1876. Eftir stúdentspróf frá Reykjavík 1898 nam hann eðlisfræði í Kaupmannahöfn og lauk prófi þaðan 1903. Í Kaupmannahöfn starfaði hann í fimm ár við Polyteknisk lærenstalt (Tækniháskóla Danmerkur) uns hann fluttist til Akureyrar árið 1908. Hér í bæ kenndi hann við Gagnfræðaskólann, sem síðar varð Menntaskólinn á Akureyri. Það var því ekki langt fyrir Þorkel í vinnuna þau fáu ár sem hann bjó hér, því skólinn sá var til húsa handan götunnar í skólahúsinu mikla, sem nú kallast Gamli Skóli.  Þau fáu ár segir hér: Þorkell átti aðeins heima hér í þrjú ár því árið 1918 fluttist hann til Reykjavíkur þar sem hann kom á fót löggildingarstofu voga-og mælitækja og varð forstöðumaður þeirrar stofnunar.  Árið 1920 var Veðurstofa Íslands stofnuð og var Þorkell fyrsti veðurstofustjóri. Gegndi hann forstöðu beggja stofnananna, Löggildingarstofu og Veðurstofu, um nokkurra ára skeið, eða til áramóta 1924-25.  Þar var um að ræða nokkurs konar samrekstur eða samvinnu þeirra að ræða fyrstu árin. Þorkell var veðurstofustjóri til ársins 1946 er hann fór á eftirlaun. Eiginkona Þorkels var Rannveig Einarsdóttir (1890-1962), úr Hafnarfirði. Þorkell Þorkelsson lést árið 1961.

      Eftir að þau Þorkell og Rannveig fluttu úr húsinu átti Baldvin Ryel kaupmaður það um skamma hríð en árið 1920 er eigandi hússins Brynleifur Tobiasson, kennari við Gagnfræðaskólann. Hann fluttist hins vegar árið 1926 norður yfir Eyrarlandsveginn, í húsið Breiðablik, sem um svipað leyti fékk númerið 26 við Eyrarlandsveg. Árið 1930 búa alls fimmtán manns í Fagrastræti 1 og skiptist húsið í þrjú íbúðarrými. Þá er Sveinn Bjarnason bókhaldari eigandi neðri hæðar og Benedikt Pétursson þeirrar efri. Árið 1940 er eigandi hússins Jakob Kristján Lilliendahl bókbindari. Hér má sjá hann ásamt konu sinni, Stígrúnu Helgu Stígsdóttur og börnum þeirra sunnan við hús sitt um 1940. Hafa síðan ýmsir átt húsið og búið þar en síðustu áratugina hefur húsið verið einbýlishús. Sem fyrr segir var götuheitið Fagrastræti formlega lagt niður árið 1961 og húsið síðan Eyrarlandsvegur 35. Hins vegar má segja, að Fagrastræti hafi að einhverju leyti orðið að veruleika þremur árum síðar, þegar gatan Barðstún var skipulögð á brekkubrúninni austan og neðan Eyrarlandsvegar. Barðstún nær reyndar ekki að Lystigarðinum eins og Fagrastrætinu var ætlað því gatan er lokuð í suðurendann, en lega götunnar er líkast til ekki fjarri því, sem Fagrastrætinu var ætlað. Fjögur hús standa við Barðstún, öll skráð byggð 1966 nema nr. 7, sem byggt er áratug síðar.

       Eyrarlandsvegur 35 er að mestu leyti óbreyttur að ytra byrði frá upphaflegri gerð en er þó í afbragðs góðri hirðu. Húsið er látlaust og einfalt að gerð og nokkuð dæmigert fyrir steinsteypuhús frá upphafi 20. aldar en þau voru yfirleitt byggð með sama byggingarlagi og tíðkaðist við timburhús.  Útskot og  bogadregnir gluggar á suðurhlið ásamt skrautgluggum í forstofubyggingu gefa húsinu hins vegar skemmtilegan og skrautlegan svip. Í Húsakönnun, sem unnin var um þetta svæði árið 2016, segir að húsið hafi hátt varðveislugildi vegna aldurs og byggingargerðar. Þá telst það  hafa hátt menningarsögulegt gildi með fyrstu húsum sem risu á svæðinu og hluti götu sem aldrei varð að veruleika. Húsið hlýtur næst hæsta mögulega varðveislugildi umræddrar Húsakönnunnar, eða 7. stig (8. stig fá friðlýst hús) sem hluti götumyndar Eyrarlandsvegar og framangreindra atriða. Þá er húsið vitaskuld aldursfriðað skv. lögum nr. 80/2012 um aldursfriðun húsa eldri en 100 ára (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir 2016: 59). Þá hafi það fágætisgildi sem eitt af fyrstu steinsteyptu íbúðarhúsum á Akureyri. Í svipinn man greinarhöfundur aðeins eftir Steinöld (1903), Ósi í Glerárþorpi (1908), Hafnarstræti 19 (1913), Aðalstræti 80, Smiðjunni við Gránufélagsgötu 22 og Strandgötu 45 (þrjú síðasttöldu byggð 1914). Þannig gæti Eyrarlandsvegur 35 verið áttunda elsta steinsteypuhús Akureyrar.  Húsið stendur á skemmtilegum og áberandi stað í gróinni brekku, gegnt Lystigarðinum. Þá er lóðin vel hirt og prýdd gróskumiklum trjágróðri.

Myndirnar eru, að einni undanskilinni, teknar 15. apríl 2024 en meðfylgjandi er einnig mynd sem tekin er 18. mars 2012 en þá stóð myndarleg Farmal dráttarvél í hlaði.

Heimildir: Brunabótafélag Íslands: Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 404, 15. febrúar 1915 og nr. 406, 1. mars 1915.  Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalasafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2016. Akureyrarbær; Menntaskólinn á Akureyri og nærliggjandi íbúðarsvæði. Húsakönnun. Akureyri: Minjasafnið á Akureyri fyrir Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Óprentað, óútgefið, Pdf-skjal á slóðinni https://www.akureyri.is/static/files/Skipulagsdeild/Deiliskipulog/Menntaskolinn_og_ibudasvaedi/husakonnun_ma.pdf

Ýmsar upplýsingar af manntal.is, islendingabok.is, timarit.is og vef Héraðskjalasafnsins, herak.is. Sjá tengla í texta.

Viðhorf til hjólreiðamanna

Ekki þekki ég til þessa tiltekna máls, annað en það sem ég hef séð í fréttum, en það að aka vísvitandi á hjólreiðamann er ekkert annað en TILRÆÐI. Það sem hins vegar gerist ævinlega, þegar frétt á borð við þessa fer um netmiðla byrjar söngurinn "hjólreiðamenn eru alltaf fyrir" og "hjólreiðamenn fara ekki eftir reglum" og árstíðabundna vers sama söng "það á ekki að hjóla á veturna". Svona eins og framangreint beinlínis RÉTTLÆTI svona lagað. En stöldrum aðeins við þennan punkt: Hjólreiðamenn eru alltaf fyrir.  Þetta þykir þó nokkrum svo djöfullegt, að umræddir hjólreiðamenn teljast allt að því réttdræpir. Allir vilja auðvitað allir komast leiðar sinnar og tafir hvers konar geta verið hvimleiðar. En stundum gerist það, að bílum er lagt á hjóla/göngustíga eða snjór annað hvort ekki ruddur eða á hinn veginn að snjóruðningar loki viðkomandi stígum. Ef fundið er að því er segin saga, að slíkt er afgreitt sem "væl" eða "tuð" eða jafnvel "frekja". Stórmerkilegt, svo ekki sé meira sagt. Svo gæti ég haldið áfram. Sumum finnst það algjört fásinna og sóun á fé skattgreiðenda að leggja göngu- eða hjólastíga. Hér skal þó skýrt tekið fram, að ég tel þetta ekki almenna viðhorfið og ég upplifi nánast undantekningalaust sjálfur tillitssemi í minn garð á götum Akureyrar. Og flestir hafa skilning á ólíkum þörfum ólíkra samgöngumáta.

Eitthvað af þessum viðhorfum gæti skýrst af því, að fólk telur hjólreiðar ekki vera samgöngumáta heldur "sport" og þess vegna sé t.d. bara allt í lagi þó einhver hjólastígur sé tepptur eða lokaður. Það er bara einfaldlega rangt! Sjálfur fer ég t.d. flestallra minna ferða hjólandi og ég þarf alveg eins að mæta á staði á réttum tímum, eða ná fyrir lokun eins og ökumaðurinn, sem bölvar hjólreiðamanninum, sem alltaf er fyrir.  Og ég er aldeilis ekki eini maðurinn, sem notar þennan ferðamáta. 

Alhliða lausnin í þessu öllu saman er, að allir vegfarendur, óháð ferðamáta taki sjálfsagt tillit til hvers annars. 

 

  

„Ert þú þá svona latte-lepjandi hjólagaur?“

Hús dagsins: Spítalavegur 9

Áður en lengra er haldið: Séra Jürgen Jamin hafði samband við akureyri.net vegna umfjöllunar á akureyri.net og langaði að koma eftirfarandi á framfæri: 

-Hrafnagilsstræti 2 hefur aldrei verið notað sem prestssetur (líkt og fram kom í pistli undirritaðs) heldur leigt út til spítalans i mörg ár þar til því var breytt í kirkju. 

-Kapellan var á neðri hæð Eyrarlandsvegar allt þar til Péturskirkja var tekin í notkun. Prestur bjó á efri hæðinni á Eyrarlandsvegi 26. (í pistli undirritaðs mátti líklega skilja sem svo, að allt húsið hafi verið kapella). Er sr. Jürgen þakkaðar þessar ábendingar. 

 

Spítalavegur 9

 

Á síðustu árum 19. aldar hófust landvinningar Akureyrar upp á brekkuna bröttu ofan kaupstaðarins í kjölfar þess, að jörðin Stóra Eyrarland var keypt og lagt undir kaupstaðinn. Árið 1898 reis nýtt sjúkrahús af grunni í hinu nýja „landnámi“ bæjarins. Var það á ávölum brekkubrúnum norðan Búðargils, á svæði sem kallast Undirvöllur. Ári síðar reis læknisbústaður á sama stað. Sjúkrahúsbyggingin er löngu horfin af þessum stað en var endurreist í Hlíðarfjalli og er nú Skíðastaðir. Læknisbústaðurinn stendur hins vegar enn... (Greinarhöfundi er reyndar ekki kunnugt um, hvort sjúkrahúslóðin sem slík var í því landi, sem bærinn hafði keypt árið 1893, eða hvort sá tiltekni blettur hafi tilheyrt bænum fyrir það. Það má þó teljast nokkuð ljóst, að yfirráð og eign Akureyrar á Eyrarlandsjörðinni var forsenda uppbyggingar á þessum slóðum).  

Árið 1896 hafði sjúkrahús verið starfrækt á Akureyri í liðlega tvo áratugi, í húsinu J. Gudmanns Minde sem nú er Aðalstræti 14 og jafnan þekkt sem Gamli Spítalinn. Það ár réðist til Akureyrar sem héraðs- og spítalalæknir, Guðmundur Hannesson (1866-1946). Hinum unga lækni (Guðmundur stóð þá á þrítugu) blöskraði aðstæður og aðbúnaður í húsinu, sem orðið var 60 ára gamalt og byggt sem íbúðarhús. Sagði hann húsið „stórum verra en flest privat hús“ og nefndi þar gluggaleysi, loftleysi, súg og ýmislegt annað, auk þess sem lækningatól voru flest úr sér gengin eða úrelt. Þá var því þannig háttað, að sjúkrarýmin voru á efri hæð hússins og mikið verk að koma sjúklingum upp þröngan og snúinn stiga. Það var því strax í janúar 1897 að Guðmundur lagði fram teikningar að nýju sjúkrahúsi og þar var um að ræða mjög fullkomið hús á einni hæð með vatnsleiðslu og miðstöðvarkyndingu (sbr. Magnús Stefánsson 2016:67-68). Um líkt leyti og fyrstu sjúklingar voru lagðir inn á nýja sjúkrahúsið á Undirvelli snemmmsumars 1899 hófst Guðmundur handa við byggingu eigin íbúðarhúss sunnan sjúkrahússins nýja.  

Það var vorið 1899, nánar tiltekið þann 20. maí að Guðmundur Hannesson fékk útmælda lóð og byggingarleyfi á þeim bletti á Undirvellinum, sem hann hafði látið slétta. Húsið yrði 17x12 álnir með „framstandandi útbyggingu“ að norðan og austan, 4x8 ½ álnir og „veranda“ sunnan við útbygginguna. Vestan hússins yrði skúr, 4 ½ x 12 álnir. (Lesendur eru kannski farnir að kunna það utanað, að alin var u.þ.b. 63 cm). Bygginganefndin mælti svo fyrir, að húsið skyldi standa í sömu stefnu og sjúkrahúsið og standa 5 álnir frá brekkubrúninni að austan en 6 ½ alin sunnan norðurbrúnar brekkunnar, sem upphlaðin er.  

