Hús dagsins: Leifshús

Á bæjum tveimur, yst í Svalbarðstrandarhreppi, eða skammt frá þar sem þjóðvegurinn sveigir áleiðis upp á Víkurskarð, má sjá tvö tæplega aldargömul steinhús, ámóta að gerð. Helsta sérkenni þessara húsa er nokkuð sérstæð þakgerð; bogadregin risþök sem lýsa mætti sem kúptum að neðan en uppmjóum efst. Annað þessara húsa er í Garðsvík en hitt í Leifshúsum, um hálfum öðrum kílómetra sunnar.  

Leifshús standa, sem fyrr segir, utarlega eða norðarlega á Svalbarðsströnd, um þrjá kílómetra norður af Svalbarðseyri. Bærinn stendur á aflíðandi undirlendi, h.u.b. beint neðan Þórisstaðaskarðs.  Þórisstaðir, sem skarðið er kennt við, standa aðeins um 200 metrum vestar og neðar. Eru bæirnir gegnt hvor öðrum við þjóðveginn líkt og hús við götu og standa Leifshús ofan og austan þjóðvegar. Frá miðbæ Akureyrar að hlaðinu í Leifshúsum eru um 15 kílómetrar, heimreiðin frá þjóðveginum er um 170 metrar.  

Íbúðarhúsið í Leifshúsum er einlyft steinhús með háu risi, á háum kjallara. Risþakið er með nokkuð sérstöku lagi, nokkurs konar bogadregið, lauklaga mansardris (sjá teikningu). Miðjukvistir, með sama þaklagi eru á þekju hússins en þær hliðar eru mót norðri og suðri, þar eð húsið snýr stöfnum austur-vestur. Margskiptir póstar, 6 og 9 rúðu eru í gluggum hússins, veggir múrhúðaðir og bárujárn á þaki. Grunnflötur hússins er um 10x8 metrar (ónákvæm mæling af map.is). 

Leifshús eru forn jörð, hjáleiga úr Þórisstöðum og var stundum talinn hluti jarðarinnar og þær metnar saman. Árið 1712 voru jarðirnar metnar saman 50 hundruð (forn mælieining á verðmæti jarða) og hvor um sig töldust jafnar að verði (25 hundruð).  Varðveist hafa landamerkjalýsingar vegna sölu jarðarinnar Þórisstaða, frá síðari hluta 15. aldar en þar er Leifshúsa ekki getið sérstaklega. Ekki heldur þegar Þórisstaðajörðin gengur kaupum og sölum næstu tvær aldirnar eða svo (sbr. Sædís Gunnarsdóttir 2005:97). Það segir þó ekkert um hvort jörðin var komin til eða ekki, en seint á 17. öld, eða 1690 fór jörðin Sveinshús, sem einnig var undir Þórisstöðum, í eyði og rann þá inn í Leifshús. Ekki löngu síðar fóru þó Leifshús í eyði, því jörðin er í eyði 1703 og 1712 þegar manntal og jarðabók voru unnin. Árið 1712 voru Leifshús eign Guðmundar Sigurðssonar, sýslumanns á Álftanesi, hálfri öld síðar telst jörðin konungseign en síðar kaupir hana Árni ríki Hallgrímsson (1719-1789) í Sigluvík. Segir svo í Svalbarðsstrandarbók: „Líklega hefur sr. Sigurður á Hálsi  fengið hana [jörðina] eftir móður sína [ekkju Árna ríka]. Hann dó 1849. Baldvin Baldvinsson keypti jörðina 1874, af erfingjum sr. Þorsteins Pálssonar á Hálsi. Síðan hafa ábúendur átt jörðina“ (Júlíus Jóhannesson 1964:93).

Víkjum þá að ábúendum og eigendum Leifshúsa á þriðja áratug 20. aldar.  Valdemar Grímsson og Jónína Björg Jónsdóttir eru ábúendur hér á árabilinu 1907 til 1925. Hingað fluttust þau frá Garðsvík. Það ár tóku synir þeirra, Halldór Kristinn og Sigurjón, við búskapnum og var þá tvíbýlt á jörðinni. Halldór var kvæntur Katrínu Guðmundsdóttur frá Furufirði í Hornströndum en Sigurjón var kvæntur Aðalheiði Níelsdóttur frá Halllandi.  Halldór og Sigurjón voru fæddir í Garðsvík (sbr. Ragnar Jóhannesson 2005:118). Væntanlega hafa þeir bræður farið að huga að endurnýjun húsakosts jarðarinnar. Á þessum tíma, fyrir réttri öld, var steinsteypan að hefja innreið sína í sveitir landsins þar sem hún tók við af torfbæjunum. Árið 1926 reisti frændi þeirra og nágranni í Garðsvík, Gestur Halldórsson einmitt myndarlegt steinhús. Í Garðsvík voru raunar hæg heimatökin, þar sem bróðir bóndans, Halldór Kristinn Halldórsson var nýlega kominn heim úr námi í byggingafræði í Þýskalandi. Og það var svo árið 1927 að þeir Halldór og Sigurjón Valdemarssynir reistu steinhús í Leifshúsum, mjög áþekkt því sem frændi þeirra reisti í Garðsvík. Hvernig voru þeir Garðsvíkur- og Leifshúsabændur skyldir? Jú, pabbi þeirra Leifshúsabræðra og Gestur í Garðsvík voru bræðrasynir, Halldór Jóhannesson var faðir Gests og bróðir hans, Grímur Jóhannesson, var föðurafi Halldórs og Sigurjóns í Leifshúsum.

Greinarhöfundur veit ekki til þess, að upprunalegar teikningar, hvorki af Garðsvíkur - né Leifshúsahúsinu hafi varðveist, þær eru alltént ekki aðgengilegar á gagnagrunni map.is. En ljóst má vera, að ytra byrði þeirra er gert eftir mjög svipaðri teikningu eða hreinlega útfærslur af sömu teikningu. Helsta sérkenni húsanna er vitaskuld hið sérstæða þaklag; kúpt mansardris með yddum toppi, lag sem minnir á rótarávöxt, t.d. lauk eða næpu. Gluggasetning er þó nokkuð frábrugðin, gluggar rishæðar eru nokkuð breiðari á Garðsvíkurhúsinu og kvistirnir á Leifshúsum eru örlítið smærri. Þá er sá munur á húsunum, að þau snúa hornrétt hvort á annað, það er, stafnar Garðsvíkur snúa norður-suður en Leifshúsahúsið snýr austur-vestur. Þá er einnig sá munur, að inngöngudyr á Garðsvíkurhúsinu eru á framhlið en í Leifshúsum er inngangur á vesturstafni. Þannig eiga húsin það sameiginlegt, að inngöngudyr eru að vestanverðu.  Hér er gengið út frá þeirri kenningu, með öllum hugsanlegum fyrirvörum, að sömu hönnuðir og byggingarmeistarar séu á bakvið þessi hús, þ.e. Garðsvík og Leifshús. Vitað er um fjögur íbúðarhús með þessu lagi í sveitum á Norðurlandi. Á Skútustöðum við Mývatn, Krossum á Árskógsströnd og svo hér í Leifshúsum og Garðsvík á Svalbarðsströnd. Hönnuður þessara húsa er talinn vera Halldór Halldórsson frá Garðsvík og verður það að teljast mjög líklegt. Greinarhöfundi er ekki kunnugt um tengingu Halldórs við Skútustaði en í Garðsvík bjó bróðir hans, frændur hans hér í Leifshúsum og tengdaforeldrar á Krossum. Í bókinni Eyðibýli á Íslandi er hins vegar sagt talið, að Jóhann Franklín hafi hannað Garðsvíkurhúsið (sbr. Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir. 2012: 96). Greinarhöfundi þykir freistandi að álykta, að  jafnvel hafi verið um að ræða eitthvert samstarf þeirra Jóhanns og Halldórs. Jóhann Franklín hafði í rúman áratug helgað sig „steinsteypuvæðingu“ sveita landsins og bjó yfir töluverðri reynslu í þeim efnum en Halldór frá Garðsvík var nýlega útskrifaður í faginu. Hefur þá sá síðarnefndi e.t.v. notið handleiðslu hins fyrrnefnda. Hvor þeirra hélt á blýantinum eða sagði fyrir um skipulag eða skrifaði undir teikningarnar er e.t.v. ekki aðalatriði en rétt skal auðvitað vera rétt, eða eins nálægt því og komist verður. Áfast íbúðarhúsinu í Leifshúsum, norðanmegin, og líklegast byggt á sama tíma eða mjög fljótlega eftir byggingu hússins, var fjós og hlaða.  Þau hafa nú verið rifin en sjást á meðfylgjandi myndum frá 2019.

Halldór Kristinn og Katrín bjuggu hér til ársins 1936 en þá fluttust hingað þau Sveinbjörn Níelsson og Erla Stefánsdóttir frá Gautstöðum. Sveinbjörn var bróðir Aðalheiðar og mágur Sigurjóns, sem hér bjuggu áfram um árabil. Í upphafi 7. áratugs 20. aldar, þegar byggðum og búi S-Þingeyinga voru gerð skil á bók voru Sigurjón Valdemarsson og Aðalheiður Níelsdóttir eigendur hér og ábúendur ásamt þeim Ástu Sigurjónsdóttur og Stefáni Júlíussyni. Enn var því tvíbýlt og um „fjölskyldutvíbýli“ að ræða, því Ásta var dóttir þeirra Sigurjóns og Aðalheiðar. Árið 1963 standa á jörðinni Leifshúsum; íbúðarhúsið, sem hér er til umfjöllunar og er það sagt 62 fermetrar (væntanlega um að ræða grunnflöt), tvær íbúðarhæðir og kjallari. Áfast íbúðarhúsinu er gamalt fjós, sem þá þjónaði sem vélageymsla og verkstæði. Þær byggingar hafa væntanlega lokið upprunalega hlutverki sínu árið 1956, þegar hér var reist fjós fyrir 32 gripi. Um svipað leyti risu 1000 rúmmetra þurrheyshlaða og 300 hesta votheysturn í Leifshúsum. Húsakosturinn nýtur rafmagns frá Laxárvirkjun. Þá standa hér fjárhús, sem einfaldlega eru sögð „gömul“. Á jörðinni er 20 hektara tún, sem gefa 1000 hesta af töðu, 3 hektarar af garðlöndum, sem gefa 330 tunnur af kartöflum. Tuttugu og einn nautgripur, 98 kindur og 2 hross nýta gæði Leifshúsajarðar þegar þessi samantekt var gerð, árið 1960 (sbr. Haukur Ingjaldsson, Jón Sigurðsson og Steingrímur Baldvinsson 1963:146).

Um svipað leyti og þessi skráning var gerð, eða árið 1961, tók Árni Valdemar, sonur Sigurjóns og Aðalheiðar, og kona hans Þóranna Sólbjörg Björgvinsdóttir frá Neðri- Rauðalæk í Glæsibæjarhreppi við býlinu. Þau eru hér ábúendur árið 1985, þegar þingeyskar byggðir voru skrásettar í ritverki. Árni og Þóranna hafa greinilega ráðist í ýmsa uppbyggingu á þessum aldarfjórðungi, því við húsakostinn, sem talinn var upp 1963, hafði bæst við fjárhús fyrir 200 fjár (1968), 40 fermetra mjólkurhús (1974) og 1000 rúmmetra viðbót við hlöðu (1977). Enn var hins vegar búið í íbúðarhúsinu frá 1927. Áhöfn Leifshúsa árið 1985 taldi 35 kýr, 12 ungneyti, 145 kindur, 5 hesta og 20 hænur, tún voru 39 hektarar og garðlönd 0,86 hektarar (sbr. Helgi Jónasson, Jóhanna Á. Steingrímsdóttir og Erlingur Arnórsson 1986: 44).  Þess má geta, fyrir þá sem gaman hafa að reikningi, að 0,86 hektarar jafngilda 8600 fermetrum. Í einum ferkílómetra eru svo 100 hektarar.

Hefðbundnum búskap lauk í Leifshúsum árin 2004 og 2005, þegar mjólkurframleiðslu og búfjárhaldi var hætt. Árið 2005 er Þóranna Salbjörg eigandi og ábúandi, en Árni Valdemar lést árið 1999. Tún Leifshúsa, sem þá töldu 40 hektara jarðarinnar voru þá leigð til slægna, væntanlega nágrannabýlum (sbr. Ragnar Jóhannesson 2005: 118). En það var nú aldeilis ekki svo, að Leifshús, færu í eyði, þó búskap væri hætt. Um 2015 eignuðust ábúendur Þórisstaða, þau Stefán Tryggvason og Inga Margrét Árnadóttir, Leifshús. Þau höfðu um árabil rekið ferðaþjónustu á Þórisstöðum. Á síðustu árum hefur Stefán staðið fyrir einstakri uppbyggingu, m.a. gistiaðstöðu og samkomusalar í húsakosti Leifshúsa. Það er kannski ekki einstakt, að byggja upp slíka aðstöðu en Stefán hefur innréttað hlöðuna með m.a. timbri úr fjárhúsum og ýmsum efniviði, sem til hefur fallið. Nýtnin og sjálfbærnin er þannig í fyrirrúmi.

Íbúðarhúsið í Leifshúsum er til mikillar prýði og sérlegt kennileiti í hinni blómlegu sveit á Svalbarðsströnd. Það hefur hlotið fyrirtaks viðhald og hefur nýlega fengið yfirhalningu (nýlegir gluggar og þakjárn virðist nýlegt) og er því í mjög góðu standi. Því miður munar aðeins fjórum árum, að húsið, sem byggt er 1927 hefði hlotið aldursfriðun (eftir 2023 miðast aldursfriðun við byggingarárið 1923). En húsið hlýtur að hafa eitthvert varðveislugildi, þó ekki væri nema fyrir hina sérstæðu þakgerð. Meðfylgjandi myndir af Leifshúsum eru teknar 1. des. 2019 og 31. júlí 2023. Myndin sem sýnir Leifshús og nágrenni, horft út Eyjafjörð í átt til Hríseyjar, er tekin 27. júní 2025.

 

Heimildir: 

Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir. 2012. Eyðibýli á Íslandi. Rannsókn á eyðibýlum og yfirgefnum húsum í Norður- Þingeyjarsýslu, Suður-Þingeyjarsýslu og Eyjafjarðarsýslu. Reykjavík: Eyðibýli – áhugamannafélag.  

Haukur Ingjaldsson, Jón Sigurðsson og Steingrímur Baldvinsson. 1963. Byggðir og bú; Aldarminning Búnaðarsamtaka Suður-Þingeyinga í máli myndum. Búnaðarsamband Suður – Þingeyjarsýslu. 

Helgi Jónasson, Jóhanna Á. Steingrímsdóttir og Erlingur Arnórsson. 1986. Byggðir og bú Suður-Þingeyinga 1985. Búnaðarsamband Suður-Þingeyjarsýslu. 

Júlíus Jóhannesson. 1964. Svalbarðsstrandarbók. Svalbarðsstrandarhreppur gaf út.

Ragnar Þorsteinsson. Byggðir og bú Suður-Þingeyinga 2005. Búnaðarsamband Suður – Þingeyinga.  

Sædís Gunnarsdóttir. 2005. Fornleifar í Svalbarðsstrandarhreppi. Reykjavík: Fornleifastofnun Íslands. Pdf-skjal á slóðinni: https://skraning.minjastofnun.is/Verkefni_1303.pdf

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is

Hús dagsins: Garðsvík; gamla íbúðarhúsið

Laugardagskvöldið þann 4. mars árið 2000 var sá sem þetta ritar staddur í Sambyggingunni við Gránufélagsgötu. Erindið var að innheimta áskriftargjald fyrir dagblaðið DV. Sérlega er það minnisstætt, að á augnablikinu sem dyrnar voru opnaðar, hófst lag í útvarpinu, „Hvert er farið blómið blátt“, í flutningi Ellýjar Vilhjálms og Ragnars Bjarnasonar. Lagið var kunnuglegt en það er erlent lag,„Where have all the flowers gone“ á frummálinu og hafði greinarhöfundur setið nokkrar kvöldvökur í skátaútilegum þar sem það var sungið.  Þetta augnablik var í fyrsta sinn, sem greinarhöfundur heyrði útsetningu þessa lags á íslensku. Hvernig í ósköpunum, tengist þessi formáli og þessar endurminningar greinarhöfundar, umfjöllunarefninu? Í raun ekki nokkurn skapaðan hlut en þannig er mál með vexti, að rúmum tveimur áratugum eftir þessi viðskipti undir ljúfum tónum, í Sambyggingunni, komst greinarhöfundur að því, að þennan sama dag, 4. mars 2000, voru liðin nákvæmlega 100 ár frá því að hönnuður Sambyggingarinnar fæddist. Sá hét Halldór Halldórsson og var fæddur og uppalinn í Garðsvík á Svalbarðsströnd. Og þar ber okkur niður nú.

Garðsvík stendur norðarlega í Svalbarðsstrandarhreppi, nyrsti bær hreppsins raunar, undir syðsta hluta Miðvíkurfjalls, sem hæst rís í Miðvíkurhnjúk, í aflíðandi en stuttri hlíð undir svokölluðu Felli.  Skammt ofan bæjarstæðisins taka við brattar skriður og hamraþil mikil, og kallast þar m.a. Efribrún og Neðribrún en einnig má finna örefnin Einisklöpp, Einisklapparbolli og Einbúi en síðasttöldu örnefnin eru nokkuð sunnar og mögulega nær Sveinbjarnargerði. Framangreind upptalning er fengið af kortavef map.is. (Nú ber þess að geta, að höfundur er lítt kunnugur í Svalbarðsstrandarhreppi svo verið gæti, að hann skripli eitthvað á örnefnaskötunni, og biðst fyrirfram velvirðingar á því).  Stendur Garðsvík rétt austan og ofan þjóðvegarins (heimreiðin innan við 100 metrar) um Svalbarðsströnd en neðan vegarins er marflatt og víðlent nes, Garðsvíkurnes. Frá Miðbæ Akureyrar að hlaðinu í Garðsvík eru um 16 kílómetrar.