Spítalavegur 9 er einlyft timburhús með háu risi og stendur á háum steyptum kjallara. Er það þrístafna ef svo mætti segja, það er tvær álmur; sú nyrðri snýr austur-vestur en suður úr henni er önnur álma sem snýr stafni mót suðri. Að norðan er miðjukvistur fyrir miðri þekju en útskot meðfram báðum hliðum suðurálmu. Þá eru smærri kvistir á báðum hliðum suðurálmu. Húsið er klætt láréttri panelklæðningu að utan og stallað bárujárn er á þaki. Á þakskeggjum og rjáfrum eru útskornir sperruendar og skraut í anda sveitserstíls. Lóðréttir bjálkar skeyttir undir hanabjálka á austurstafni, sem ramma inn útskorið skraut á austurstafni norðurálmu og margskiptir skrautsprossar í sólskála austurhliðar setja sérlega skrautlegan svip á húsið. Grunnflötur hússins N-S er 10,32x10,80m (útbygging á vesturhlið meðtalin) en 5,59m breiður austurstafn norðurálmu skagar 2,65m út fyrir austurhlið. Sólskáli að austan 4,51x2,01m (skv. uppmælingarteikningum Finns Birgissonar, 1993)    

Smíði hússins mun ekki hafa tekið nema um þrjá mánuði, það er hún hófst í byrjun sumars 1899 og mun hann hafa flutt inn, ásamt fjölskyldu sinni um haustið. Fékk Guðmundur til liðs við sig timburmeistarann Snorra Jónsson á Oddeyri en Guðmundur mun sjálfur hafa ráðið útliti og innra skipulagi hússins að mestu leyti. Snorri og lærlingar hans smíðuðu glugga og hurðir í húsið veturinn áður en Guðmundur mun sjálfur hafa teiknað og sagað út skrautið sem prýðir gafla og þakbrúnir. Mætti ímynda sér, að hann hafi gripið í útskurðinn sér til hugarhægðar frá annríki læknisstarfsins. Svo vill til, að vitað er hver smíðaði upprunalegu hurðirnar í húsi Guðmundar. Hét hann Kristján Sigurðsson og lærði smíðar hjá Snorra Jónssyni árin 1896-98 og voru hurðirnar sveinsstykki hans í iðninni. Kristján lýsir vinnulaginu hjá Snorra á eftirfarandi hátt:  [...]hann [Snorri Jónsson] kom við og við til að segja fyrir um herbergjaskipan og mæla fyrir dyrum og gluggum. Aldrei var nokkurt hús teiknað fyrir fram, enda var hér þá enginn iðnskóli og lærðum við því ekkert í teikningu. Þegar byggja átti hús, var aðeins sagt fyrir, hve stórt það ætti að vera. Síðan var grindin höggvin saman og þá um leið ákveðið hvar dyr og gluggar ættu að vera. Því næst var húsið reist, klætt utan og síðan þakið (Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson (Kristján Sigurðsson, 1945) 1995:103).  

Þá kemur fram, að næst hafi verið settir í húsin gluggar og útihurðir, þá gólf og loft og því næst mælt fyrir innréttingum og veggjum. Var það að jafnaði gert í samráði við húseigendur og strikað með krítarsnúru fyrir veggjum. Þessi merkilega lýsing skýrir það, hvers vegna upprunalegar teikningar finnast sjaldan eða ekki þegar um ræðir íbúðarhús frá þessum árum: Þær voru einfaldlega ekki gerðar!    

 Í bréfi til konu sinnar, Karólínu Margrétar Ísleifsdóttur, sumarið 1899 segist Guðmundur hafa teiknað „veranda“ sólpall og hann ágætlega smíðaður af Ásmundi nokkrum sem á heima á Eskifirði. En umræddur Ásmundur, var Ásmundur Bjarnason sem nokkrum árum síðar átti eftir að stýra byggingu eins skrautlegasta og veglegasta timburhúss Eyjafjarðarsvæðisins, Grundarkirkju Magnúsar Sigurðssonar. Og einnig segir Guðmundur: „Ég er viss um að húsið verður fallegt, enda þó bæjarbúar sé á annarri skoðun og þyki það ljótt“ (Finnur Birgisson og Hanna Rósa Sveinsdóttir 2003:191).  Segir Guðmundur, að bæjarbúar telji það eins og tvo samsettir kumbalda, sem fátæklingar hefðu byggt fyrir 100 árum. Kannski var það þessi tvískipta gerð, með stöfnum til þriggja átta sem olli þessu áliti. En Guðmundur bætir einnig við nokkuð áhugaverðum punkti: „Kassi helst sem allra stærstur, það er það sem við fólkið á [...]. Þegar fleiri fallegri hús verða byggð breytist þetta smám saman “ (Finnur Birgisson og Hanna Rósa Sveinsdóttir 2003:191). Þessi orð eru einkar áhugaverð í ljósi þess, að um 120 árum síðar komu fram fremur stórkarlalegar hugmyndir um byggingu nokkurra, margra hæða fjölbýlishúsa á þessum sömu slóðum, að heita ofan í lágreistu byggðinni frá aldamótunum 1900.   

Hús Guðmundar var undir sterkum áhrifum frá norska sveitserstílnum og mun eitt fyrsta einbýlishúsið í þeim stíl hér í bæ. Ekki var það einungis nýstárlegt í útliti heldur einnig frágangur þess og búnaður. Ytri klæðning var tvöföld með þumlung á milli, innri klæðning pappalögð en grindin þétt einangruð með mosa. Þá var húsið kynt með kolaofnum sem drógu að sér loft eftir stokkum og í húsinu var vatnsleiðsla og vatnssalerni. Mun þetta fyrsta íbúðarhús bæjarins, sem búið var slíkum þægindum (sbr. Finnur og Hanna Rósa 2003:192). Guðmundur var að mörgu leyti frumkvöðull í heilsubótum og lækningaaðferðum, hann framkvæmdi t.d. botnlangaskurð fyrstur lækna hérlendis haustið 1902 (sbr. Magnús Stefánsson 2016:78) og gerði hann sér grein fyrir orsakasamhengi húsnæðis og heilsufars. Þannig var hann mjög áfram um bættan húsakost landsmanna og beitti sér óspart á því sviði. Það er því kannski engin tilviljun, að hús Guðmundar læknis skyldi hafa verið svo nýstárlegt hvað varðaði gerð og innri búnað eða þægindi.  Ásamt Guðjóni Samúelssyni vann hann ötullega að því, að kynna m.a. kosti steinsteypuhúsa í stað torfhúsa. (Reyndar gerðu fáeinar teikningar Guðjóns af íbúðarhúsum til sveita ráð fyrir torfþökum, t.d. á Kaupangi og Möðrufelli).  Guðmundur Hannesson kynnti hugðarefni sitt í blaða- og tímaritsgreinum auk bókarinnar Um skipulag bæja, sem út kom 1916. Þar er um að ræða tímamótarit í skipulagsfræðum þar sem fram koma margar nýjar hugmyndir, sem margar hverjar hafa æ síðan verið helsta leiðarljós í þéttbýlisskipulagi. Guðmundur, sem sat á Alþingi árin 1914-15, samdi  frumvarp að fyrstu íslensku skipulagslögunum, sem sett voru 1921 og á næstu árum skipulagði Guðjón Samúelsson svo nokkra þéttbýlisstaði, þ.á.m. fyrsta Aðalskipulag Akureyrar sem samþykkt var 1927.   

Guðmundur Hannesson fluttist til Reykjavíkur árið 1907 og tók þar við stöðu héraðslæknis og í húsið fluttist eftirmaður hans, Steingrímur Matthíasson, Jochumssonar. Steingrímur átti hér heima ásamt fjölskyldu sinni en hafði einnig læknastofu í húsinu. Steingrímur var eigandi hússins þegar matsmenn Brunabótafélagsins voru hér á ferð síðla árs 1916. Lýstu þeir húsinu sem einlyftu íbúðarhúsi með porti og háu risi á kjallara og með skúr til norðurs við vesturenda. Á gólfi við framhlið (austanmegin á neðri hæð) voru tvær stofur og forstofa en við bakhlið (vestanmegin) tvær stofur, eldhús og gangur með stiga uppá loftið. Á lofti voru þrjú íbúðarherbergi og fimm geymsluherbergi. Lengd 13,2 m, breidd 10,4 og hæð 6,9m. Þá voru 20 gluggar á húsinu og tveir skorsteinar, sem tengdust fjórum kolaofnum, eldavél og þvottapotti (sbr. Brunabótafélag Íslands 1916: nr. ) Ekki er minnst á vatnssalerni í brunabótamatinu, en ekki ósennilegt, að það hafi verið í einhverju geymsluherbergja í kjallara. (Kannski hafði það aðeins verið virkt í tíð Guðmundar?) 

Förum nú hratt yfir sögu. Húsið hefur að mestu haldið sinni upprunalegri gerð, kvistur var settur á það árið 1938 og einhvern tíma var skraut fjarlægt af þakbrúnum. Þá var húsið klætt asbestplötum á tímabili en árið 1992 hófust endurbætur sem miðuðu að því, að færa húsið til upprunans. Voru þær gerðar eftir teikningum Finns Birgissonar. Á tímabili var húsið tvíbýli, ein íbúð á hvorri hæð. Í Húsakönnun Hjörleifs Stefánssonar frá árinu 1986 er nokkuð ítarlegur eigendalisti hússins: Næsti eigandi á eftir Steingrími Matthíassyni er Þorsteinn M. Jónsson árið 1937 og tveimur árum síðar er eigandi Ingibjörg Kristófersdóttir. Haukur Snorrason eignast svo húsið 1941 og Ásgeir Árnason ári síðar. Ekki kemur fram hver á hvaða hæð eða hvort umrætt fólk eigi allt húsið en árið 1958 er Kjartan Ólafsson eigandi neðri hæðar og Stefán Reykjalín eigandi efri hæðar frá 1965. Þá er Sigurður Sigurðsson sagður eigandi 1971 (ekki getið fleiri eigenda) (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:152). Um áramótin 1980-81 fluttu þau Ólafur Tryggvi Ólafsson og Þorbjörg Ingvadóttir á efri hæð hússins og síðar eignuðust þau allt húsið. Árið 2016 heimsótti Kristín Aðalsteinsdóttir þau Ólaf Tryggva og Þorbjörgu (sem búa hér enn þegar þetta er ritað síðla vetrar 2024) og tók við þau viðtal. Sögðu þau m.a. frá tveimur giftingarhringum sem fundust, annar milli þils og veggjar og hinn í garðinum. Annar þeirra var merktur St.gr. Hlaut það að standa fyrir Steingrímur, og hringarnir þannig tilheyrt þeim Steingrími Matthíassyni og Kristínu Þórðardóttur. Þá fundu þau Ólafur og Þorbjörg m.a. kínverska peninga milli þilja, við endurbætur á húsinu (sbr. Kristín Aðalsteinsdóttir, 2017:155).  

Spítalavegur 9 er reisulegt og skrautlegt hús í mjög góðri hirðu. Það stendur á einkar skemmtilegum og áberandi stað, hátt á brekkuhorni norðan og ofan Búðargils. Lóðin er mjög gróin og prýdd gróskumiklum trjám. Þetta svæði við Spítalaveginn og Tónatröðina er einkar geðþekkt og gróið og prýtt lágreistum húsum. Mikil prýði er af þessari spildu á brekkubrúninni, sem blasir skemmtilega við  úr Innbænum, af Leiruvegi og frá vinsælum útsýnisstað á Naustahöfða, norðan Kirkjugarðs. Húsið Spítalavegur 9 er aldursfriðað og einnig hluti varðveisluverðrar heildar og fær þessa umsögn í húsakönnun, sem unnin var um svæðið árið 2009: Spítalavegur 9 er eitt glæsilegasta sveitserhús landsins og er um margt sérstakt. Húsið hefur mikið varðveislugildi af þessum sökum. Þar að auki er það einn mikilvægasti hluti þeirrar heildar sem sjúkrahúsbyggingarnar mynda og er gildi þess þeim mun meira  (Hanna Rósa Sveinsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 2016: 22). Látum það vera lokaorð þessarar umfjöllunar.  

Meðfylgjandi myndir eru teknar 31. júlí 2010 og 26. febrúar 2023. Myndirnar, sem sýna Undirvöll og „Spítalabrekkuna“ eru teknar 15. maí 2016 og sl. páskadag, 31. mars 2024.  

Brunabótafélag Íslands: Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917.  

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 175, 20. maí 1899. Fundur nr. 314, 14. júlí 1906. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalasafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu 

Finnur Birgisson og Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2003. Akureyri-Höfuðstaður Norðurlands. Í Hjörleifur Stefánsson, Kjell H. Halvorsen, Magnús Skúlason (ritstj.). Af norskum rótum- gömul timburhús á Íslandi (bls. 172-207). Reykjavík: Mál og Menning. 

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar. 

Hanna Rósa Sveinsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 2016. Byggða- og húsakönnun við Spítalaveg. Minjasafnið á Akureyri. Pdf skjal á slóðinni https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_160.pdf 

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri Fjaran og Innbærinn Byggingarsaga. Akureyri: Torfusamtökin í samvinnu við Akureyrarbæ og Skipulagsstjórn ríkisins. 

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Saga og fólk. Akureyri: Höfundur. 

Magnús Stefánsson. 2016. Svipmyndir úr sögu sjúkrahúss í eina öld. Akureyri: Völuspá útgáfa.  

 

ES. Hér að ofan er vitnað í bók Kristínar Aðalsteinsdóttur, Innbær. Hús og fólk. Þá er rétt að minna á sambærilega bók um Oddeyrina, sem hún og undirritaður sendu frá sér sl. ár. Hana er hægt að kaupa af höfundum eða í Eymundsson- sjón er sögu ríkari. Upplögð tækifærisgjöf m.a. sem sumargjöf!

 

Gleðilega páska

Óska öllum gleðrilegrar páskahátíðar 

Páskamyndin í ár er tekin núna skömmu fyrir hádegi á páskadag, horft til norðurs af Naustahöfða í átt að Oddeyri. Eins og sjá má eru páskarnir alhvítir í ár...og eins og sjá má, er hríðarsending á leiðinni úr norðrinu. 

Hús dagsins: Eyrarlandsvegur 26; Breiðablik

Við mót Hrafnagilsstrætis og Eyrarlandsvegar, efst við ytri hluta síðarnefndu götunnar, stendur sérlega glæst timburhús í sveitserstíl, prýtt útskornu skrauti og ýmsu sem gefur því sérstakan svip. Um er að ræða hús kaþólsku kirkjunnar en það var reist sem einbýlishús árin 1911-12.

Sumarið 1911 má segja, að landnám þéttbýlis hafi verið á frumstigi á hinum víðlendu brekkum, landi Stóra Eyrarlands, sem tveimur áratugum fyrr tilheyrði Hrafnagilshreppi. Árin 1898-1904 risu þar miklar opinberar byggingar, sjúkrahús og Gagnfræðaskóli og á næstu árum risu stök hús við Eyrarlandsveg og Spítalaveg og á melunum norðan Grófargils. Við brún Barðsgils, ofarlega við Eyrarlandsveg, fékk 26 ára dýralæknir Sigurður Einarsson Hlíðar, úthlutað lóð undir íbúðarhús. Var honum leyft að reisa íbúðarhús á lóð þeirri sem hann hafði keypt af kaupstaðnum á horni Eyrarlandsvegar og Hrafnagilsstrætis. Stærð hússins var 18x16 álnir (um 11x10m), tvílyft á háum kjallara með risi og útbyggingu með turni. Skilyrði var, að framhlið hússins sneri að Eyrarlandsvegi og það stæði hornrétt (sbr. Bygginganefnd Ak. nr. 345, 1911). Þessi krafa um hornrétta stöðu kann að virðast nokkuð sérstök, húsið stendur nefnilega skástætt á horni tveggja gatna og snýr raunar norðaustur-suðvestur. En svo vill til, að þar sem húsið stendur er sveigja á Eyrarlandsveginum og væntanlega er húsið hornrétt á hana. Þá gæti lega gatnanna eitthvað hafa hnikast frá upphafi.

Byggingameistari Eyrarlandsvegar 26 var Maron Sölvason, en talið er að húsið hafi komið tilhöggvið frá Noregi. Mögulega hefur Maron sent teikningar út og fengið það forsmíðað úti. Sagan segir, að Sigurður og kona hans, Guðrún Louise Guðbrandsdóttir Finnbogason hafi fengið hið glæsta hús í brúðkaupsgjöf.   Nánar tiltekið frá móður hennar, Louise Jakobine Fredrerike Zimsem sem sögð var ein ríkasta kona landsins þótt víðar væri leitað. Þessi saga var aldrei staðfest en sonur þeirra Sigurðar og Guðrúnar, Guðbrandur Hlíðar nefndi í æviminningum sínum að mánaðarlaun dýralækna hefðu verið 100 krónur á mánuði, kjötskoðun gaf fimm aura á skrokk og folageldingar fimm krónur. Húsbyggingin hefði hins vegar kostað 12.000 krónur. Þannig gæti hver sem vildi lagt saman tvo og tvo og fengið út sannleika málsins (sbr. Jón Hjaltason 2021:39-40). Því hlýtur að mega draga þá ályktun, að þessar sögusagnir um brúðkaupsgjöf séu á rökum reistar; það er alltént nokkuð sennilegt, að sterkefnaðir foreldrar hennar hafi lagt eitthvað af mörkum.

Ef við berum þessar tölur saman við önnur laun má nefna, að árið 1912 voru meðal mánaðarlaun daglaunamanns 32,4 krónur, iðnaðarmanna (trésmiða, málara) 42,9 krónur og járnsmiða 49,7 krónur. Þeir síðasttöldu slöguðu þannig í tæp hálf mánaðarlaun dýralækna. Svo má nefna, að meðal mánaðarkaup þvotta, elda- og þrifakvenna voru ekki nema um 10-11 krónur! En þetta þýðir, að bygging Eyrarlandsvegar 26 kostaði ríflega 350 föld mánaðarlaun daglaunamanns (verkamanns)! Freistandi er, að setja þessar tölur í samhengi við geysihátt húsnæðisverð dagsins í dag. T.d. mætti ímynda sér, að tilhöggvið timburhús væri í dag e.t.v. ekki sérlega dýrt í samanburði við annað húsnæði. En árið 1912 var hús á borð við Breiðablik með ríkmannlegustu híbýlum og þannig sambærilegt við 300 fermetra einbýlishús með tvöföldum bílskúr, heitum potti o.s.frv. miðað við nútíma. Óneitanlega gaman, að velta vöngum fyrir þessu. Þannig hefur þessi samanburður í raun takmarkaða merkingu, vegna gjörólíkra aðstæðna á marga vegu, en vissulega gaman að velta þessu fyrir sér. 

Eyrarlandsvegur 26 er einlyft timburhús með háu risi og kvisti við norðausturstafn. Á suðurstafni er inngönguskúr og annar slíkur norðarlega á vesturhlið. Kvistur skagar út fyrir húshliðina og undir honum er fimmstrent útskot. Útskotið myndar gólf inndreginna svala undir kvistinum.  Byggingarleyfi hljóðaði upp á tveggja hæða byggingu með turni en niðurstaðan var einlyft hús á kjallara með framstæðum kvisti með svölum. T-póstar eða þverpóstar eru í flestum gluggum en á útskoti að framan og undir rjáfri að suðvestan eru tvískiptir krosspóstar. Láréttur panell (vatnsklæðning) er á veggjum en steinblikk á suðvesturhlið. Það er ekki ósennilegt, að sú hlið hafi löngum verið nokkuð áveðurs, en suðvestanáttin gat eflaust orðið ansi hvöss á þessum slóðum, áður en byggð og trjágróður veittu kærkomið skjól.  Þak hússins er skrauti prýtt á alla kanta og það í bókstaflegri merkingu því neðan í þakköntum er útskorið, ávalt kögur og útskornir sperruendar undir þakbrúnum, sem skaga nokkuð út fyrir veggbrúnir. Er þetta nokkuð dæmigert einkenni sveitserhúsa. Höfuðprýði hússins er væntanlega kvisturinn, sem skartar útskurði og bogadregnum körmum á súlum yfir handriði. Undir rjáfri eru krossskeyttir bjálkar með ávölum endum, skeyttir undir nokkurs konar hanabjálka. Allt er þetta prýtt fíngerðum útskurði. Svalahandrið er sérstök prýði út af fyrir sig og skartar sérkennilegu en ákaflegu fögru munstri. Grunnflötur Eyrarlandsvegar 26 er um 10x9m, suðurútskot nærri 4x2m, inngönguskúr á bakhlið um 1x3m og útskot undir kvisti eitthvað nærri 1,5x4m. Hér er aðeins um að ræða ónákvæmar mælingar af kortavef map.is.

Fullbyggt mun húsið hafa verið árið 1912 og nefndu þau Sigurður og Guðrún hið nýreista hús sitt Breiðablik. Og í manntali það ár er  húsið einfaldlega kallað „Breiðablik“ við Eyrarlandsveg. Þá eru búsett þar fyrrnefnd Sigurður Einarsson Hlíðar og Guðrún Louise Einarsson og  tvö ung börn þeirra, Brynja, tæplega tveggja ára og Skjöldur, fjögurra mánaða. Auk þeirra tvær vinnukonur, Margrjet Jónsdóttir og Dóróthea Hafstein.

Árið 1916 var Breiðablik metið til brunabóta og lýst húsinu sem hér segir: Íbúðarhús, einlyft með porti, kvisti og háu risi, skúr við suðurstafn, á kjallara. Á gólfi undir framhlið eru 2 stofur, við bakhlið ein stofa, eldhús, búr og forstofa með stiga upp á loftið. Á lofti 4 íbúðarherbergi, gangur og geymsla. Lengd 9,4m, breidd 7,4m og hæð 7,5m. Tala glugga 24, útveggir timburklæddir, þak járnklætt, einn skorsteinn, fimm ofnar og ein eldavél (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 98).

Sigurður Einarsson Hlíðar var fæddur í Hafnarfirði árið 1885. Hann nam dýralækningar við Kaupmannahafnarháskóla og útskrifaðist þaðan árið 1910. Þaðan hélt hann til Akureyrar þar sem hann hóf störf við það fag. Mun hann hafa verið fyrsti starfandi dýralæknirinn á Norðurlandi. Gegndi hann dýralæknastarfinu á Akureyri (og nærliggjandi héröðum) til ársins 1943 er hann tók við stöðu yfirdýralæknis. Fluttist hann þá til Reykjavíkur. Sigurður stundaði auk dýralækninganna ritstörf og stjórnmál, gaf út blaðið Dagblaðið um skamma hríð og setti á stofn blaðið Íslending árið 1915 og ritstýrði í fimm ár. Sat í bæjarstjórn Akureyrar í rúma tvo áratugi, 1917-1938 og forseti bæjarstjórnar frá 1932.  Þá var hann vararæðismaður Þýskalands frá 1927-40. Sigurður Hlíðar var alþingismaður árin 1937-49 fyrir Sjálfstæðisflokkinn. Eftir að hann fór á eftirlaun lagði hann mikla stund á ættfræði og sendi frá sér ritið Nokkrar Árnesingaættir árið 1956. Sigurður lést árið 1962.

Nafn Brynju Hlíðar, dóttur Sigurðar og Guðrúnar, þekkja eflaust flestir akureyrskir skátar, sem komnir eru til vits og ára.  Þá sér í lagi skátakonur, þó væntanlega séu mun færri, sem muna hana persónulega en hún fórst í flugslysinu hræðilega í Héðinsfirði vorið 1947. Brynja var ein helsta driffjöður kvenskátastarfs á Akureyri á 4. og 5. áratugnum og stóð fyrir mjög öflugu, fjölmennu og öflugu skátastarfi undir nafni Valkyrjunnar. Byggðu þær skála í Vaðlaheiði sem nefndist Valhöll um 1946. (Sá hefur nú verið jafnaður við jörðu en nýr skáli með sama nafni, einnig í Vaðlaheiði, var tekinn í notkun 1997).

Hlíðar-fjölskyldan átti  heima í Eyrarlandsvegi 26 í rúmlega áratug. Raunar kallaðist húsið ekki Eyrarlandsvegur 26 fyrr en eftir þeirra tíð þar; var fyrst í manntali 1926. Fram að því  var húsið ætíð skráð sem Breiðablik. Það var árið 1923 sem, Guðmundur G. Bárðarson náttúrufræðingur og menntaskólakennari, eignaðist húsið.  Þremur árum síðar eignaðist samkennari hans, Brynleifur Tóbíasson, húsið og bjó hann þar um árabil. Kallaðist húsið þá löngum Brynleifshús. Næsti eigandi hússins var Eiríkur Kristjánsson. Árið 1944 hugðist hann múrhúða hús sitt og auglýsti eftir tilboðum í framkvæmdina í dagblöðum. Kannski sem betur fer, virðist hann ekki hafa fengið neitt eða ekki nógu hagstætt tilboð; við getum rétt ímyndað okkur hvernig húsið liti út, hefði það verið forskalað. Þá er næsta víst, að allt hið timbraða skraut hefði fengið að fjúka.  Árið 1950 keypti kaþólski söfnuðurinn hér í bæ húsið af Eiríki og gerði að kapellu sinni. Kaþólikkar eignuðust síðar næsta hús vestan við, Hrafnagilsstræti 2, sem var íbúðarhús prests en Eyrarlandsvegur 26 gegndi m.a. hlutverki  kirkju eða kapellu. Árin 1998-2000 breytti söfnuðurinn Hrafnagilsstræti 2 í veglega kirkju, Péturskirkju en Eyrarlandsvegur 26 eða Breiðablik mun vera prestsetur safnaðarins.  

Eyrarlandsvegur 26 er eitt af glæstari og skrautlegri húsum syðri Brekkunnar og raunar bæjarins alls og stendur á áberandi og skemmtilegum stað. Það kallast mjög skemmtilega á við stærsta sveitserhús bæjarins, Gamla Skóla, sem stendur spölkorn sunnan hússins, handan Eyrarlandsvegar. Húsið er skrauti hlaðið og svipmikið; stórbrotinn kvisturinn ásamt útskotinu helstu sérkenni þess, ásamt útskornu skrauti sem hér og hvar prýðir húsið. Húsið er í fyrirtaks hirðu. Ásamt næsta húsi, Péturskirkju, myndar húsið sérlega skemmtilega heild á horninu, sem kannski mætti kalla „Kaþólska hornið“. Í Húsakönnun 2016 hlýtur það mjög hátt (7. stig af 8) varðveislugildi m.a. sem fulltrúi norskra sveitserhúsa og eitt af elstu íbúðarhúsum Brekkunnar (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir 2016: 45). Þá er húsið vitaskuld aldursfriðað, byggt fyrir 1923.

Myndirnar eru teknar 15. mars 2024.

Heimildir: Brunabótafélag Íslands: Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 345, 2. júní 1911.  Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalasafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Hanna Rósa Sveinsdóttir. (2016). Akureyrarbær; Menntaskólinn á Akureyri og nærliggjandi íbúðarsvæði. Húsakönnun. Akureyri: Minjasafnið á Akureyri fyrir Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Óprentað, óútgefið, Pdf-skjal á slóðinni https://www.akureyri.is/static/files/Skipulagsdeild/Deiliskipulog/Menntaskolinn_og_ibudasvaedi/husakonnun_ma.pdf

Jón Hjaltason. 2021. Ótrúlegt en satt. Akureyri: Völuspá í samvinnu við Minjasafnið á Akureyri.

Ýmsar upplýsingar af manntal.is, islendingabok.is, timarit.is og vef Héraðskjalasafnsins, herak.is. Sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Spítalavegur 15

Í síðustu viku vorum við stödd við Eyrarlandsveg í nágrenni Akureyrarkirkju og við sögu kom húsið Stóruvellir sem stóð sunnan undir henni. Stóruvelli reisti Albert Jónsson, reyndar tæpum 40 árum áður en kirkjan reis, árið 1902 og nefndi eftir æskustöðvum sínum. Fjórum árum síðar reisti Sigurgeir bróðir hans, einnig hús sunnar og ofar á brekkunni ofan Akureyrar. Stendur það hús enn.

Vorið 1906 sótti Sigurgeir Jónsson, söngkennari frá Stóruvöllum í Bárðardal, um að fá keypta lóð meðfram Spítalavegi, 40 álnir (27,2m) meðfram veginum og 24 álnir (14,1m) að breidd. Bygginganefnd mælti með þessu en vísaði til bæjarstjórnar. Það var svo um sumarið að endanleg útmæling og úthlutun lóðar lá fyrir: Bygginganefnd samþykkti að útvísa Sigurgeiri Jónssyni lóð meðfram Spítalavegi að ofan, í beinni línu meðfram veginum eins og hann er út að hlykknum, þannig að lóðin hefjist að sunnanverðu 200 fetum frá norðurtakmarki spítalagirðingarinnar, 80 fet í norður meðfram veginum; framhlið hússins sé 12 fet frá vesturrönd vegarins. Eigi má byggja húsið nær suðurtakmörkum lóðarinnar en 10 fet (Bygg. nefnd. Ak. nr. 314, 1906).