Garðsvíkur mun fyrst getið í heimildum í Sturlungu og nefnist þar Gaddsvík en í jarðabók Árna Magnússonar er Garðsvíkurnafnið komið til sögunnar. Þegar þingeyskum byggðum voru gerð skil á bók árið 1963 kom eftirfarandi fram um Garðsvík: Árið 1796 flutti þangað Jónas Jónsson prests úr Fjörðum, hann átti skipið Breið, er hann hélt til Grímseyjar haust og vor. Fóstursonur hans var Jónas Bergmann er tók þar við búi 1827, fjárríkastur í hreppnum í seinni tíð, ræktaði kollótt fé. Árið 1857 tók Hildur Eiríksdóttir jörðina og bjó þar tvö ár, giftist þá Jóhannesi á Laxamýri. Árið 1861 komu þangað Grímur Jóhannesson og Sæunn Jónsdóttir frá Látrum. Halldór bróðir Gríms keypti jörðina og bjó þar, og eftir hann sonur hans, Gestur þar til 1944 (Haukur Ingjaldsson, Jón Sigurðsson og Steingrímur Baldvinsson 1963:149).

Halldór Jóhannesson, sem þarna er sagður kaupa jörðina af bróður sínum, en ekki getið hvenær, var fæddur á Kaðalsstöðum í Þönglabakkasókn árið 1842. Hann ól manninn framan af ævi á Látraströnd, vinnumaður á Látrum 1870 og bóndi á Grímsnesi á sömu strönd um árabil. Árið 1890 er hann kominn á Svalbarðsströnd og skráður húsmaður á Þórisstöðum. Þau Halldór Jóhannesson og kona hans, Guðrún Ingibjörg Bjarnadóttir frá Brennigerði í Skagafirði, hafa væntanlega komið að Garðsvík einhvern tíma á 10. áratug 19.  aldar, í tíð þeirra Valdimars Grímssonar og Jónínu Bjargar Jónsdóttur. Síðarnefndu hjónin voru hér eigendur og ábúendur á bilinu 1885 til 1902 (sbr. Ragnar Þorsteinsson 2005:125). Halldór og Guðrún eru skráð í húsmennsku hér í manntali 1901 en ári síðar hafa þau líkast til eignast jörðina en þau teljast hér ábúendur frá 1902. Tvíbýlt mun hafa verið á Garðsvík fyrstu áratugi 20. aldar en þar eru að jafnaði skráð tvenn hjón eða einstaklingar sem ábúendur fram til 1931 (sbr. Ragnar Þorsteinsson 2005:125). Halldór Jóhanneson lést árið 1914, en þremur árum síðar, 1917 tóku við búinu Gestur sonur hans, og kona hans Elín Ásgeirsdóttir frá Gautsstöðum.  Tæpum áratug síðar reis nýtt íbúðarhús á jörðinni. 

Gamla íbúðarhúsið í Garðsvík er einlyft steinhús með háu risi, á háum kjallara. Risþakið er með nokkuð sérstöku lagi, nokkurs konar bogadregið, lauklaga „mansard “ris. Miðjukvistir eru einnig á þekju hússins, sem snýr framhlið mót vestri. Einfaldir lóðréttir póstar með opnanlegum þverfögum eru í flestum gluggum. Húsið er múrhúðað og bárujárn er á þaki. Áfast húsinu að norðan eru útihús eða álíka byggingar en þess má geta, að gamla húsið er hluti þeirrar samstæðu og hefur nýst sem skepnuhús. Grunnflötur gamla íbúðarhússins er um 8x10m. Það sem helst einkennir gamla Garðsvíkurhúsið er hin sérstæða þakgerð. Hana er að finna á fjórum bæjarhúsum á Norðurlandi, nánar tiltekið á Skútustöðum við Mývatn, Krossum á Árskógsströnd og Leifshúsum og í Garðsvík. Hönnuður þessara húsa mun hafa verið Halldór Halldórsson (sbr. Ak.bær, Teiknistofa Arkitekta, Gylfi Guðjónsson o.fl. 2015:18) en sá var einmitt héðan frá Garðsvík, sonur þeirra Halldórs Jóhannessonar og Guðrúnar Bjarnadóttur.

Þegar þau Gestur Halldórsson og Elín Ásgeirsdóttir hófu hér búskap hefur húsakosturinn væntanlega verið af torfi, sem tíðkast hafði öldum saman. En það var árið 1926 að þau byggðu nýtt veglegt steinhús á jörðinni, sem enn stendur, þó ekki hafi verið þar búseta manna í hálfa öld. Á sama tíma og húsið var byggt bjuggu á móti þeim þau Bergur Bergsson og Oddný Bjarnadóttir, en hún var móðursystir Gests. Það hafa verið hæg heimatökin fyrir ábúendur Garðsvíkur, að fá teikningar að nýju húsi. Árið 1924 lauk nefnilega bróðir Gests, Halldór Kristinn, námi í byggingafræði í Hildisheim í Þýskalandi. Ekki er ósennilegt, að ein af frumraunum hins nýútskrifaða byggingafræðings hafi verið íbúðarhús á heimaslóðum hans. Garðsvíkurhúsið er sem fyrr segir byggt 1926 og í janúar 1927 birtist eftirfarandi auglýsing í Degi: Teikningar að húsum geta menn fengið gerðar hjá mér undirrituðum og verður mig að hitta á Hótel Oddeyri: Á mánudögum kl. 1-6 e.m. og þriðjudögum 10. f.m.  – 2. e.m. alt til byrjunar marzmánaðar. Undir skrifar Halldór Halldórsson frá Garðsvík (1927:16). Kannski hafa ábúendur Leifshúsa, steinsnar sunnan Garðsvíkur, ráðið Halldór frá Garðsvík til húsateikninga um svipað leyti eða fyrr, því þar stendur mjög svipað hús að gerð sem byggt er árið 1927. Svo vill til, að handan Eyjafjarðar, nánar tiltekið á Krossum, stendur hús, reist á svipuðum tíma (1929) með sambærilegu lagi. Á þeim árum bjuggu á Krossum þau Ólafur Magnús Þorsteinsson og Ásta Sigurlaug Þorvaldsdóttir en þau voru einmitt tengdaforeldrar Halldórs frá Garðsvík.

(Greinarhöfund rekur reyndar minni til þess, að hafa heyrt annað nafn í samhengi við teikningar þessara húsa, man reyndar ekki hvert nafnið var. Mögulega hefur þar verið um að ræða byggingameistara eða byggingarstjóra. Hvort tveggja, Húsakönnun 2015 og myndatexti á vefsíðu Minjasafns Akureyrar, segja Halldór hafa teiknað þessi hús svo það hlýtur að teljast nokkuð áreiðanlegt. Augljós vensl Halldórs við a.m.k. þrjá þessara bæja hljóta einnig að vera nokkuð sterk rök. Í bókinni Eyðibýli á Íslandi er sagt talið, en ekki fullyrt vel að merkja, að Jóhann Franklín hafi teiknað húsið).

Af Halldóri er það að segja, að árið 1928 réðist hann til starfa sem byggingarfulltrúi Akureyrar og gengdi því starfi til ársins 1944, er hann hóf störf hjá Skipulagi Ríkis og bæja. Árið 1957 var hann skipaður framkvæmdastjóri Húsnæðismálastofnunar ríkisins og gegndi þeirri stöðu til æviloka, en hann lést 23. ágúst 1969. Hús, sem Halldór Halldórsson teiknaði skipta eflaust hundruðum, en mörg hús eftir hann eru t.d. á Oddeyri og neðri hluta Brekkunnar á Akureyri. Þeirra á meðal er eitt fyrsta skipulagða fjölbýlishús bæjarins, Gránufélagsgata 39-41 eða Sambyggingin. Þá teiknaði Halldór, Dalvíkurkirkju.