Ekki fylgja lýsingar eða mál á húsinu sem Sigurgeir hugðist reisa en bygging hófst í júní um sumarið. Þó aðeins Sigurgeir sé nefndur í bókunum Bygginganefndar var það svo, að bygging hússins var í félagi Sigurgeirs og Ólafs Tryggva Ólafssonar, verslunarmanns frá Borgarhóli í Öngulsstaðahreppi. Bjuggu þeir á sinni hæðinni hvor ásamt fjölskyldum sínum og húsið tvíbýli frá upphafi og hefur verið svo í tæp 118 ár þegar þetta er ritað.  Byggingameistari og hönnuður hússins var Guðbjörn Björnsson. (Guðbjörn hafði aldeilis í nógu að snúast árið 1906, því auk byggingar íbúðarhúss fyrir Sigurgeir Jónsson stýrði hann, ásamt tveimur öðrum, byggingu samkomuhússins mikla við Hafnarstræti 57). Verksamningur þeirra Ólafs og Sigurgeirs við Guðbjörn byggingameistara mun hafa varðveist og kemur þar fram, að húsið sé byggt á hefðbundinni grind með reiðingi til einangrunar. Útbygging að norðan og að sunnan einnig útbygging með „veranda“ (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 2009:26).

Spítalavegur 15 er tvílyft timburhús með lágu risi, á miðlungsháum steyptum kjallara. Á báðum stöfnum þess eru útskot eða forstofubyggingar, jafnháar húsinu og einnig er stigabygging á bakhlið. Raunar nær útskot norðurhliðar meðfram öllum stafninum svo í raun má heita, að ysti hluti austurhliðar sé inndreginn, fremur en ysti hluti gafls sé útskot. Útskot suðurhliðar er hins vegar samhverft um mæni og skagar efri hæð þess eilítið yfir útidyr neðri hæðar, myndar þannig nokkurs konar skýli. Bárujárn er á þaki hússins og steinblikk á veggjum, kantur eða band á hæðaskilum og sexrúðupóstar í flestum gluggum. Áttarúðupóstar eru á framhlið neðri hæðar og eru þeir einu póstabili síðari en gluggar efri hæðar. Þá er skrautpóstur í suðurglugga forstofubyggingar, með skásettum krosssprossum og tígul í miðju. Grunnflötur hússins er 9,45x7,65m, útskot að sunnan um 2x2,5m, útskot að norðan 1,75x5,45m og bakbygging 2,5x3,95m, skv. uppmælingarteikningum Jakobs Snorrasonar frá 1957. Upprunalegar teikningar virðast ekki hafa varðveist, en vitað, að Guðbjörn Björnsson teiknaði húsið. Í húsakönnun árið 1986 er húsið sagt 650 rúmmetrar að stærð (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:155).

Sigurgeir og kona hans, Friðrika Tómasdóttir frá Litluvöllum í Bárðardal, munu hafa flutt inn á neðri hæðina síðla árs 1906 en fullgert var húsið í maí árið 1907. Það ár eru alls sextán skráð til heimilis að Spítalavegi 15. Auk Ólafs Tryggva, konu hans, Jakobínu M. Magnúsdóttur og sonar þeirra, Þóris, er önnur fjögurra manna fjölskylda einnig búsett á efri hæðinni; Pétur Halldórsson verslunarmaður og Jónína Jónsdóttir og tvö ung börn þeirra, Alfa og Marinó Halldór. Á neðri hæð búa sem fyrr segir Sigurgeir og Friðrika ásamt fjórum börnum sínum og Sigurbjörgu Guðmundsdóttur vetrarstúlku og Jóni Guðmundssyni, sem titlaður er snúningapiltur. Á meðal barna Sigurgeirs og Friðriku í manntali 1907 er nýfæddur drengur, sem ekki er kominn með nafn. Sá hafði fæðst 22. október og hlaut hann nafnið Eðvarð. Hann var afkastamikill ljósmyndari og kvikmyndagerðarmaður og frumkvöðull á því sviði hérlendis. Vigfús bróðir hans fékkst einnig við ljósmyndun og raunar er það svo, að rekist maður á ljósmyndir frá Akureyri frá fyrri hluta 20. aldar eru góðar líkur á því, að annar þeirra bræðra hafi haldið á myndavélinni. Sigurgeir Jónsson kenndi söng og hljóðfæraleik um áratugaskeið, svo lengi sem heilsa og aldur entist og var organisti við Akureyrarkirkju í þrjá áratugi. Í minningargrein um hann segir Snorri Sigfússon: [...]Hefur mikill aragrúi Akureyringa og annarra Norðlendinga notið tilsagnar hans þessa áratugi. Þótti hann ágætur kennari, nákvæmur og vandvirkur, svo sem bezt má verða, og ,,músíkalskur“ ágætlega. Var því jafnan margt ungviði kringum Sigurgeir alla æfi, syngjandi og spilandi, og heimilið hlaðið tónaflóði. (Snorri Sigfússon 1954: 4).

Í árslok 1916 var Spítalavegur 15 virtur til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús, tvílyft á kjallara með láu [svo] risi, skúr við bakhlið. Á gólfi undir framhlið [austanverð neðri hæð] 3 stofur og forstofa, bakhlið 1 herbergi, eldhús og búr. Á lofti undir framhlið 4 stofur, bakhlið, 3 stofur, eldhús og búr. Kjallari hólfaður í 4 geimsluherbergi [svo]. 2 reikháfar [svo] útbygging með stiga upp á loft (Brunabótafélag Íslands 1916, nr.91). Húsið var timburklætt og járn á þaki. Grunnflötur hússins var sagður 9,4x7,4m, hæð hússins 9,4m og á því 29 gluggar. Reykháfarnir tveir tengdust alls fjórum kolaofnum og tveimur eldavélum. Þá stóð á lóðinni fjós og hlaða úr steinsteypu, 6,9mx4,2m að grunnfleti.

Svo vill til, að á báðum hæðum bjuggu húsbyggjendur allt til dánardægra og afkomendur þeirra bjuggu þar áfram. Húsið er ekki mikið breytt frá upphaflegri gerð. Upprunalega var húsið timburklætt en mögulega um 1930 var núverandi steinblikkklæðning sett á húsið. Árið 1957 voru gluggar neðri hæðar síkkaðir, eftir teikningum Guðmundar Gunnarssonar og byggð 2x2m útbygging að vestanverðu, í raun stækkun á stigabyggingu sem var þar fyrir.  Teikningarnar að þeirri byggingu gerði Jakob Snorrason. Fékk húsið þá að mestu það lag, sem það enn hefur.  Neðri hæðin var raunar í eigu sömu fjölskyldu fram yfir aldamótin 2000 en árið 1979 er Kristján Birgisson sagður eigandi efri hæðar.  

Árið 1983 keyptu þau Aðalsteinn Svanur Sigfússon og Sóldís Stefánsdóttir efri hæðina ásamt þeim Gesti Helgasyni og Hólmfríði Eiríksdóttir. Gefum Aðalsteini orðið:  Það var vorið 1983 sem við keyptum efri hæðina á húsinu númer fimmtán við Spítalaveg, ég og sambýliskona mín Sóldís ásamt Gesti vini mínum Helgasyni og eiginkonu hans, Hólmfríði Eiríksdóttur. Barnung dóttir Hólmfríðar, Árný Þóra, var hluti þessarar „kommúnu“. Við vorum mjög ung þegar þetta var. Grannar okkar á neðri hæðinni, Haraldur [sonur Sigurgeirs og Friðriku, sem byggðu húsið] og Sigga Palla, tóku okkur mjög vel og margra ára nábýli við þau var sérstaklega ánægjulegt.

Þau hófust handa við málningarvinnu: Þegar við fluttum inn var útlit hússins ansi dapurt því það hafði ekki verið málað síðan 1962 – í 21 ár. Við, skítblönk ungmennin, sömdum við rosknu nágrannana á neðri hæðinni um að við skyldum sjá um að mála húsið hátt og lágt en þau sæu um efniskaup – og það var gengið í verkið strax um sumarið 1983. Við Gestur keyptum Rex skipalakk í fötuvís til að mála steinblikkið og ég blandaði handvirkt litinn sem við vorum búin að ákveða á húsið; ljósdrappan lit með örlítið bleikum blæ. Fengum stillansa og stiga að láni og smöluðum vinum og ættingjum í málningarvinnu sem var talsvert staut því við vildum hafa olíulakkið svo þykkt að eina leiðin til að bera það á klæðninguna var með penslum. Svo auðvitað allt tréverkið; gluggar, dyr, hornlistar og þakskegg. Að ekki sé minnst á þakið sem reyndist mér lofthræddum talsverð raun, eins og þakskeggið og gluggarnir á efri hæðinni. Raunar var það svo að eftir þessa aðgerð dró stórlega úr hrikalegri lofthræðslu minni um margra ára skeið – en hún kom aftur þegar frá leið. Á einni viku málaði þessi vaski hópur allt húsið utan, hátt og lágt og hvergi voru notaðar rúllur nema á þakjárnið. Húsið varð gullfallegt eins og það á skilið og þessi málningarvinna okkar ungmennanna entist og entist. Það eru bara örfá ár síðan húsið var málað aftur svo þessi aðgerð entist upp undir 40 ár! Á síðustu 62 árum hefur þetta hús verið málað tvisvar og lengst af þess tíma litið afar vel út, þökk sé Rex-skipamálningunni frá Sjöfn.

Það var ekki að spyrja að gæðum akureyrsks iðnaðar, sem nú heyrir sögunni til að mestu.  Aðalsteini er sérlega minnisstætt, hversu kalt var í húsinu:

Gamanið kárnaði ögn þegar fyrsti veturinn okkar í Spítalavegi 15 (1983–1984) gekk í garð. Hitastig innanhúss stóð í þráðbeinu sambandi við lofthita utandyra og hvernig vindar blésu. Allir gluggar hússins voru upprunalegir og í flesta búið að mixa tvöfalt gler en þeir voru gisnir og það beinlínis blés gegnum húsið. Ofnakerfi hússins var frá tímum olíukyndingar: pottofnar sem flestir voru í hnapp inni í miðju húsi (væntanlega til að auðvelda pípulagnir að þeim). Alveg í upphafi hafði þetta hús eins og önnur frá fyrstu árum 20. aldar verið kynt með kolaeldavél og kolaofni. En 1983 dugði ofnasystemið engan veginn til að hita húsið þegar norðanáttin gnauðaði í vetrarfrosti.

Eftir nokkra vetur var það niðurstaðan, að ekki væri búandi þarna yfir veturinn:  Ég [Aðalsteinn Svanur] tók hluta stofunnar undir málaravinnustofu og glímdi við myndlistina en þegar hitinn innanhúss fór niður undir 10 °C var ég farinn að mála með grifflur á höndunum vegna kulda. Algengt var að hitinn í íbúðinni færi niður fyrir 14 °C þennan vetur og við ákváðum að við svo búið mætti ekki standa annan vetur.   Sótt var um endurbótalán til Íbúðalánasjóðs, sem var með átak gegn heilsuspillandi húsnæði. Var  henni hafnað án skýringa og þegar Aðalsteinn krafðist þeirra: Fékk þá svar sem mér þótti ansi klént og finnst enn:  „Umsókninni er hafnað vegna þess að þetta án  bara við á veturna. Íbúðin er ekki „alveg heilsuspillandi“.

Á þessum tíma var farið að huga að einhverju sem hét húsverndun fyrir alvöru og hjá Akureyrarbæ starfandi Húsfriðunarnefnd. Sótt var um lán til þeirra og það gekk í gegn: Um sumarið var skipt um alla glugga og ofna og þetta vandamál með húskuldann var úr sögunni eins og hendi væri veifað. Um gluggasmíði og -skipti sá Trésmiðjan Börkur af hreinni snilld. Í ljós kom að sjálfir gluggakarmar upphaflegu glugganna voru í fínu standi og því var ákveðið að slá bara póstana úr þeim og smíða nýja glugga inn í ramman. Var það gert og skipt um alla tíu glugga hæðarinnar á einum degi meðan ég var að störfum í Kjarnaskógi. Því eru ennþá upphaflegir gluggakarmar frá upphafi 20. aldar í allri efri hæð hússin og eiga nóg eftir.

Þótti Aðalsteini sérlega gaman að koma keyrandi þennan daginn heim úr vinnunni upp Spítalaveginn og við blöstu hinir nýju gluggar. Greinarhöfundur þakkar Aðalsteini Svani sérlega vel fyrir þessar upplýsingar en hann veitti þær mjög fúslega og brást sérlega skjótt og vel við fyrirspurn höfundar.

Spítalavegur 15 er reisulegt og glæst hús og stendur á nokkuð áberandi stað á brekkubrún, enda þótt það sé að mestu falið á bakvið laufskrúð yfir sumartímann. Útbyggingar gefa húsinu sinn sérstaka, stórbrotna svip enda eru hlutföll þeirra og samhverfur í góðu heildasamræmi. Skrautleg rúða og hæðaskilakantar og hornlistar gefa húsinu einnig skemmtilegan svip. Þá er lóðin mjög gróskumikil og til mikillar prýði í geðþekku umhverfi hinnar svokölluðu „Spítalabrekku“ en greinarhöfund rekur minni til þess, að þetta svæði kallist Undirvöllur. Húsið er í mjög góðri hirðu og hefur líkast til alla tíð hlotið fyrirtaks viðhald.  Í Húsakönnun, sem unnin var um Spítalaveg segir eftirfarandi: Spítalavegur Spítalavegur 15 er mikilvægur hluti af þeirri heild sem húsaröðin nr. 15-17 myndar. Þessi heild hefur mikið varðveislugildi. Auk þess er húsið sérstakt vegna lögunar, gluggasetningar og veggjaklæðningar og hefur því varðveislugildi í sjálfu sér (Hanna Rósa Sveinsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 2009:26). Þá er húsið vitaskuld aldursfriðað, þar eð það er byggt fyrir 1923, en þau lög gengu í gildi þremur árum eftir að umrædd húsakönnun var unnin. Meðfylgjandi myndir eru  eru teknar 22. júlí 2010 (þá skartar húsið enn Rex skipamálningu Aðalsteins Svans og hans fólks, frá 1983) og 15. mars 2024. Myndin, þar sem Spítalavegur 15 gægist upp úr laufskrúði brekkunnar ofan Hafnarstrætis er tekin 4. október 2014.

 

Heimildir: Aðalsteinn Svanur Sigfússon.  Einkaskilaboð til greinarhöfundar, svör við fyrirspurnum gegnum samskiptaforritið Facebook Messenger, 16. mars 2024. 