Sama ár og Halldór Halldórsson söðlaði um og fluttist suður til starfa hjá Skipulagi ríkis og bæja, 1944, fluttust Gestur bróðir hans og Elín Ásgeirsdóttir frá Garðsvík. Næstu ábúendur og eigendur voru þau Jón Bjarnason frá Grýtubakka og Ingibjörg Tryggvadóttir frá Gröf í Kaupangssveit. Þau voru búsett hér, þegar byggðum S-Þingeyjarsýslu voru gerð skil á prenti fyrsta sinnið. Þá var húsakosturinn sagður íbúðarhús 71 m²  (væntanlega aðeins grunnflötur), fjós fyrir 24 nautgripi, fjárhús fyrir 120 kindur, hlöður með súgþurrkun fyrir 1500 hesta og þess getið, að bærinn sé búinn Laxárrafmagni. Tún eru 24,3 hektarar, taða 1200 hestar og kartöflurækt gefur 125 tunnur (sbr. Haukur, Jón og Steingrímur 1963:149). Þau Jón og Ingibjörg bjuggu hér til ársins 1972 en næstu eigendur og ábúendur voru þau Jón Óskar Jensson og Rósa Hálfdánardóttir. Þau voru Vestfirðingar, hann frá Suðureyri en hún frá Þingeyri. Þau voru væntanlega síðustu íbúar gamla hússins, því árin 1975-76 reis af grunni nýtt og veglegt íbúðarhús í Garðsvík og skv. Eyðibýli á Íslandi  (sbr. Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir. 2012: 96) var síðast búið í húsinu árið 1975.

Árið 1985 var byggðum Suður Þingeyjarsýslu aftur gerð skil á prenti og þá eru búsett í Garðsvík þau Jens Jónsson og Sigrún Baldursdóttir og höfðu þau flust hingað fjórum árum fyrr. Þá eru túnin orðin 40 hektarar, áhöfnin 35 kýr, 16 ungneyti, 182 kindur og 6 hestar (sbr. Helgi Jónasson, Jóhanna Á. Steingrímsdóttir og Erlingur Arnórsson 1986:48). Árið 2005 stóðu á Garðsvíkurjörðinni eftirfarandi byggingar, auk íbúðarhúsanna: fjós og hlaða, byggð 1948, hlöður byggðar 1959 og 1990, blásarahús byggt 1978, alifuglahús byggt 1959 og vélageymsla byggð 1958. Tún voru 48 hektarar og áhöfnin taldi 16 holdakýr, 110 geldneyti, 58 kindur og, líkt og 20 árum fyrr, voru hér 6 hross (sbr. Ragnar Þorsteinsson 2005:125).

Eigandi og ábúandi árið 2005 var Bent Hansson en hann var sérlegur heimildamaður þegar rannsóknarhópur um eyðibýli skoðaði m.a. gamla Garðsvíkurhúsið sumarið 2011 og gaf afraksturinn út á bók. Í þeirri skrá segir, að innveggir hússins hafi fljótlega verið rifnir að mestu eftir að hlutverki þess sem íbúðarhúss lauk og því breytt í gripahús. Svo mun enn. Þó er hurðaumbúnaður til staðar, sem og raf- og pípulagnir. Þar er talið að höfundur hússins sé ekki Halldór Halldórsson heldur Jóhann Franklín. Hann var einmitt mjög ötull við hönnun og byggingu steinhúsa til sveita, byggði m.a. eitt fyrsta steinhús í sveit í Eyjafirði, á Munkaþverá. Kannski hefur hönnunin verið samvinnuverkefni þeirra Jóhanns og Halldórs en sá síðarnefndi var þá auðvitað nýútskrifaður en sá fyrrnefndi þrautreyndur í sínu fagi. En gefum eyðibýlahópnum síðustu orð þessarar umfjöllunar, um sérstöðu og varðveislugildi:

Varðveislugildi hússins liggur í sérstöku lagi þess. Leifshús, sem er næsti bær til suðurs, er eins hús. Dapurlegt er að sjá að Garðsvík hafi verið breytt í gripahús. Það hefur á sínum tíma verið vandasamt verk að byggja þak hússins sem er einkar fallegt ( Axel, Bergþóra Góa, Birkir, Hildur, Olga, Sólveig, Steinunn Eik og Þuríður Elísa 2012:96). 

Greinarhöfundur tekur undir þessi orð, að því undanskildu, að Leifshús eru ekki næsti bær sunnan við Garðsvík; Sveinbjarnargerði og Þórsmörk eru þar á milli. Gamla húsið í Garðsvík myndar, ásamt öðrum bæjarhúsum og nýja íbúðarhúsinu, sem er auðvitað allt annarrar gerðar, skemmtilega heild í fallegu umhverfi. Næst færum við okkur hálfan annan kílómetra til suðurs, að „frændhúsi“ Garðsvíkurhússins, í Leifshúsum. Meðfylgjandi myndir eru teknar 1. desember 2019 og 31. júlí 2023. 

Heimildir:  Akureyrarbær og Teiknistofa Arkitekta, Gylfi Guðjónsson og félagar. 2015. Norðurbrekkan, neðri hluti. Húsakönnun.  Pdf-útgáfa aðgengileg á slóðinni n-brekka-husakonnun-3-utg-150416-vefutg.pdf

Axel Kaaber, Bergþóra Góa Kvaran, Birkir Ingibjartsson, Hildur Guðmundsdóttir, Olga Árnadóttir, Sólveig Guðmundsdóttir Beck, Steinunn Eik Egilsdóttir og Þuríður Elísa Harðardóttir. 2012. Eyðibýli á Íslandi. Rannsókn á eyðibýlum og yfirgefnum húsum í Norður- Þingeyjarsýslu, Suður-Þingeyjarsýslu og Eyjafjarðarsýslu. Reykjavík: Eyðibýli – áhugamannafélag.

Halldór Halldórsson. 1927. Teikningar (auglýsing). Í Degi 22. janúar, 4. tbl. 10. árg.

Haukur Ingjaldsson, Jón Sigurðsson og Steingrímur Baldvinsson. 1963. Byggðir og bú; Aldarminning Búnaðarsamtaka Suður-Þingeyinga í máli myndum. Búnaðarsamband Suður – Þingeyjarsýslu.

Helgi Jónasson, Jóhanna Á. Steingrímsdóttir og Erlingur Arnórsson. 1986. Byggðir og bú Suður Þingeyinga 1985. Búnaðarsamband Suður – Þingeyjarsýslu.

Minjasafnið á Akureyri. Án árs. 35_h1-146.jpg. Myndatexti.  Sótt 4. júlí 2025 á slóðina 35_h1-146.jpg | Akureyri Museum

Ragnar Þorsteinsson. Byggðir og bú Suður-Þingeyinga 2005. Búnaðarsamband Suður – Þingeyinga.

Hús dagsins: Smíðahúsið á Skipalóni

(Þá er komið hásumar og tími til kominn, að senda þennan þátt, Hús dagsins, í sveit líkt og börnin forðum. Dagsetningin 25. júní hefur orðið fyrir valinu hjá mér en þar er um að ræða afmælisdag „Húsa dagsins“. Við berum niður á Skipalóni, en þar vorum við einnig stödd fyrir réttu ári síðan. Svo liggur leið okkar væntanlega að mestu um Eyjafjarðarsveit).

Skipalón stendur yst og vestast í víðlendri og aflíðandi hlíð norður af Moldhaugahálsi, á brún lágrar brekku upp af ósum Hörgár, austanmegin ár, nokkurn veginn beint á móti Möðruvöllum. Næstu bæir eru Hlaðir að sunnan og Gásir austan við og á jörðin merki að þeim jörðum en við Hörgá í vestri og sjávarmál í norðri. Nafnið kann að benda til þess, að þarna hafi áður verið skipgengt, þegar mögulega hefur verið hægt að sigla að staðnum. upp eftir Hörgá. Frá hlaðinu á Skipalóni eru rúmir 14 kílómetrar í miðbæ Akureyrar, sé farið austur um Dagverðareyrarveg um félagsheimilið Hlíðarbæ. Örlítið lengri leið er um sama veg  austanmegin um Hlaðir og að Moldhaugahálsi. Heimreiðin heim að Skipalóni er um 450 metrar frá Dagverðareyrarvegi.

Á Skipalóni standa tvö hús frá fyrri hluta 19.aldar. Annars vegar er það Lónsstofa, sem reist var árið 1824 og er því orðin 200 ár og hins vegar er Smíðahúsið, en það er byggt árið 1843. Það reisti bóndinn, timburmeistarinn og skipasmiðurinn, Þorsteinn Daníelsson, sem bjó á Skipalóni og var löngum kenndur við staðinn. Líkt og nafnið bendir til, var húsið reist sem smíðaverkstæði.

Smíðahúsið á Skipalóni er einlyft timburhús með háu risi og stendur það á lágum steingrunni. Snýr það N-S og stendur um 10 metrum austan við íbúðarhúsið á staðnum, Lónsstofu. Allt er það klætt timbri, slagþil á veggjum og rennisúð á þaki. Húsið tjargað en gluggar eru málaðir. Sexrúðupóstar eru í flestum gluggum og smærri gluggar með fjórum rúðum á rishæð. Grunnflötur er 12,76x6,63m.