Brunabótafélag Íslands: Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917.

Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 310, 14. apríl 1906. Fundur nr. 314, 14. júlí 1906. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalasafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Finnur Birgisson og Hanna Rósa Sveinsdóttir. Akureyri-Höfuðstaður Norðurlands. Í Hjörleifur Stefánsson, Kjell H. Halvorsen, Magnús Skúlason (ritstj.)(2003). Af norskum rótum- gömul timburhús á Íslandi (bls. 172-207). Reykjavík: Mál og Menning.

Hanna Rósa Sveinsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 2016. Byggða- og húsakönnun við Spítalaveg. Minjasafnið á Akureyri. Pdf skjal á slóðinni https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_160.pdf

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri Fjaran og Innbærinn Byggingarsaga. Akureyri: Torfusamtökin í samvinnu við Akureyrarbæ og Skipulagsstjórn ríkisins

Snorri Sigfússon. Sigurgeir Jónsson söngkennari. Í Einingu 12. tbl. 12. árg. bls. 4. (af timarit.is)

Ýmsar heimildar af vef Héraðsskjalasafns,  herak.is, manntal.is og islendingabok.is

Hús dagsins: Eyrarlandsvegur 8; Æsustaðir

Fyrsta verk Bygginganefndar Akureyrar á árinu 1906 var að afgreiða lóð og byggingaleyfi til handa Jóni nokkrum Guðmundssyni. Lóð þessi stóð að heita mátti  „uppi í sveit” eða sunnanvert í Grófargili, nokkuð utan þéttbýlisins. Í upphafi ársins 1906 var þéttbýlismyndun utan hinnar eiginlegu Akureyrar, Fjörunnar og Oddeyrar nokkuð skammt á veg kominn. Þó að heita mætti, að hin bratta og illfæra brekka, sem skildi þessa byggðakjarna að, væri að mestu  fullbyggð, voru sárafá hús í brekkunum sjálfum. Í nágrenni Stóra – Eyrarlands hafði reyndar risið myndarlegt sjúkrahús og háreist Gagnfræðaskólahús en að frátöldum smábýlum í landi Eyrarlands voru næsta fá íbúðarhús á brekkunum. Akureyrarbær hafði keypt Eyrarlandsjörðina árið 1893 og lagt hana undir sitt lögsagnarumdæmi þremur árum síðar, gagngert til þess að eiga land undir íbúðarhús og smábýli. En það var þann þriðja janúar árið 1906 að Bygginganefnd bókaði eftirfarandi:

Var þá tekið fyrir að útmæla lóð til handa trjesmið [svo] Jóni Guðmundssyni […]. Takmörk lóðarinnar eru ákveðin þannig: Lóðin er 125 suður frá húsi Alberts Jónssonar, rjetthyrndur [svo]  ferhyrningur, 60 fet á lengd meðfram Eyrarlandsvegi, 40 fet til vesturs frá húslínunni en húslínan er 45 vestur frá Eyrarlandsvegi, eins og hann liggur nú. Á lóð þessari var Jóni Guðmundssyni leyft að byggja hús úr timbri, tvílypt [svo] með lágu risi, 14x12 ½ al. og standi það neðst á lóðinni, 5 ál. sunnan við norðurtakmörk hennar (Bygg.nefnd.Ak. nr. 304, 1906).

En hvert var hús Alberts Jónssonar? Þar var um að ræða hús sem reist var árið 1902 og stóð nokkurn veginn þar sem nú er anddyri Safnaðarheimilis Akureyrar. Það hús kallaðist jafnan Stóruvellir, eftir bernskuheimili Alberts og var rifið upp úr miðri 20. öld, þegar kirkjulóðin var skipulögð.  (Stóruvellir sjást á þessu stórmerkilega myndskeiði af Akureyri sumarið 1950, á 44. sekúndu).

Eyrarlandsvegur 8 er tvílyft timburhús með lágu risi á miðlungsháum kjallara, ef svo mætti segja. Það er að heita má tvær álmur, sú stærri og fremri snýr hlið að götu og stöfnum NA-SV og á henni er útskot að aftan. Suðvestur úr húsinu er smærri álma sem snýr stafni til  vesturs og tengist hún „framhúsinu“ með tengibyggingu sem skagar 2m frá til suðurs og vesturs frá suðurstafni og vesturhlið. Á suðurhlið eru inngöngudyr og tröppur að þeim á útskoti þessu. Húsið er klætt steinblikki og bárujárn er á þaki og einfaldir þverpóstar í flestum gluggum. Á framhlið er upphleyptur kantur eða band meðfram neðri gluggabrúnum hvorrar hæðar og yfir inngöngudyrum að sunnan voldugur, þríhyrndur bjór (rammi yfir dyrum) sambyggður hliðargluggum. Tveir gluggar á efri hæð útskotsins eru með bogadregnum efri lista. Setur þessi umbúnaður skemmtilegan og skrautlegan svip á húsið, sem annars er einfalt og látlaust að gerð. Grunnflötur suðurálmu  mælist 9,10x8,14m, útskot að vestan 2,54x2,04m og útskot að sunnan 2x7,68m. Vesturálma er 5,73x5,35m. Tengigangur milli álmanna er 2,05x4,10m. Þessi nákvæmu mál eru fengið af uppmælingateikningum Aðalsteins Júlíussonar af húsinu frá 1994. Upprunalegar teikningar af húsinu liggja ekki fyrir, en það er raunar mjög sjaldgæft í tilfelli húsa frá upphafi 20. aldar.

Þegar flett er í gegnum manntal ársins 1906 má finna hús sem hvorki er nefnt með nafni né götuheiti en ráða má, að það sé staðsett á brekkunni. Eigandi er skráður Jón Guðmundsson og hann þar búsettur ásamt fjölskyldu sinni, hann var kvæntur Sigurborgu Kristbjarnardóttur og áttu þau fjögur börn. Auk þess voru búsett í hinu ónefnda húsi á brekkunni þau Sv. Svendsen málari og Helga Bergþórsdóttir lausakona.  Á næstu blaðsíðu við umrætt hús er annað ónefnt en eigandi þess Jón Guðlaugsson. Það var einmitt 14. apríl 1906 að þeir nafnar, Guðmundsson- og Guðlaugsson fá lóð og byggingarleyfi á melnum norðan Grófargils. En bíðum nú við, það er handan Grófargilsins og þessi hús kallast Melshús. Byggði Jón Guðmundsson tvö hús, sitt hvoru megin Grófargils árið 1906? Og er hið nafnlausa hús á Brekkunni í manntalinu árið 1906 e.t.v.  Eyrarlandsvegur 8 og enginn búsettur í Melshúsi, eða öfugt? Af „registrum“ Bygginganefndar mætti ráða, að sá Jón Guðmundsson sem fær lóðina við Eyrarlandsveg í ársbyrjun 1906 sé sá sami, og fær lóðina á melnum ásamt nafna sínum Guðlaugssyni um vorið sama ár. En það mun þó ekki vera tilfellið. Í bókunum Bygginganefndar 3. janúar 1906 er Jón Guðmundsson, sem úthlutað er lóðinni við Eyrarlandsveg, titlaður trésmiður en sá Jón Guðmundsson sem reisti Melshúsið var skósmiður. Þannig er um tvo alnafna að ræða, sem báðir byggðu hús á Brekkunni, sitt hvoru megin Grófargils á sama ári. Jón Guðmundsson, sem fékk að byggja á melnum, var skósmiður  og gekk undir nafninu Jón G. Ísfjörð.

Þannig er næsta víst, að Jón Guðmundsson trésmiður og byggingameistari hafi reist Eyrarlandsveg. Jón var fæddur 10. apríl 1875 í Grýtubakkahreppi. Hann nam trésmíðar á Akureyri hjá Davíð Sigurðssyni og hélt að því búnu til Danmerkur þar sem hann dvaldi í fjögur ár og nam iðnteiknun og „annað sem laut að fullkomnun í byggingariðn“.  Hann kom að byggingu fjölda stórhýsa á Akureyri og nærsveitum m.a.  Kristneshælis, Barnaskólans (sem nú kallast Rósenborg), Akureyrarapóteks og var auk þess einn aðalhvatamaður að stofnun Iðnaðarmannafélags Akureyrar. Þá stundaði hann einnig útgerð. Síðast en ekki síst má nefna, að Jón Guðmundsson var byggingameistari útileguskála sem skátasveitin Fálkar reistu sumarið 1932 og nefndu Fálkafell.

Jón Guðmundsson hefur ekki verið búsettur lengi hér, mesta lagi í fáeina mánuði, og mögulega hefur hann reist húsið gagngert til að selja það. Árið 1906 er hann skráður til heimilis í Aðalstræti 22 en enginn virðist búsettur að Eyrarlandsvegi 8 (sjá fyrri málsgrein um nafnlausu húsin á Brekkunni).  Árið 1907 er eigandi hússins og íbúi orðinn Pálmi Jónsson. Hafði hann áður verið bóndi á Æsustöðum í Saurbæjarhreppi, þar sem konan hans, Jónína Jónsdóttir var uppalin. Pálmi var hins vegar fæddur og uppalinn á Kerhóli í Sölvadal. Nefndu þau hús sitt Æsustaði, eftir fyrrum bújörð þeirra og æskuheimili Jónínu.  Nýlega hefur verið fest skilti með því nafni á framhlið hússins.

 Árið 1909 fær Pálmi leyfi til að byggja fjós á lóð sinni við „No. 8 við Eyrarlandsveg“, 11x6 ½ álna breitt, 12 álnir frá „skúr aðalhússins“. Snemma árs 1915 er Pálma einnig heimilað að breyta húsinu „No. 8 við Eyrarlandsveg” en ekki kemur fram í hverju þær breytingar eru fólgnar, heldur aðeins, að þær séu gerðar samkvæmt framlögðum uppdrætti. Uppdrátturinn hefur líkast til ekki varðveist og höfundar er ekki getið. Pálmi Jónsson stundaði nokkurn búskap en hann átti erfðafestuland og fékk þar leyfi til að reisa peningahús úr torfi og grjóti. Mögulega hefur erfðafestuland hans verið aðliggjandi lóðinni við Eyrarlandsveg. Í Fasteignamati 1918 er húsinu sagt fylgja tún, sem fóðrað geti 30 kindur.  Höfum það í huga, að fram á 3. áratug 20. aldar var þessi staður nokkurn veginn „upp í sveit“. Húsaröðin við Eyrarlandsveg tók ekki að byggjast fyrr en eftir 1923 og Barnaskólinn 1930. Hverfið þar ofan við, Möðruvallastræti, Laugargata og Skólastígur risu löngu síðar. 

Í brunabótamati árið 1916 er húsið sagt vera tvílyft timburhús með skúr við bakhlið og „útúrbyggingu“  við suðurstafn. Húsið var timburklætt en þak járnvarið.  Á neðri hæð voru alls sex stofur og forstofa og á efri hæð fjórar stofur, forstofa, eldhús og búr. Í kjallara voru fimm geymsluherbergi og „kokkhús“.  Grunnflötur hússins var sagður 8,8x8,2m en „útúrbyggingin“ svokallaða var 4,9x3,8m (Brunabótafélagið 1916, nr. 129). Svokölluð útúrbygging er væntanlega forstofubyggingin á suðurhlið hússins, sem síðar var byggt við.

Árið 1919 var Sigurði Kristinssyni  bókbindara leyft að byggja lítið hús á túni Pálma Jónssonar fyrir ofan Æsustaði. Byggingin var „[...] leyfð með því skilyrði, að skúrbyggingin yrði tekin burtu hvenær sem bygginganefnd eða bæjarstjórn krefst þess“ (Bygg.nefnd Ak. 1919: nr. 453). Af því húsi er það að segja, að Kristján nokkur Helgason keypti það nýbyggt og flutti um nokkra metra og fékk undir það lóð og bráðabirgðastöðuleyfi. Umrætt hús stendur hins vegar enn og er nú Möðruvallastræti 1a (lengi vel Eyrarlandsvegur 14b). Aðrar byggingar Æsustaða við Eyrarlandsveg eru hins vegar löngu horfnar. Árið 1920 fá þeir Pálmi Jónsson og Aðalsteinn Kristinsson leyfi til breytinga; rífa svalir á norðurhlið og setja þar glugga og flytja dyr á bakhlið „nokkuð norðar“ og setja glugga þar að ofan. Í manntali það ár, eru eigendur hússins hins vegar sagðir, Sigurður Kristinsson kaupfélagsstjóri og dánarbú Kristjáns Kristjánssonar en Pálmi Jónsson og fjölskylda enn búsett hér. Þau eru hins vegar á bak og burt þegar borið er niður í manntali ári síðar, en þau munu hafa flust til Reykjavíkur. Pálmi lést 1935 og Jónína árið 1953. Á meðal íbúa hússins árið 1921 eru Jónas Þorbergsson, þáverandi ritstjóri Dags og kona hans Þorbjörg Jónsdóttir. Tæpum áratug síðar varð Jónas Þorbergsson útvarpsstjóri Ríkisútvarpsins við stofnun þess árið 1930 og þar af leiðandi fyrstur manna til að gegna þeirri stöðu.

Hafa síðan fjölmargir átt Eyrarlandsveg 8 og búið í húsinu. Árið 1949 var byggt við suðurenda hússins til vesturs eftir teikningum Stefáns Reykjalín. Eigindur hússins þá voru dr. Kristinn Guðmundsson og Bernharð Laxdal. Var þar um að ræða þann hluta hússins, sem framar í þessari grein er kallaður “vesturálma” og fékk húsið þá það lag, sem það enn hefur.