Frá Skipalóni og Þorsteini Daníelssyni, ásamt ábúendatali Skipalóns síðustu tvær aldirnar var sagt nokkuð ítarlega í greininni um Lónsstofu en Þorsteinn Daníelsson var fæddur hér í nóvember 1796. Hann nam snikkaraiðn í Kaupmannahöfn undir handleiðslu meistara að nafni Jónas Isfeldt og lauk prófi vorið eftir. Sumarið 1821 giftist Þorsteinn, Margréti Þorláksdóttur frá Skriðu. Fluttust þau til Akureyrar, en Þorsteini þótti ekki við hæfi að bjóða eiginkonu sinni upp á búsetu í torfbænum, sem þá var á Lóni, en hugði á uppbyggingu þar, ef hann settist þar að. Fáeinum árum síðar flytjast þau Þorsteinn og Margrét að Lóni, en þar höfðu Þórður, bróðir Þorsteins og kona hans, Wilhelmína Lever, búið ásamt þeim Daníel og Guðrúnu í fáein ár, en ekki fest þar yndi.  Skemmst er frá því að segja, að Þorsteinn reisti þar timburhús, Lónsstofu, sem enn stendur árið 1824, og var næstu áratugina ansi iðinn við húsbyggingar. Þau Þorsteinn og Margrét bjuggu miklu rausnarbúi á Skipalóni í nærri 60 ár og komust til mikilla efna. Gekk Þorsteinn ætíð undir nafninu Danielssen og Margrét ævinlega kölluð Lónsmaddaman. Voru þau orðlögð fyrir metnað og snyrtimennsku og réðu t.d. ekki til sín hjú, nema gengið væri úr skugga um, að fólkið væri ekki lúsugt en slíkt var landlægt.

Þorsteinn var mikilvirkur forsmiður, smíðameistari á Eyjafjarðarsvæðinu og nærsveitum á 19. öldinni en fékkst einnig við útgerð og jarðrækt, brautryðjandi á báðum sviðum. Þorsteinn var þekktur fyrir mikinn dugnað, ósérhlífni og afköst og gerði sömu kröfur til annarra og sín sjálfs. Sumarið 1843 hefur eflaust verið nokkuð annasamt hjá hinum annálaða dugnaðarmanni, því auk þess að reisa eigið smíðahús á hlaðinu heima var hann við kirkjubyggingu á Bakka í Öxnadal. Hefur þetta eflaust bæst ofan í hefðbundin bústörf. Það var almennt talið, að Þorsteinn hafi ekki dvalið á Bakka þegar kirkjusmíðin stóð yfir, heldur riðið fram og til baka á hverjum degi. Löngum þótti ýmsum ástæða til þess að draga þetta í efa, einfaldlega vegna þess hve leiðin er löng, 25 kílómetrar, og þannig hafi Þorsteinn riðið 50 kílómetra dag hvern til kirkjusmíði. Kristmundur Bjarnason (sbr. 1961: 259) telur hins vegar enga ástæðu til að ætla, að þetta sé ósatt, því Þorsteinn var með eindæmum árrisull, var t.a.m. oft mættur til Akureyrar klukkan sex á morgnana. (Þá má geta sér þess til, að Margrét Lónsmaddama hafi væntanlega þurft að vakna á sama tíma, ef ekki fyrr, til þess að laga kaffi handa Þorsteini).

Það er ekki óalgengt, raunar algengara en ella, að byggingarár húsa frá miðri eða fyrri hluta 19. aldar séu óviss og heimildum um slíkt beri ekki saman, eða þær hreinlega ekki til staðar. Í tilfelli Smíðahússins er þetta hins vegar nokkuð skýrt. Á fjöl, ofan inngöngudyra stendur einfaldlega „Th. Dsen Bigde Þettad Pakkhús Ár 1843“ eða Þorsteinn Danielsen byggði þetta pakkhús árið 1843. Skýrara verður það ekki. Sjálfur hefur Þorsteinn kallað húsið pakkhús þegar hann byggði það. Á sínum tíma hefur húsið verið eitt stærsta tré- og járnsmíðahús á landinu auk þess sem það þjónaði sem nokkurs konar félagsheimili fyrir hreppinn og getur Kristmundur Bjarnason þess, að þarna hafi verið haldnar óteljandi brúðkaupsveislur með harmonikuspili, drykkju og dansi (Kristmundur Bjarnason 1961:258). Þá mun Skipalónsbóndinn af og til sjálfur hafa staðið fyrir skemmtunum í húsinu, sérstaklega á efri árum (mögulega þegar dró úr starfsþreki og um fór að hægjast í smíðunum).  

Mjög ítarlega lýsingu er að finna á smíðahúsinu í ævisögu Þorsteins Daníelssonar: Grindin er úr plönkum, og eru stoðir aðeins milli fótstykkis og lausholts, en sperrur koma yfir stoðir. Standklæðning er aðeins að utan úr breiðum borðum og eru naglfest að ofan og neðan, þ.e.a.s. í fótstykkjum og lausholt og síðan á jaðrana, og er allt neglt með heimagerðum nöglum. Þessu mikla timburhúsi er skipt í tvennt: norðari hlutinn var í senn geymsla og trésmíðaverkstæði, en syðri hlutinn járnsmíðaverkstæði. […] Í Pakkhúsinu [smíðahúsinu] liggur stigi upp á smiðjuloftið. Þar var matarlegt um að litast. Tröllaukinn skógur af hangikjöti og hákarli blasti við augum, harðfiskur í stöflum, en rúllupylsur og annað góðgæti eins og ávextir á trjám. Annar stigi var upp á efra loftið. Þar var æðardúnsgeymsla og auk þess voru þar geymd öll áhöld, sem við hann voru notuð og svo vefstóll og ull (Kristmundur Bjarnason 1961:257-258). Þá getur Kristmundur þess, að skotgat hafi verið á þilinu að vestan, þar sem gripum var slátrað með þeim hætti, að skotmaður stóð utan þils og skaut gripinn gegnum gatið. Mun þetta hafa verið öryggisráðstöfun. Einhverjar sagnir eru um, að Þorsteinn hafi smíðað skip í pakkhúsi sínu, en það þykir ólíklegt, vegna þess hve hurðir eru mjóar og ekkert sem bendir til þess, að breiðari dyr hafi verið til staðar. En vel má vera, að Þorsteinn hafi smíðað smærri árabáta í húsinu.

Þorsteinn Daníelsson lést árið 1882, 86 ára að aldri og hafði þá verið ekkill í rúmt ár, en Margrét lést 1881. Systursonarsonur Þorsteins og alnafni hans, Þorsteinn Daníelsson, tók við jörðinni og bjó þar til æviloka árið 1941. Mögulega hefur hann nýtt pakkhúsið til smíða en síðar þjónaði húsið sem geymsla og hlaða. Höfundur veit ekki til þess, að búið hafi verið í smíðahúsinu en ekkert útilokað, að slíkt hafi hent sig á þeim rúmu 180 árum sem húsið hefur staðið.  Í brunabótamati árið 1918 er Lónsstofu lýst ásamt torfbæ, sem stóð á bænum en einhverra hluta vegna, virðist ekki minnst á smíðahúsið.  Um miðja 20. öld eignaðist Iðnminjasafnið Smíðahúsið, er safninu hafði verið ánafnað húsið, þegar ríkið seldi Skipalónsjörðina. Það gæti hafa verið árið 1948, þegar síðustu ábúendur, Snorri Pétursson frá Blómsturvöllum og Sigurbjörg H. Kristjánsdóttir frá Gásum hófu hér búskap. Hvort þau eignuðust jörðina strax og þau hófu búskap (1948) er höfundi ókunnugt um en þau eru alltént eigendur jarðarinnar árið 1970 (sbr. Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson og Sveinn Jónsson 1973:209).  Í október árið 1962 var Minjasafnið á Akureyri nýlega stofnað. Þá komu fram hugmyndir um, að flytja Smíðahúsið á lóð þess við Aðalstræti, en það reyndist ekki raunhæft. Kannski hefur hugmyndin verið sú, að koma því fyrir þar sem nú stendur Minjasafnskirkjan. Árið 1976 rann Iðnminjasafnið undir Þjóðminjasafnið (sbr. Þór Magnússon 1984:211) og hefur Smíðahúsið verið í vörslu þess frá þeim tíma. Skipalónsbændur höfðu þó áfram afnot af húsinu fyrir hlöðu. Á árunum eftir 1985 fóru fram hinar ýmsu endurbætur á Smíðahúsinu, innan jafnt sem utan, og hafði m.a. hinn kunni hagleiksmaður Sverrir Hermannsson, veg og vanda af þeim.