Eyrarlandsvegur 8 er í senn einfalt og látlaust hús en jafnframt stórbrotið og skrautlegt vegna byggingarlags: Í grunninn er um að ræða einfalt hús af algengri gerð timburhúsa frá tímabilinu í kringum aldamótin 1900 en húsið dregur einnig  dám af skrautstíl sama tíma. Þá gefur viðbygging frá miðri 20. öld og útskot að vestanverðu húsinu sérstakan svip, á því eru mörg horn og kverkar. Húsið setur þannig skemmtilegan svip á umhverfi sitt og sama er að segja af lóð sem er nokkuð víðlend, gróin og vel hirt. Húsið er í mjög góðri hirðu og virðist hafa fengið sérlega gott viðhald á síðustu árum. Á framhlið þess er skilti með áletruninni Æsustaðir. Er það mjög vel, því rétt er að halda á lofti nöfnum húsa frá fyrr tíð með þessum hætti.  Húsið Eyrarlandsvegur 8 er nokkuð frábrugðið að gerð og stendur nokkurn spöl utan heildstæðrar götumyndar neðri hluta Eyrarlandsvegar, en hún er að mestu skipuð veglegum steinhúsum frá 3. áratug 20. aldar. Greinarhöfundur fann ekki húsakönnun, þar sem Eyrarlandsvegur 8 er tekinn fyrir; mörk ítarlegrar húsakönnunar um þetta svæði eru við Eyrarlandsveg 12. En það liggur fyrir að Eyrarlandsvegur 8 eða Æsustaðir er friðað vegna aldurs þar sem það er byggt fyrir 1923.

Myndirnar eru teknar 23. febrúar 2013 og  3. mars 2024. Myndin af Æsustöðum í Eyjafjarðarsveit, fyrrum Saurbæjarhreppi er tekin 29. ágúst 2020. 

 

Heimildir: Brunabótafélag Íslands: Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 304, 3. janúar 1906. Fundur nr. 310, 14. apríl 1906. 354, 11. maí 1909   Fundur nr. 402, 1. febrúar 1915 Fundur nr. 439, 19. febrúar 1917. Fundur nr.  476, 19. maí 1920.  Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalasafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Ýmsar upplýsingar af manntal.is, islendingabok.is, timarit.is og vef Héraðskjalasafnsins, herak.is. Sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Strandgata 19b; Laxamýri

Í byrjun árs 1906 birtust í Akureyrarblöðunum þær fréttir að Sigurjón Jóhannesson bóndi á Laxamýri í Reykjahverfi, S-Þingeyjarsýslu hyggðist flytja til Akureyrar á hinu nýja ári. Hafði hann búið stórbúskap á þeirri kostajörð í meira en 40 ár, síðustu 14 árin í félagsbúi með sonum sínum, Agli og Jóhannesi, en hugðist nú flytja í kaupstaðinn á efri árum, en hann var orðinn 73 ára. Annar sonur Sigurjóns, Lúðvík, átti heima að Strandgötu 19 og fékk Sigurjón keypta lóð af Gránufélaginu á bakvið hús Lúðvíks. Kannski hafa einhverjir haldið, að Sigurjón myndi reisa sér lítið og lágreist smáhýsi í bakgarði sonar síns. En það var aldeilis öðru nær; hús Sigurjón var umtalsvert stærra og veglegra og gnæfði yfir framhúsin nr. 17 og 19 og er enn þann dag í dag eitt af tilkomumestu húsum sunnanverðrar Oddeyrar.

Þann 18. janúar 1906 bókaði Bygginganefnd Akureyrar eftirfarandi: „Sigurjóni Jóhannessyni frá Laxamýri var leyft að byggja hús á lóð hans bak við hús þeirra Lúðvíks Sigurjónssonar og Eggerts Stefánssonar við Strandgötu og sje [svo] miðjan á húsinu fyrir miðju sundinu milli húsa hinna nefndu húsa. Húsið er byggt úr timbri, 15x15 [álnir] einlyft með porti og kvisti og með „veranda“ á framhlið 6x2 ¼ al. [álnir]“ (Bygg. nefnd. Ak. nr. 305, 1906).

Sigurjón á Laxamýri ætlaði aldeilis ekki að reisa neitt smáhýsi þarna á baklóðinni hjá syni sínum. Og það sem meira var, húsið var reist í hinum svokallaða sveitserstíl, sem á þeim tíma var það allra glæstasta í húsbyggingum. Til húsbyggingarinnar réði hann frænda sinn, Sigtrygg Jónsson frá Espihóli, sem hálfu öðru ári fyrr hafði stýrt byggingu eins stærsta og veglegasta húss bæjarins, Gagnfræðaskólans við Stóra Eyrarland (Gamli Skóli, Menntaskólinn).  Sveitserhúsin voru reist að norskri fyrirmynd og voru einnig kölluð katalóghús. Sú nafngift kom til af því, að þau væru valin úr bæklingum eða „katalógum“ frá norskum timbursmiðjum eða hönnuð með þau til hliðsjónar. Helstu einkenni þeirra var mikill umbúnaður og skraut, útskurður á stöfnum og kvistum, skrautlistar og bríkur, oft skrautlegir gluggapóstar auk þess sem oft var grunnflötur og lofthæð þeirra rýmri en áður hafði tíðkast.  Það liggur víst ekki óyggjandi fyrir, hvort akureyrsku sveitserhúsin hafi einhver komið algjörlega forsmíðuð eða tilhöggvin að utan en í sumum þeirra hafa fundist númeraðir bjálkar, sem benda ótvírætt til þess, að húsin hafi verið forsmíðuð eða tilbúin til samsetningar. Gagnfræðiskóli Sigtryggs, stærsta timburhús bæjarins fyrr og síðar, reis á aðeins sex mánuðum og  1906, sama ár og Sigtryggur og Sigurjón byggðu Laxamýri, var annað álíka stórhýsi og Gagnfræðaskólinn, Samkomuhúsið á Barðsnefi, reist á sama hraða. Þeirri byggingu stýrðu þeir Guðbjörn Björnsson, Guðmundur Ólafsson og Björn Björnsson. Þessi byggingarhraði þykir benda til þess, að hús þessi hafi komið tilhöggvin. Hins vegar er það skjalfest, að Sigtryggur hannaði skólahúsið (Snorri Jónsson timburmeistari hafði þar einnig hönd í bagga) en mögulega hefur það verið forsmíðað ytra eftir hans forskrift. Ekki hafa varðveist neinar upprunalegar teikningar svo greinarhöfundur viti til af Laxamýri en freistandi að giska á, að Sigtryggur hafi haft sama háttinn á og við byggingu skólahússins. Það er, hannað húsið og fengið það forsmíðað, e.t.v. skipt við sama fyrirtæki og útvegaði viðinn í skólahúsið.  En hús Sigurjóns var alltént fullbyggt haustið 1906 og inn í það flutt.

Strandgata 19b er einlyft timburhús, bjálkabyggt segir í uppmælingateikningu Haraldar S. Árnasonar,  með háu portbyggðu risi og á háum kjallara. Á framhlið er stór miðjukvistur sem skagar út fyrir húshliðina og tveir smærri kvistir beggja vegna. Kvisturinn er í raun efri hæð forstofubyggingar en að henni eru tröppur og verönd framan við. Á bakhlið er einnig útskot með einhalla þaki. Krosspóstar eru í flestum gluggum hússins en forstofubyggingu að framan prýða margskiptar skrautrúður, sumar glerjaðar með lituðu gleri. Þakbrúnir slúta langt út fyrir brúnir og þar blasa við útskornir sperruendar. Við efri gluggabrún neðri hæðar er skrautlisti. Neðan hans er lárétt panelkæðning en ofan lista eru lóðrétt þil, ydd að neðan og mynda þannig nokkurs konar kögur við listann. Neðan við glugga á framhlið er timburklæðningunni raðað í nokkuð sérstakt, tígullaga mynstur. Framangreint mætti telja til einkenna sveitserstílsins. Grunnflötur hússins er nærri 9x10m, útskot á bakhlið um 2,5x3 og forstofubygging að framan um 1,5x4m.

Sigurjón Jóhannesson var kvæntur Snjólaugu Þorvaldsdóttur frá Krossum á Ársskógsströnd. Á meðal barna þeirra var Jóhann (1880-1919) skáld og rithöfundur, sem er e.t.v. þekktastur fyrir leikverk sín Galdra-Loft og um Fjalla-Eyvind. Hún lést árið 1912 og segir svo í bókinni „Af norskum rótum“ að eftir lát hennar hafi Sigurjón ekki unað lengur í kaupstaðnum og flust aftur að Laxamýri í viðbyggingu, sem hann lét reisa við gamla bæinn þar (sbr. Finnur Birgisson og Hanna Rósa Sveinsdóttir 2003:188). Árið 1913 eru íbúar hússins m.a. þær Jóhanna Sigurgeirsdóttir og Elísabet Sigurðardóttir, titlaðar lausakonur og Margrét Sigurðardóttir búðarstúlka en Sigurjón er enn skráður eigandi. Sigurjón virðist hafa flust hingað aftur síðasta æviárið en hann er skráður hér til heimilis árið 1914, ásamt dóttur sinni, Soffíu, lækni.  Sigurjón Jóhannesson  lést árið 1918. Árið 1916 eru komnir til sögunnar nýir eigendur að húsinu. Umræddir eigendur áttu húsið drjúgan hluta 20. aldar og í hugum margra Akureyringa er þessi félagsskapur og Laxamýri að Strandgötu 19b tengt órjúfanlegum böndum. Þetta var Hjálpræðisherinn.

Hjálpræðisherinn á Akureyri var stofnaður árið 1904 og hafði m.a. verið til húsa í Norðurgötu 11 (árið 1907) en 1916 festi hann kaup á stórhýsinu við Strandgötu. Það ár er skráður til heimilis, H. Nielssen, foringi í Hjálpræðishernum en auk hans þau Jón Halldórsson skipstjóri og Klara Bjarnadóttir, kona hans. Einnig þrír skólapiltar, Stefán Hallgrímsson, Þorleifur Þorleifsson og Gestur Jóhannsson. Þann 5. september 1916 heimilaði Bygginganefnd Akureyrar Hjálpræðishernum að reisa samkomuhús úr steinsteypu á lóð sinni við Laxamýri, 10x7 metrar grunnfleti. Húsið skyldi standa að lóðarmörkum að sunnan og vestan. Á suðurgafli og vesturhlið skyldu vera eldvarnarveggir. Þetta hús var risið í mars 1917, þegar Strandgata 19b var virt til brunabóta. Þá var Laxamýri sagt vera íbúðarhús, einlyft með porti og kvisti, kjallara og skúr við bakhlið. Á gólfi við framhlið voru tvær stofur og forstofa, við bakhlið tvær stofur, eldhús, búr og forstofa. Á lofti voru sjö íbúðarherbergi og gangur en sjö geymsluherbergi í kjallara. Útveggir voru timburklæddir og þak járnvarið, grunnflötur sagður 9,4x8,8m og hæð 9,4m. Þá voru á húsinu 28 gluggar og tveir skorsteinar sem tengdust átta kolaofnum, eldavél og þvottapotti.

Árið 1917 eru efst á íbúaskrá Strandgötu 19b þau Kristian og Bertha Johnsen, hann titlaður „kaptain“ og mætti því leiða leikur að því, að hann hafi verið leiðtogi Hjálpræðishersins á þeim tíma. Þá er einnig annað hús skráð á sama heimilisfang og þar búsettur Georg Anderssen mótoristi og fjölskylda hans. Væntanlega er þar um að ræða steinhúsið, sem Hjálpræðisherinn reisti 1916. Í steinhúsinu fóru löngum fram stærri mannamót en í Laxamýri rak herinn gistiheimili  (sjómannaheimili), eldhús og alls kyns hjálparstarfsemi, sem hernum var og er tamt að sinna, auk þess sem búið var í því.  Í þessum húsum Hjálpræðishersins fóru fram ýmsar samkomur; jólaskemmtanir, bíósýningar og ýmislegt barnastarf og eiga eflaust margir góðar minningar úr Laxamýri og salnum þar vestan við.

Sjálfsagt mætti skrifa langar greinar, ef ekki heila bók, um sögu og starfsemi Hjálpræðishersins á Akureyri og á landsvísu. En hér var Hjálpræðisherinn til húsa í rúm 60 ár eða fram til um 1980 er Akureyrarbær eignaðist húsið. Meðan húsið var í eigu bæjarins hýsti það m.a. Félagsmálastofnun Akureyrarbæjar, fjölskyldudeild og skrifstofur menningarmála.  Eftir að húsið komst í einkaeigu árið 1996 var það innréttað sem íbúðarhús. Síðar hafa verið þarna lögmannsstofur og nú er nýsköpunarfyrirtækið Eimur til húsa í Strandgötu 19b.

Samkomusalur Hjálpræðishersins er nú horfinn fyrir mörgum áratugum og það má ímynda sér, að hefði Sigurjón Jóhannesson reist hús sitt, Laxamýri, aðeins fáeinum metrum vestar hefði það orðið að víkja fyrir breikkun Glerárgötu! En Laxamýri reisti hann á þessum stað og húsið stendur enn, svo óþarft er að mála skrattann á vegginn. Sumir eru þó þeirrar skoðanir, að eldri hús séu aðeins til óþurftar og rétt sé, að rífa þau sem flest til að rýma fyrir nýtísku byggingum. Komi það einhvers staðar til, að slík viðhorf verði ráðandi í skipulagsgerð er æskilegt að til staðar sé sterk og bindandi löggjöf um húsverndun.

Strandgata 19b, Laxamýri, er eitt af glæstustu og tilkomumestu húsum Oddeyrar og setur skemmtilegan svip á umhverfi sitt enda þótt það standi ekki fremst við götu. Það er eitt nokkurra stórglæstra og skrautlegra sveitserhúsa bæjarins og er í afbragðs góðri hirðu.  Í Húsakönnun 2020 er varðveislumat í fimm undirflokkum, þ.e. listrænt gildi, menningarsögulegt gildi, umhverfisgildim upprunalegt gildi og tæknilegt ástand. Skemmst er frá því að segja, að húsið er metið með hátt gildi í öllum flokkum og með hátt varðveislugildi sem „hluti af mjög samstæðri byggð við Strandgötu. Húsið er með eldri húsum á Akureyri, góð hlutföll, samræmi í gluggasetningu“ (Bjarki Jóhannesson 2021:48). Þá er húsið vitaskuld aldursfriðað, þar sem það er byggt árið 1923 og húsaröðin við Strandgötu telst einnig varðveisluverð heild.  Myndirnar eru teknar þann 10. október 2010 (10.10.´10), 20. ágúst 2017 og 21. janúar 2024.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Brunabótafélag Íslands: Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 305, 18. janúar 1906. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 432, 5. Sept. 1916. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Finnur Birgisson og Hanna Rósa Sveinsdóttir: Akureyri-Höfuðstaður Norðurlands. Í Hjörleifur Stefánsson, Kjell H. Halvorsen, Magnús Skúlason (ritstj.)(2003). Af norskum rótum- gömul timburhús á Íslandi (bls. 172-207). Reykjavík: Mál og Menning.