Smíðahúsið á Skipalóni var friðlýst samkvæmt aldursákvæði Þjóðminjalaga þann 1. janúar 1990. Það virðist í góðri hirðu enda þótt nokkrir áratugir séu liðnir frá gagngerum endurbótum og mun útlit þess nokkurn veginn upprunalegt. Þessi skemmtilega húsasamstæða á Skipalóni er til mikillar prýði á skemmtilegu bæjarstæði, nokkurs konar útverðir Hörgárdals austanmegin. Að ekki sé minnst á gífurleg menningarverðmæti og mikið minjagildi í húsunum. Kannski er Smíðahúsið eitt elsta húsið sem enn stendur hérlendis, byggt sérstaklega sem iðnaðarhús? Lónsstofu bíða miklar og kostnaðarsamar viðgerðir en húsið hefur verið í steypukápu („forskalað“) í hartnær heila öld.  Það er og þakkarvert að Skipalónsbændur hafi varðveitt þessi merku hús frá fyrri helmingi 19. aldar; einhvers staðar hefðu þessi hús eflaust verið jöfnuð við jörðu og nýmóðins hús reist í staðinn. Ekki hefur verið búið á Skipalóni í tæp 30 ár en húsakosti og jörð haldið við, tún, um 13 hektarar eru t.d. nytjuð frá nágrannabæjum.

Fyrir réttu ári síðan setti höfundur fram hugmyndir um í hvað Skipalónshúsin gætu nýst. Kannski gæti þarna verið byggðasafn, mögulega „útibú“ frá Nonnahúsi, þar sem Skipalón er sögusvið einhverra sagna hans. Þá væri svo sannarlega hægt að setja upp safn um Þorstein Daníelsson, mögulega einhvers konar byggingarminjasafn. Gistiheimili í Lónsstofu og samkomusalur í Smíðahúsinu? Kannski myndi einhver vilja búa þarna?   Ef til vill væri möguleiki á einhvers konar veitingarekstri í Smíðahúsinu og þá aftur „matarlegt um að litast þar“ þó ólíklegt sé, að þar yrði „skógur af hákarli og hangikjöti og rúllupylsur eins og ávextir á trjám“.  En hver veit. Staðsetning og umhverfi býður eflaust upp á mikla möguleika. Nú er þessi grein farin að minna mun meira á fasteignaauglýsingu heldur en söguágrip og látum hér staðar numið. Meðfylgjandi myndir eru teknar 18. júní 2024.

Heimildir:

Brunabótasjóður Glæsibæjarhrepps: Virðingabók 1918-1933. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók brunabótasjóðs Glæsibæjarhrepps 1918 - 1933 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri – Issuu.

Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson og Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveit.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason og Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990 II. bindi. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Kristmundur Bjarnason. 1961. Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni. Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs.

Þór Magnússon. 1985. Skýrsla um Þjóðminjasafnið 1984. Í Árbók hins íslenska fornleifafélags, 81. árg. bls. 193-213.

Ýmsar upplýsingar af manntal.is, islendingabok.is, timarit.is og vef Héraðskjalasafnsins, herak.is. Sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Nonnahús (Aðalstræti 54)

Hvert er frægasta hús Akureyrar? Það gæti mögulega verið Nonnahús en Jón Sveinsson, Nonni, sem vart þarf að kynna fyrir lesendum er með víðfrægari íslensku rithöfundum og hafa bækur hans verið þýddar á yfir 40 tungumál. Nonnahús lætur ekki mikið yfir sér, bakhús við Aðalstræti, norðan Minjasafnsins en hefur löngum notið mikilla vinsælda gesta, hvaðanæva af úr heiminum, sem lesið hafa sögur Nonna. Auk fjölmargra annarra, sem heimsótt hafa Akureyri, að ógleymdum heimamönnum. Um er að ræða æskuheimili Nonna, sem telst Aðalstræti 54. Aðalstræti 54, sem hér eftir verður kallað Nonnahús í þessari grein til einföldunar enda þótt um sé að ræða tímabil fyrir tíð Nonna eða löngu áður en heitið festist við húsið. Þangað fluttist Nonni sjö ára gamall frá Möðruvöllum árið 1865 ásamt foreldrum sínum og systkinum en húsið er líklega byggt rúmum áratug fyrr.  Skráð byggingarár hússins er 1849 en að öllum líkindum er það um fjórum árum yngra.  

Í Húsakönnun árið 1986 segir [...]sennilegt er að Páll Magnússon hafi byggt manna fyrstur á þessari eign  og talið að hann hafi reist húsið árið 1849 (Hjörleifur Stefánsson 1986:98).  Þessi kenning er nokkuð hæpin. Því sá Páll Magnússon sem um ræðir, söðlasmiður og síðar bóndi og hreppstjóri á Kjarna, var fæddur árið 1833 og því aðeins sextán ára þegar hann mun hafa átt að reisa húsið. Að sextán ára strákur hafi reist timburhús um miðja nítjánda öld er kannski ekkert útilokað þó ólíklegt sé, en það sem tekur eiginlega af öll tvímæli um að þessi kenning standist, er einnig sú staðreynd, að á þessum tíma var Páll Magnússon búsettur hjá foreldrum sínum að Auðbrekku í Hörgárdal (sbr. manntal 1850).  Enda er það svo, að þegar birt var uppfærð Húsakönnun 2012 er talið nokkuð óyggjandi, að húsið hafi Jósep Grímsson, gullsmiður reist árin 1853 eða 1854.  

Nonnahús er einlyft timburhús, bindingshús með háu risi og miðjukvisti að framan. Stendur það á lágum steingrunni. Á bakhlið er viðbygging með einhalla þaki og smár kvistur á þekju. Slagþil er á veggjum, pappa- og þilklæðning á þaki en bárujárn á þaki viðbyggingar. Sexrúðupóstar eru í gluggum og yfir kvistglugga, þríhyrndur bjór. Undir mæni á suðurstafni er lítið fuglahús.  Grunnflötur framhúss er 10,34x4,77m en viðbyggingar á bakhlið 5,78x4,32m.

Jósef Grímsson, sem líkast til reisti Nonnahús árið 1853, var fæddur árið 1825, líklega á Munkaþverá fremur en Dvergsstöðum, en foreldrar hans fluttu á síðarnefnda bæinn frá hinum fyrrnefnda, árið sem Jósep fæddist (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019:405). En þar sem hann var fæddur tiltölulega snemma árs (3. mars) er líklegra en hitt, að þau hafi flust yfir Eyjafjarðará þegar strákurinn var nokkurra vikna eða mánaða.  Jósep átti heima á ýmsum bæjum við Eyjafjörð, var skráður sem vinnupiltur á Stokkahlöðum árið 1845 og vitað er að hann kom til Akureyrar árið 1852 og er búsettur í þessu húsi ásamt fjölskyldu sinni árið 1855 (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa, 2012). Eiginkona Jóseps var Ingibjörg Þorvaldsdóttir, frá Ytra – Krossanesi. Jósep og Ingibjörg áttu hér heima til ársins 1858 en þá keypti húsið téður Páll Magnússon. Ári síðar fékk Páll leyfi bygginganefndar til að rífa burtu torfstofu, áfasta suðurenda húss, sem var á bakvið íbúðarhús, eða vestan við það, að sunnanverðu og lengja það sem nam lengd (þykkt) stofunnar. Þá ætlaði hann að [...] setja aptur stafn af timbri og þekja viðbót þessa með torfi eins og hinn partinn af húsinu (Bygg. nefnd. Ak. 1859: nr. 12).  Af þessu má ráða, að húsið hafi verið með torfþaki í upphafi en óljóst hvað átt er við með húsi, bakvið eða vestan við íbúðarhúsið. Greinarhöfundur áætlar, að hér sé um að ræða viðbygginguna vestan við, sem fengið hafi endanlegt lag við þessar framkvæmdir. Ekki eru nein mál á þessum framkvæmdum. Þá fylgir ekki sögunni, hvort miðjukvistur hafi verið settur á um svipað leyti eða hvort hann hafi verið frá upphafi. Miðjukvistir af þeirri gerð sem sést á Nonnahúsi voru ekki algengir um miðja 19. öld. Ekki er getið fleiri bókana Bygginganefndar um Nonnahús (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa 2012).