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995). Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni:  http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta. Upplýsingar af islendingabok.is

Hús dagsins: Strandgata 21

Þann 3. maí 1986 átti sá merkisatburður sér stað, að Íslendingar tóku í fyrsta skipti þátt í Eurovision, söngvakeppni evrópskra sjónvarpsstöðva. Þann dag voru einnig liðin slétt 100 ár frá því að Bygginganefnd Akureyrar afgreiddi byggingaleyfi til handa þeim Einari Pálssyni kaupmanni og Þórði Brynjólfssyni trésmiði. Fengu þeir leyfi til byggingar húss á Oddeyri, 14 álna langt frá austri til vesturs, á móti húsi O. Hauskens og 20 álnir milli húsanna. Síðar var Lundargata lögð þarna á milli. Umrætt hús Hauskens var einmitt flutt um nokkra metra og komið fyrir við Lundargötu, nánar tiltekið nr.2 og stendur þar enn. Og hús Einars Pálssonar og Þórðar Brynjólfssonar stendur einnig enn og er Strandgata 21.

Strandgata 21 er tvílyft timburhús með tiltölulega lágu risi, á steyptum kjallara. Á húsinu eru viðbyggingar að vestan og norðan. Tvílyft bygging er meðfram vesturstafni með einhalla þaki og skagar hún um 3 metra út frá norðurhlið. Bygging þessi er um 2 metra innan við suðvesturhorn framhússins og eru tröppur að inngöngudyrum í kverkinni á milli. Á bakhlið er tveggja hæða útskot, u.þ.b. 2x3m sem nokkurs konar „framhald“ af nyrðri hluta stigaálmu að vestan. Er hún einnig með einhalla þaki í gagnstæða átt við vesturbyggingu. Áfast norðanmegin er einnig einnar hæðar bygging, kjallaralaus með háu einhalla þaki. Sú álma er um 6x3m. Veggir eru múrhúðaðir „forskalaðir“ á þremur hliðum en norðurhlið, þ.e. bakhlið er öll bárujárnsklædd. Í gluggum eru ýmist einfaldir þverpóstar eða krosspóstar. Bárujárn er á þaki. Bakálma hefur áður tengst bakhúsi sem nú er horfið og til marks um það er forláta hurð sem væntanlega hefur áður verið innandyra. Þá deilir sú bygging ekki grunni með framhúsi og vesturálmu og gólfflötur hennar því lægri. Grunnflötur Strandgötu 21 án viðbygginga er nærri 6x9m, grunnflötur viðbyggingar við vesturgafl er um 8x2m og bakbyggingar samanlagt um 9x3m.   

Sem fyrr segir reistu þeir Einar Pálsson og Þórður Brynjólfsson trésmiður húsið árið 1886. Það sumar risu þrjú hús í röð við Strandgötuna, er síðar hlutu númerin 17, 19 og 21 og standa þau öll enn árið 2024. Ekki er víst hvort húsið hefur verið tvílyft í upphafi en ljóst er (út frá ljósmyndum) að húsið hefur verið orðið tvílyft um 1895. Líklegast hafa þeir Einar og Þórður búið hvor á sinni hæð, en ekki er fullvíst hvort húsið hafi verið tvílyft frá upphafi eða hækkað um eina hæð síðar. Þórður virðist ekki hafa búið þarna lengi en hann er ekki skráður hér til heimilis í Manntali 1890. Þar kallast húsið einfaldlega „Hús Einars Pálssonar, Oddeyri“ og eru þar til heimilis 19 manns. Annars vegar þau Einar Pálsson og María Kristín Matthíasdóttir ásamt börnum og hins vegar þau Sophus Franz Sophusson blikksmiður og kona hans, Guðrún Ingibjörg Jónsdóttir. Þarna eru einnig búsettar þrjár vinnukonur og vinnumaður og ein námsstúlka. Einar Pálsson var fæddur og uppalinn á Myrká í Hörgárdal, sonur sr. Páls Jónssonar sem sat þar frá 1846 til 1858, er hann fékk Velli í Svarfaðardal. Einar Pálsson starfaði hjá Gránufélaginu, var sagður pakkhússtjóri árið 1901 og einnig mun hann hafa sinnt spítalaumsjón (hann er allavega sagður verslunarmaður og spítalahaldari á islendingabok.is). María Kristín Matthíasdóttir var hins vegar fædd og uppalin í Vestmannaeyjum en fluttist síðar til Reykjavíkur og var þar í vinnumennsku.

Það er ekki víst að Þórður Brynjólfsson hafi búið lengi í þessu húsi. Mögulega var hann byggingastjóri Einars og sótti um byggingaleyfið með honum, en Þórður var trésmiður. Á islendingabok.is er aðeins að finna þrjá með þessu nafni, sem miðað við fæðingardag gætu hafa verið að brasa í húsbyggingum árið 1886. Sá Þórður Brynjólfsson sem greinarhöfundur telur líklegastan til að hafa komið að byggingu Strandgötu 21 var fæddur árið 1862 í Vestmannaeyjum. Hann var sonur Brynjólfs Halldórssonar í Norðurgarði, sem mun hafa verið annálaður formaður á sínum heimaslóðum. Þórður er sagður hafa farið til Vesturheims árið 1887 og lítt spurst til hans eftir það, hann er a.m.k. ekki skráður með dánardag á Íslendingabók.  Það má eflaust leiða að því líkur, að hann hafi unnið við húsbyggingu fyrir Einar og sveitunga sinn úr Eyjum, Maríu, með það að markmiði, að safna sér fyrir farareyrinum vestur. Það vill einnig svo til, að viku eftir að  Einar og Þórður fengu lóðina og byggingarleyfið, var Pétri nokkrum Tærgesen, sem hét fullu nafni Hans Pétur Tærgesen, úthlutað þarnæsta lóð vestan við. (Norski skipstjórinn Johan Jacobsen fékk lóðina á milli þeirra á næsta fundi Bygginganefndar). Hans Pétur fór einnig til Vesturheims, mögulega 1887. Hver veit, nema þeir Hans Pétur og Þórður hafi verið í samskiptum á byggingarsvæðunum og annar mögulega sannfært hinn um vesturferð. Kannski voru jafnvel samferða? En látum nú staðar numið af misviturlegum vangaveltum og getgátum um löngu látna heiðursmenn. 

 Einar Pálsson og fjölskylda eru enn búsett hér árið 1901 og þá hefur húsið fengið númerið 15 við Strandgötu. Númerakerfið virðist hafa verið frjálslegt, röðin nokkuð tilviljunarkennd og sum hús númerslaus. Ári síðar hefur númerakerfið verið samræmt og húsið fengið númerið 11 og næsta hús vestan við 9. Þá er eigandi hússins Erlendur Sveinsson skraddari.  Árið 1904  eignaðist Eggert Einarsson frá Syðri- Skjaldarvík í Glæsibæjarhreppi húsið. (Hann var ekki sonur Einars Pálssonar, svo það komi fram). Raunar eru þeir tveir skráðir eigendur hússins, Eggert Einarsson, titlaður verksmiðjumaður og Frímann Frímannsson verslunarstjóri. Frímann er skráður þarna til heimilis til ársins 1906 en árið 1908 búa hér aðeins Eggert og Kristín Kristjánsdóttir, sem titluð er þjónustustúlka. Til samanburðar má nefna, að árið 1901 bjuggu hér 18 manns, a.m.k. þrjár fjölskyldur. Árið 1909 gengu þau í hjónaband, Eggert Einarsson og Guðlaug Sigfúsdóttir frá Svarfaðardal og síðla það ár eignast þau tvíbura, Karl og Vernharð. Auk verslunarreksturs starfrækti hann einnig öl- og gosdrykkjaverksmiðju og gekk hann undir nafninu Eggert Límonaði.

Vernharð Eggertsson (1909-1952) var á sinni tíð þekktur ævintýramaður sem m.a. var fyrsti maðurinn til að brjótast út af Litla-Hrauni, barðist í borgarastyrjöldum á Spáni og var á flótta undan kanadísku riddaralögreglunni. Þorlákur Axel Jónsson hefur fyrir fáeinum árum tekið saman ævisögu Vernharðs og kallast hún Dagur Austan, mikil skemmtilesning þar á ferð. Þar er húsinu að Strandgötu 21 lýst á eftirfarandi hátt: Það er hátt til lofts á hæðunum tveimur og gluggarnir eru stórir. Eggert Einarsson rak þarna verslun sína, sjálf búðin var í austurenda hússins, sneri út að Lundargötu og þaðan var gengið inn í hana. Eldhúsið var á sömu hæð. Gengið var inn í íbúðina frá Strandgötu. Stofa og svefnherbergi voru á efri hæðinni. Í viðbyggingu á lóðinni norðan hússins lagaði Eggert gosdrykki og í kjallaranum bruggaði hann öl (Þorlákur Axel Jónsson 2009:12). Á austurstafni hússins var lengi vel gat   kjallaraveggnum, sem sjá má á meðfylgjandi mynd frá 2010. Um er að ræða fyrrum loftunargat frá ámum Eggerts en nokkur sex tommu göt voru á kjallaranum sem þjónuðu þeim tilgangi. Mun gerilminn hafa lagt um nágrennið, þegar bruggið stóð yfir (sbr. Þorlákur Axel Jónsson 2009:13). Eggert, María og börn þeirra  bjuggu í húsinu um áratugaskeið. Bruggstarfsemin fluttist síðar í viðbyggingar norðan hússins. Ónefnd vinnukona sem dvaldist hjá þeim um tíma lýsir þeim sem myndarhjónum og vel stæðum en fengu sjaldan gesti. Vinnukonan, sem fékk sérherbergi á efri hæðinni, sinnti m.a. börnunum og hafði umsjón með helstu heimilisverkunum.  Nema hvað hún hellti ekki upp á kaffi; Eggert treysti nefnilega engum nema sjálfum sér fyrir því, en hann lagaði ketilkaffi „eftir öllum kúnstarinnar reglum“ (sbr. Þorlákur Axel Jónsson 2009:14).

Húsið var metið til brunabóta árið 1917. Þar er því lýst sem tvílyftu íbúðar- og verslunarhúsi með skúr við bakhlið og útbyggingu við vesturgafl. Það er ekki ljóst hvenær útskotið á vesturstafni reis, eða skúrinn við bakhlið. Ekki finnast byggingarleyfi fyrir þessum byggingum en mögulega hafa þær verið á húsinu frá upphafi. Herbergjaskipan árið 1917 var á þá leið, að á neðri hæð voru sölubúð og skrifstofu að framanverðu en stofa og forstofa að aftanverðu. Á efri hæð voru alls fimm stofur (herbergi), eldhús, búr og forstofa það síðasttalda að aftanverðu eða norðanmegin. Í risi voru þrjú geymsluherbergi og kjallari sagður skiptur í tvennt. Grunnflötur var sagður 10,4x6,3m og hæð 9,4m. Veggir voru timburklæddir og þak járnklætt. (sbr. Brunabótafélag Íslands, nr. 281, 1917).

  Árið 1918 var Eggerti heimilað að reisa skúr áfastan bakhlið hússins, 4x3m að stærð, með því skilyrði, að fjarlægð að næsta húsi yrði ekki minni en 6,3m. Næsta hús var Lundargata 1 en þar var um að ræða hús sem reist var 1891 en rifið um 1998. (Síðar tengdust húsin saman með viðbyggingum). Þremur árum síðar fær Eggert að „lengja efri hæð skúrs til austurs norðan við húsið“. Skilyrði bygginganefndar voru eftir sem áður, að gæta að fjarlægð við næstu hús og að járnverja norðurhlið. Löngu síðar, eða vorið 1941, sækir Eggert um viðbótarbyggingu við húsið. Ekki er getið um afstöðu eða mál en sett þau skilyrði, að byggingarfulltrúi hafi umsjón með framkvæmdinni og að teikningar séu framlagðar. Þær teikningar eru einmitt aðgengilegar á kortasjá Akureyrarbæjar og sýna, að hér er um að ræða skúrbyggingu áfasta tveggja hæða álmunni norðvestanmegin. Teikningarnar sýna hana aðeins á einni hæð, svo líklega hefur hún verið hækkuð síðar.

  Eggert Einarsson lést árið 1942, en Þóra dóttir hans bjó hér áfram og hélt áfram verslunarrekstri. Margir Akureyringar, sem komnir eru til vits og ára muna eflaust eftir verslun Þóru Eggertsdóttur en hún var starfrækt fram á 7. áratuginn. Síðustu áratugi hafa verið samkomusalir í húsinu en ekki hefur verið búið hér um langt árabil. Hjálpræðisherinn hafði um skeið, í upphafi níunda áratugarins, aðsetur sitt í húsinu. Það vill hins vegar svo til, að í þessum fyrrum brugghúsi við Strandgötu 21 eru AA-samtökin nú til húsa og hafa verið áratugum saman.  

 Strandgata 21 er látlaust hús og einfalt að gerð en setur þó svip á umhverfi sitt sem hluti húsaraðarinnar við Strandgötu. Í Húsakönnun 2020 er það metið með miðlungs varðveislugildi sem slíkt, og viðbyggingar taldar spilla útliti þess. (sbr. Bjarki Jóhannesson 2021:49). Það er hins vegar friðað vegna aldurs og sem hluti einstakrar, varðveisluverðrar götumyndar og er svo sannarlega prýði af húsinu, sem stendur á einum fjölförnustu slóðum bæjarins.

Myndirnar eru teknar 4. mars 2010, 8. ágúst 2022 og 26. febrúar 2023.

 

Heimildir : Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Brunabótafélag Íslands: Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 71, 3. maí 1886. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 448, 6. maí 1918, nr. 496, 9. maí 1921 og nr. 322, 27. nóv. 1906. Fundargerðir 1935-41. Fundur nr. 870, 1. apríl 1941. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni:  http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur

Þorlákur Axel Jónsson. 2009. Dagur Austan; Ævintýramaðurinn Vernharður Eggertsson. Akureyri: Völuspá útgáfa.

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta. Upplýsingar af islendingabok.is

Hús dagsins: Strandgata 19

Innan bæjarmarka Akureyrar standa, svo höfundur viti til, 12 hús frá árabilinu 1880-1890. Svo vill til, að helmingur þeirra, sex að tölu er byggður 1886! Mætti þá ætla, að nokkur uppgangur hafi verið í bænum það ár og mikið byggt miðað við önnur ár? Það er reyndar ekki svo einfalt. Einhver þeirra húsa sem byggð voru á þessu árabili hafa brunnið eða verið rifin og einnig er það svo, að byggingarár húsa sem byggð voru á þessum tíma þarf í einhverjum tilfellum að taka með fyrirvara. Á milli Strandgötu og Glerárgötu vill svo til, að standa þrjú hús af téðum „1886 árgangi“ Akureyrarhúsa í röð. Eitt þeirra er Strandgata 19, sem margir kannast við undir nafninu Brattahlíð. Einhverjum kynni að þykja það sérkennilegt nafn á húsi á marflatri eyri en ástæða þeirrar nafngiftar verður rakin síðar í greininni...

Strandgötu 19 reisti norskur skipstjóri að nafni Jon Jacobsen, sem bygginganefnd Akureyrar kallaði reyndar upp á íslensku Jón Jakobsson, þegar hún bókaði lóðamælingu og byggingaleyfi fyrir hann þann 10. maí 1886. Húsið Jons skyldi 12 álnir að lengd og 10 álnir á breidd og lóðamörk 10 álnir vestan við hús Þórðar Brynjólfssonar og „[...] í rjettri línu með því og öðrum húsum í strandgötunni“ (Bygg.nefnd Ak. nr. 72, 1886). Þarna er talað um strandgötuna með litlum staf en nafnið Strandgata kom ekki til fyrr en um aldamót 1900. Í Manntali árið 1890 eru öll hús á Oddeyri kennd við eigendur eða húsbændur og þetta hús því einfaldlega kallað Hús Jóns Jacobsen, Oddeyri. Þá búa í húsinu, auk Jóns, kona hans, Katrín Guðmundsdóttir Jacobsen og þrjár ungar dætur þeirra, Anna, Emma og Dagmar. Ári síðar eignuðustu þau soninn Jakob Lúther.

Strandgata 19 er tvílyft timburhús á lágum steinkjallara og með lágu, aflíðandi risi. Að norðan, þ.e. bakhlið, er tvílyft viðbygging eða bakálma og er hún með lágu einhalla þaki mót austri. Austanmegin á bakhlið er einlyft bygging, einnig með einhalla þaki en þak hennar hallar til norðurs, líkt og á framhúsinu. Framhlið hússins er klædd sléttri klæðningu, nánar tiltekið lökkuðum spónaplötum en á stöfnum er listasúð á neðri hluta en lárétt panelklæðning á efri hluta. Undir gluggum efri hæðar er listi eða skrautband meðfram neðri gluggalínu. Á neðri hæð eru síðir „verslunargluggar“  en einfaldir, lóðréttir póstar í flestum öðrum gluggum. Undir rjáfrum eru tígullaga smágluggar. Grunnflötur  framhúss er 8,21x6,38m, vestri útbygging 4,43x3,21m og sú eystri 3,78x3,21m (skv. uppmælingarteikningum Loga Más Einarssonar). 

Jón Jacobsen mun hafa verið fæddur árið 1854 í Noregi. Á Íslandi virðist hann fyrst hafa alið manninn í Hrísey en þaðan mun hann hafa komið til Akureyrar árið 1883. Mögulega hefur hann kynnst konu sinni, Katrínu Sesselju Guðmundsdóttur (1862-1943) á Hríseyjarárunum, en hún var árið 1880 vinnukona á Stóru – Hámundarstöðum á Árskógsströnd. Katrín mun hafa verið úr Húnavatnssýslu, sögð fædd í Bergsstaðasókn, en skráð sem niðursetningur á Tyrfingsstöðum í Skagafirði árið 1870. Þau flytja til Akureyrar árið 1883 og þremur árum síðar byggja þau þetta hús á Oddeyri. Höfðu þau þá eignast tvær dætur, Önnu í febrúar 1884 og Emmu í september 1885.  Þau hafa væntanlega verið nýflutt í nýja húsið þegar sú þriðja, Dagmar, fæddist í ársbyrjun 1887.  Jón Jacobsen mun hafa flust til Noregs árið 1898 skv. islendingabok.is. Hefur hann þá væntanlega verið alfarinn, því ekki liggja fyrir frekari upplýsingar um hann eftir það dánardagur hans ekki skráður á téðri Íslendingabók. Kannski hefur Jón aðeins ætlað sér á vertíð til Íslands en ílengst og dvölin orðið hátt í tveir áratugir. Hvort Katrín fylgdi manni sínum til Noregs fylgir ekki sögunni en alltént er hún búsett á Akureyri árið 1901, húskona í Strandgötu 19a. Þar er hún skráð gift en enginn eiginmaður búsettur þar. Þannig mætti ætla, að þau hafi aldrei slitið samvistum þó hann flytti af landinu og hún yrði eftir. Árið 1901 búa þau Jakob Lúther og Dagmar hjá móður sinni, sú síðarnefnda titluð „veik“ í manntali. Emma var þá orðin vinnukona á Möðruvöllum í Hörgárdal, en elsta dóttirin, Anna Salbjörg hafði látist aðeins 12 ára gömul, árið 1896.  Og þann 4. mars 1902, réttum tveimur mánuðum eftir fimmtánda afmælisdag sinn, lést Dagmar Jacobsen, mögulega af umræddum veikindum. Af börnum þeirra Jóns og Katrínar Jacobsen komust þannig aðeins tvö til fullorðinsára. Jakob Lúther fluttist til Noregs árið 1906 og á Íslendingabók segir að hann hafi siglt um öll heimsins höf. Hann fluttist til Bandaríkjanna 1919 en ekki liggja fyrir upplýsingar um dánardægur hans. Emma, sem lést árið 1950, mun hafa flust austur til Norðfjarðar, er skráð þar sem húsfreyja árið 1930.

(Sem fyrr segir er Katrín Guðmundsdóttir og tvö börn hennar skráð til heimilis að Strandgötu 19a árið 1901. Það er ekki víst að um sé að ræða þetta hús, þar sem númeraröðin við götuna var með öðrum hætti og jafnvel nokkuð óskipulögð. Sem dæmi um þetta má nefna, að hús Snorra Jónssonar er sagt nr. 23 árið 1901 en ári síðar er það nr. 19. Þá er númeraröðin orðin samræmd og þá er fyrrum hús Jóns Jacobsen orðið Strandgata 9).

Árið 1902 eignast húsið Lúðvík Sigurjónsson. Hann var fæddur og uppalinn á Laxamýri í S-Þingeyjarsýslu. Bróðir hans var Jóhann skáld, sem kannski er þekktastur fyrir leikrit sín um Fjalla Eyvind og Höllu sem og Galdra- Loft. Lúðvík gerði nokkrar breytingar á húsinu, sem í upphafi var einlyft með háu risi. Á Þorláksmessu 1904 var Lúðvík heimilað að byggja 5 álna kvist á suðurhlið hússins og setja dyr á vesturstafn og byggja upp að þeim tröppur. Kvistinn byggði hann hins vegar ekki, því í febrúar 1905 sækir hann um og fær leyfi til að byggja „eina lofthæð ofan á hús sitt“ og gera má ráð fyrir, að efri hæðin hafi risið það ár. Fékk þá húsið það lag sem það nú hefur. (Þess má reyndar geta, að skráð byggingarár hússins virðist miðast við þessar breytingar).  Svipmót hússins er í raun ekki ósvipað húsum sem standa við Hafnarstræti 31-41 en þau risu einmitt á árabilinu 1903-06. Hvort að sú hönnun hafi verið höfð til hliðsjónar við stækkum Strandgötu 19 (nr. 9 árið 1905) er alls óvíst og þarf raunar ekki að vera, en gaman að skoða þetta í samhengi. Síðla árs 1906 fékk Lúðvík að reisa viðbyggingu norðan við húsið, 5 álnir að breidd og 3,5-4 álnir að hæð (lægri að framan, m.ö.o með hallandi þaki). Árið 1906 vildi einnig svo til að faðir Lúðvíks, Sigurjón Jóhannesson bóndi á Laxamýri, þá orðinn 73 ára, ákvað að bregða búi og flytja til Akureyrar. Reisti hann sér hús í bakgarði sonar síns og það sem kannski var sérstakt við það, var að bakhúsið var mikið stærra og íburðarmeira en framhúsið! Um var að ræða eitt af stærri einbýlishúsum Oddeyrar, timburhús í norskum sveitserstíl, sem þá var það allra veglegasta í húsabyggingum. Nefndi Sigurjón húsið að sjálfsögðu Laxamýri. Árið 1911 eignast Egill, bróðir Lúðvíks húsið, en sá síðarnefndi býr þar áfram. Þremur árum síðar er skráður til heimilis í húsinu Brynjólfur Stefánsson skósmiður. Og árið 1915 er Brynjólfur orðinn eigandi hússins.

Í árslok 1916 var Strandgata 19 virt til brunabóta og þá sagt tvílyft íbúðar- og verlsunarhús með lágu risi og stórum skúr við bakhlið. Á neðri hæð voru tvær sölubúðir, skósmíðaverkstæði og vörugeymsla. Á efri hæð voru alls fjórar stofur, eldhús og forstofa. Kjallari var óinnréttaður. Húsið var timburklætt og pappi á þaki. Á húsinu var einn skorsteinn og 20 gluggar en mál voru sögð 8,2x6,3m og hæð 6,9m. Gerð var athugasemd um það, að skorsteinsveggir væru of þunnir í lofti og þekja ójárnvarin (sbr. Brunabótafélag Íslands 1916: nr.165).

Brynjólfur mun hafa stundað iðn sína hér og um 1920 hefur hann almennan verslunarrekstur  í húsinu. Mögulega hefur hann tekið við rekstri af Lárusi Thorarensen, sem virðist hafa verslað hér á 2. áratug 20. aldar, auglýsir m.a. „dýrtíðarkol“ árið 1918. (Eða réttara sagt, Bjargráðanefnd úthlutaði kolunum og þau mátti nálgast hjá Lárusi).  Verslun sína kallaði Brynjólfur, Bröttuhlíð og birtist það heiti fyrst á prenti vorið 1920. Í fyrstu virðist hann hafa verslað með skófatnað, leðurvörur og annað álíka en árið 1922 býður hann til sölu hinar ýmsu vörur, auk skófatnaðar m.a. sápur, hnífa, borðbúnað, leirtau, kaffi, sykur og sveskjur og auglýsir Bröttuhlíð sem heildverslun. Árið 1927 hækkar Brynjólfur vestari hluta bakálmu hússins. Fékk hann framkvæmdaleyfi gegn því, að hann byggði eldvarnarvegg (steyptan, gluggalausan vegg) að norðan og járnklæddi vesturstafn. Teikningarnar að þeim breytingum gerði Gunnar Guðlaugsson trésmiður í Lundargötu 10. Hann var einnig mikill frumkvöðull í skátastarfi hér í bæ.

   Við þessar byggingaframkvæmdir Brynjólfs mun húsið hafa fengið að mestu það lag sem það hefur nú. Ef við förum nú leifturhratt yfir sögu þessarar aldar sem liðin er frá upphafsárum verslunar Brynjólfs Stefánssonar er skemmst frá því segja, að alla tíð síðan hefur verið einhvers konar verslun eða þjónusta á neðri hæð hússins en íbúð á þeirri efri. Brattahlíðarnafnið mun aðeins hafa verið á versluninni um nokkurra ára skeið á 3. áratug sl. aldar en nafnið festist á húsið og í hugum margra kallast Strandgata 19 ætíð Brattahlíð enn í dag. Árið 1927 tilkynnir Brynjólfur, að hann hafi opnað nýja verslun, Verzlunina Oddeyri þar sem Brattahlíð var áður. Um áratug síðar opnar Pöntunarfélag Verkamanna, verslun þarna en virðist staldra stutt við.  Brynjólfur Stefánsson átti hér heima til dánardægurs, síðla árið 1947. Á meðal verslana sem starfræktar hafa verið í Strandgötu 19, miðað við auglýsingar í blöðum má nefna Verslunina Skeifuna sem þarna er auglýst 1956 og Óskabúðina sem m.a. er auglýst þarna árið 1964 og mun hún hafa verið við lýði fram undir 1977. Árið 1978 er gullsmíðastofan Skart þarna til húsa og greinarhöfundur man eftir myndbandaleigu í húsinu um 1990. Síðasta áratug eða svo hafa verið starfræktar hárgreiðslustofur á neðri hæðinni og þegar þetta er ritað hárgreiðslustofan Hárið þar til húsa.  Í Húsakönnun 1990 er Strandgata 19 sögð hafa varðveislugildi sem hluti af heild og árið 2020 hlýtur húsið hátt varðveislugildi og skorar hátt á öllum mælikvörðum þess, að því undanskildu, að skúrbyggingar á bakhlið teljast spilla heildarmynd (sbr. Bjarki Jóhannesson 2021: 47). Húsið er að sjálfsögðu aldursfriðað og götumynd Strandgötu flokkast einnig sem varðveisluverð heild. Strandgata 19 er svo sannarlega til mikillar prýði í einni tilkomumestu götumynd bæjarins.

Myndirnar eru teknar 22. júní 2011 og 26. febrúar 2023. Og þar sem Strandgata 19 var máluð og yfirfarin að utan sumarið 2023 þótti mér ófært annað en að taka nýjar myndir af húsinu og þær eru teknar 21. janúar 2024. 

 

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_147.pdf (minjastofnun.is)

Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 72, 10. maí 1886. Fundargerðir 1902-21. Fundur nr. 282, 23. des. 1904, nr. 287, 25. feb. 1905 og nr. 322, 27. nóv. 1906. Fundargerðir 1921-30. Fundur nr. 591, 8. apríl 1927. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1921-1930 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995). Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri. Aðgengileg á pdf-formi á slóðinni:  http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta. Upplýsingar af islendingabok.is