Páll Magnússon hugðist starfrækja verslun í húsi sínu en eitthvað mun það hafa gengið brösuglega og seldi hann húsið fáeinum árum síðar. Árið 1863 er Wilhelmína Lever eigandi hússins. Tveimur árum síðar eignaðist húsið Sveinn Þórarinsson, amtskrifari á Möðruvöllum í Hörgárdal.  Kona hans var Sigríður Jónsdóttir og börn þeirra Björg, Jón, Sigríður Guðlaug, Ármann og Friðrik. Bræðurna Jón og Ármann þekkja sjálfsagt ekki bara margir Íslendingar heldur einnig margir á meginlandi Evrópu og víðar í heiminum. Hér er nefnilega um að ræða þá Nonna og Manna, sem m.a. birtust á sjónvarpsskjáum landsmanna fyrir tæpum 40 árum. Það er e.t.v. til um marks um heimsfrægð Nonna að þeir þættir voru framleiddir í Þýskalandi og þar komu fram víðfrægir leikarar af mörgum þjóðernum. Jón Sveinsson eða Nonna þarf vart að kynna fyrir lesendum en hér var hann búsettur í fimm ár eða þar til honum bauðst, 12 ára gömlum, að flytjast til Frakklands til náms, með styrk frá frönskum aðalsmanni. Til latínuskólans í Amiens komst hann þó ekki fyrr en ári síðar, vegna stríðsátaka í Evrópu, en í millitíðinni dvaldist hann í Danmörku. Þar tók hann upp kaþólska trú og eftir latínuskólanámið gekk hann í reglu jesúíta. Nonni hóf kennslu við kaþólskan skóla í Danmörku en nam heimspeki, guðfræði og bókmenntir í nokkrum löndum og tók prestsvígslu á Englandi árið 1892, eftir guðfræðinám þar. Fékkst hann við kennslu og prestskap næstu áratugina en eftir 1912 lagði hann kennsluna á hilluna og fékkst að mestu við ritstörf, en fyrsta bók hans kom út 1913. Var hann m.a. búsettur í Þýskalandi og Hollandi. Hann var víðförull mjög og auk þess að kynna bækur sínar, hélt hann fyrirlestra um æskuslóðir sínar við Eyjafjörðinn en þær voru honum alla tíð mjög kærar. Bækur hans voru að mestu byggðar á bernskuminningum hans, svo ætla mætti, að þeir sem sóttu fyrirlestra hans, hafi kannast við staðhætti úr sögum Nonna. Hefur eflaust verið kærkomið. Nonni heimsótti Akureyri árið 1930 og var þá gerður að heiðursborgara bæjarins. Nonni lést 16. október 1944, réttum mánuði fyrir 87 ára afmæli sitt, í sprengjuvarnarbyrgi undir sjúkrahúsi í Köln. Var þá síðari heimsstyrjöldin í algleymi og fór Köln ekki varhluta af henni. Tveimur dögum fyrr gerðu Bandamenn t.d. umfangsmikla loftárás á borgina undir nafninu Operation Hurricane. 

Af Sveini og Sigríði er það að segja, að Sveinn Þórarinsson lést árið 1869 úr sullaveiki. Eftir hann liggja mjög greinargóðar dagbækur sem þykja ómetanlegar heimildir um daglegt líf alþýðufólks á 19. öld. Sveinn hélt dagbækur þessar allt frá 15 ára aldri og fram í andlátið, en síðast færði hann í dagbók 29. júní 1869.  Árið 2023 hlaut Minjasafnið á Akureyri styrk frá Nýsköpunarsjóði íslenskra námsmanna  til að rannsaka dagbækur Sveins og hafði Una Haraldsdóttir veg og vanda af verkefni þessu. Má nálgast brot úr þessum merku heimildum í greinaflokki á akureyri.net. en birting þeirra var hluti þessa verkefnis. Hér skulum við grípa í skrif Sveins frá júnímánuði 1869, en það vor og snemmsumar gengu slík harðindi yfir, að júníhret áranna 2024 og 2025 verða hjóm eitt í þeim samanburði: 14. júní. Norðan stormur með hríð og kulda [...] 15. júní. Norðan frostbruna stormur og loft bakka-fult eins og á þorra væri...Kýr látnar út um stund í dag, þær sem heylausar eru. 16. júní. Suðvestan gola hlý og bjartviðri [...] í dag færðist ísinn út fjörðinn móts við Höfða. 17. júní. Sunnan gola og hlýtt veður [...] Rigndi um kvöldið í fyrsta skipti í vor [ath. að þetta er 17. júní og fram að því hafði öll úrkoma verið snjór!] Eg lá lengst af degi afllaus og næringarlaus í rúminu, hafði ekkert til matar nema bragð af saltfiski og steikt roð og til vökvunar ramt brúðbergsvatn. Ísinn er að mestu rekinn út í fjarðarkjaft. (Steindór Steindórsson (Sveinn Þórarinsson) 1993:42)   Tæpum mánuði eftir þessi skrif, eða 16. júlí, var Sveinn allur.

Sumarið eftir andlát föður síns hélt Nonni utan, sem fyrr segir. Ármann bróðir hans hélt nokkrum árum síðar einnig til náms í sama skóla í Frakklandi en hann lést aðeins 23 eða 24 ára gamall, árið 1885. Sigríður móðir þeirra hélt til Vesturheims, þar sem hún lést árið 1910. Um Sigríði Jónsdóttir segir Halldór Laxness: Hver sem virðir fyrir sér ljósmynd Sigríðar úr Vogum á blómaskeiði ævi hennar geingur þess ekki dulinn, að myndin er af glæsilegum kvenskörungi eins og einlægt hafa verið á Íslandi, og ekki í fornsögunum einum; þó stundum kannski ekki nema ein og ein á öld (Steindór Steindórsson (Halldór Laxness) 1993:42). Þá getur Halldór þess, að hann hafi haft ljósmyndina af Sigríði, þegar hann skapaði Úu í Kristnihaldi undir jökli.

Á áttunda og níunda áratug 19. aldar voru eigendur hússins þeir Edilon Grímsson og síðar Pétur Sæmundsen faktor. Árið 1886 eignaðist húsið  Davíð Sigurðsson, trésmíðameistari og verslunarmaður frá Kristnesi í Garðsárdal. Hann kom að byggingu fjölmargra timburhúsa m.a. margra við Aðalstræti, íbúðarhússins að Grund og kirkjunnar að Einarsstöðum í Reykjadal og vann nokkuð með Sigtryggi Jónsson frá Espihóli, m.a. við byggingu Gagnfræðaskólans á Akureyri. Árið 1896 reisti Davíð sér nýtt íbúðarhús framan við Nonnahús, sem nú er Aðalstræti 54 (Zontahúsið). Auk starfa við húsasmíði fékkst Davíð einnig við líkkistusmíði og var verkstæði hans í þessu húsi, nánar tiltekið í suðurhlutanum.  Árið 1916 var húsið virt til brunabóta og lýst svona: Íbúðarhús, gamalt einlyft á kjallara með háu risi. Kjallari óhólfaður sundur. Á gólfi 2 stofur og forstofa undir framhlið, við bakhlið 1 stofa eldhús og búr. Á lofti 1 íbúðarherbergi og 4 geimsluherbergi. Áfast við bakhlið hússins er geimsluskúr (Brunabótafélag Íslands 1916: nr.25). Þrír ofnar og ein eldavél voru í húsinu.  Húsið var sagt 10x4,7m á breidd og 4,4m hæð og á því 10 gluggar. Bakbygging var sögð 3,8x2,5m og 2m á hæð, með pappaklæddu þaki en að öðru leyti var húsið, veggir, jafnt sem þak, timburklætt.

Enda þótt hluti hússins væri verkstæði eða geymsla voru þar einnig íbúðarrými og búið var í húsinu fram undir miðja 20. öld.  Davíð Sigurðsson átti húsið til dánardægurs árið 1948 en þá eignaðist húsið Sigríður, dóttir Davíðs.  Þá var húsið að verða 100 ára gamalt og illa farið og jafnvel stóð til að rífa það. En úr varð, að Sigríður Davíðsdóttir færði Zontakonum húsið að gjöf. Hófust þær handa við að safna munum, tengdum Nonna, auk þess sem þær stóðu fyrir endurbyggingu hússins í sem upprunalegasti mynd. Voru þær framkvæmdir unnar eftir teikningum Stefáns Jónssonar arkitekts. Framkvæmdum þessum lauk árið 1957 og 16. nóvember það ár, á 100 ára afmæli Jóns Sveinssonar, var safnið um Nonna opnað með viðhöfn. Það mun hafa verið næsta fáheyrt á þessum tíma, að gömul hús væru endurbætt í upprunalegri mynd og verður þetta því að teljast sérlega aðdáunarvert framtak hjá Zontakonum. Ekki er síður aðdáunarvert, að þær björguðu mörgum verðmætum, sem nú prýða Nonnahús, frá glötun og stóðu vaktina í Nonnahúsi og önnuðust viðhald þess áratugum saman. Eða allt til ársloka 2007, að þær færðu húsið Akureyrarbæ til umsjónar. Nú heyrir Nonnahús undir Minjasafnið á Akureyri.  Nonnahús var friðlýst í A-flokki þjóðminjalaga árið 1978 og aldursfriðað 12 árum síðar.  Um Nonnahús segja þær Ragnheiður Gestsdóttir og Ragnheiður Hansdóttir: Mikill fjöldi erlendra gesta hefur komið í Nonnahús. Fólk frá Evrópu, sem leitaði athvarfs í bókum hans í hildarleik styrjaldanna á síðustu öld, hlýddi á fyrirlestra hans eða hitti hann persónulega, silfurhærða öldunginn með bláu augun. Þetta fólk kemur í pílagrímsferð og gengur þar um með tárin í augunum. Nonnahús er helgur staður (Ragnheiður Hansdóttir, Ragnheiður Gestsdóttir (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017: 63).

Við skulum aðeins dvelja við þá staðreynd, að til stóð að rífa Nonnahús um miðja síðustu öld. Greinarhöfundur fær stundum að heyra, að honum og hans skoðanasystkinum sé mikið í mun að vernda „fúaspýtur“ og „kofa“ þegar andæft er niðurrifi eldri húsa. Við getum rétt sem snöggvast ímyndað okkur hversu fátækari bærinn væri af menningarverðmætum, ef þess háttar sjónarmið hefðu fengið að ráða í tilfelli Nonnahúss! 

Meðfylgjandi myndir eru teknar 16. febrúar 2025. 

 

Fyrir réttu ári síðan nefndi höfundur þá hugmynd að mögulega væri sniðugt, að loknum endurbótum á Lónsstofu á Skipalóni, að innrétta þar einhvers konar safn, jafnvel „útibú“ frá Nonnahúsi en ein af frásögnum Nonna nefnist einmitt Á Skipalóni. Það væri þó hæglega hægt koma upp veglegu safni um Skipalónsbóndann sjálfan, hagleiksmanninn og athafnamanninn Þorstein Daníelsson.  Í næstu „Hús dagsins“ grein ber okkur aftur niður á Skipalóni þar sem umfjöllunarefnið er Smíðahús Þorsteins...

Heimildir

Bygginganefnd Akureyrar.  Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 11, 18. júní 1859. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Gjörðabækur Akureyrarbæjar | Héraðsskjalasafnið á Akureyri

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Pdf-skjal á slóðinni  https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_153.pdf.

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Húsin og fólkið. Akureyri: Höfundur gaf út.

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.  

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is. Einnig leitað fanga á wikipedia.org.

Hús dagsins: Aðalstræti 50

Flestir þekkja húsið Sigurhæðir, hús þjóðskáldsins séra Matthíasar Jochumssonar en það reisti hann árið 1903 og átti þar heima til dánardægurs, 1920. Sigurhæðir voru ekki hans fyrsta heimili á Akureyri, því hingað fluttist hann árið 1887. Kom hann sér þá fyrir í 38 ára gömlu húsi við Aðalstræti, sem áður hafði gegnt hlutverki prentsmiðju. Og öðrum 38 árum - og einni öld betur síðar - stendur umrætt fyrsta heimili þjóðskáldsins á Akureyri enn, og er nr. 50 við Aðalstræti. Það sem heita má óvenjulegt í tilfelli Aðalstrætis 50 er, að það er vitað með nokkurri vissu hvenær það er byggt, en það er á huldu hver byggði!

Aðalstræti 50 er einlyft timburhús, bindingshús, með háu og bröttu risi og stendur á lágum steingrunni. Á bakhlið er einlyft viðbygging með einhalla, aflíðandi þaki og inngönguskúr á framhlið með tröppum að gangstétt. Á þekju að framanverðu eru tveir smáir kvistir, annar smærri en hinn. Sexrúðupóstar eru í gluggum, bárujárn á þaki og slagþil á veggjum. Grunnflötur hússins er 12,29x7,64m. Upprunalega er húsið aðeins 4,25m á breidd, en viðbygging á bakhlið er 3,39m. Inngönguskúr á framhlið er 2,25x2,20m. Á Aðalstræti 50 má finna, líklega smæstu glugga á húsi á Akureyri en þeir eru á hliðum inngönguskúrs. Greinarhöfundur áætlar, að þeir gætu verið á stærð við A4-blað (29x21cm) eða jafnvel enn smærri.

Sem fyrr segir var Aðalstræti 50 orðið 38 ára þegar Matthías Jochumsson fluttist þangað. Reyndar hlaut það ekki númerið 50 við Aðalstræti fyrr en tveimur áratugum síðar. Það var árið 1849 að Björn Jónsson, verslunarmaður og fyrrum bóndi keypti húsið nánast fullbyggt á uppboði. Hver það var sem hóf byggingu hússins, og missti svo á uppboði er ekki vitað (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa, 2012). En Björn keypti húsið og lauk við byggingu þess. Ári síðar, þegar manntal var tekið, var Björn Jónsson, titlaður hvorki meira né minna en „verzlunar- og þjóðarfulltrúi“ búsettur í húsi nr. 40 á Akureyri verslunarstað. Ásamt honum áttu í heima „húsi 40“ kona hans, Anna Árnadóttir frá Syðri-Reistará, börn þeirra Magnús og Þorgerður, tökupilturinn Jón Jónsson og systkinin Jakobína og Ari Arabörn sem voru vinnufólk hjá fjölskyldunni.  Það er ekki víst, að hús nr. 40 sé Aðalstræti 50, Björn var líkast til búsettur nyrst í bænum á þessum árum enda þótt hann ætti þetta hús; nánar um það rétt á eftir. Björn Jónsson var fæddur að Hólum í Hjaltadal árið 1802, uppalinn m.a. í Auðbrekku í Hörgárdal (Manntal 1816) þar sem faðir hans, Jón Jónsson frá Grenjaðarstað var sóknarprestur. Björn hafði fengist við verslunarstörf, búskap og gegnt ýmsum embættisstörfum þegar hann fluttist til Akureyrar. Hann var bóndi á Möðruvöllum í Hörgárdal (1835) og síðar í Dunhaga í sömu sveit og árið 1845 var hann „factor“ í Höndlunarstað Hvanneyrarsóknar, sem er væntanlega Siglufjörður. Á 40 árum mun Björn hafa átt [...] heimili á hálfum tug bæja við Eyjafjörð (Jón Hjaltason 1990:129).  Það mun hafa verið árið 1847, að Björn og fjölskylda hans fluttu til Akureyrar (sbr. Jón Hjaltason 1990:118).  Björn mun hafa keypt húsið með það fyrir augum koma þar fyrir prentsmiðju en samkvæmt Jóni Hjaltasyni (1990:122) var hann búsettur nyrst í bænum, þar sem hann gegndi verslunarstörfum í umboði Þórðar Daníelssonar. Það er því óvíst, að hús nr. 40 sé Aðalstræti 50.

 Það var einmitt sama ár og Björn keypti húsið og lauk við það, að hann fór fyrir stofnun félags um að koma á fót prentsmiðju, sem þjóna myndi Norður- og Austuramti. Hafði þá landsfjórðungurinn verið án prentsmiðju í rúma hálfa öld, er Hólaprentsmiðja var lögð niður árið 1799. Prentsmiðjuna átti að kaupa frá Danmörku og kaupverðið áætlað 1600 dalir. Skemmst er frá því að segja að hugmyndum þessum var almennt vel tekið og á rúmum tveimur árum náðist að safna fyrir prentsmiðjunni. Þann 14. apríl 1852 fékkst konungsleyfi fyrir prentsmiðjurekstri. Var það enginn annar en Jón Sigurðsson, þá skjalavörður í Kaupmannahöfn, sem gekk frá kaupum á prentverkinu fyrir hönd prentsmiðjufélagsins.  Og það var um sumarið 1852, að prentsmiðjan, pappír og annar búnaður kom á land á Akureyri og var komið fyrir í húsi Björns Jónssonar. Bauð hann félögum sínum í prentsmiðjunefndinni húsið til leigu og voru þeir ekki á einu máli um þá ráðstöfun, en sættust þó á það. Þóttu þeim húsið óhentugt (sbr. Jón Hjaltason 1990:122) og má geta sér til, að það hafi mögulega vaxið þeim í augum, hve húsið var mjótt. En í upphafi var húsið aðeins rúmir 4 metrar á breidd. Nú var prentsmiðjan komin undir þak og þá var aðeins eftir að ráða prentara. Til þeirra starfa var ráðinn Helgi Helgason, sem þá var yfirprentari einu prentsmiðju landsins (fram að stofnun prentsmiðju Björns og félaga), Landsprentsmiðjunnar. Og í ársbyrjun árið 1853 hóf fyrsta blaðið, sem prentað var hér, göngu sína og hét það Norðri. Ritstjóri þess var téður Björn Jónsson, fyrsta árið í samvinnu við Jón Jónsson, alþingismann á Munkaþverá. Hér hefur aðeins verið stiklað á mjög stóru um upphaf prentsmiðjureksturs á Akureyri en áhugasömum er bent á afar ítarlegan kafla í 1. bindi Sögu Akureyrar (bls. 117-133) eftir Jón Hjaltason.  

Því er stundum ranglega haldið fram, að Steinhúsið við Norðurgötu, sem gengur undir nafninu Gamla Prentsmiðjan, hafi verið fyrsta prentsmiðja bæjarins en það er aldeilis ekki svo, því sú prentsmiðja var stofnsett um 30 árum síðar. Það býður svo kannski upp á enn frekari misskilning, að stofnandi þeirrar prentsmiðju hét einmitt líka Björn Jónsson! Þegar rætt er um Prentverk Björns Jónssonar er átt við prentsmiðju Björns yngri.  Umrædd prentsmiðja, sem Jón Sigurðsson keypti í umboði prentsmiðjunefndar Björns eldri og félaga í Danmörku og lét flytja til Akureyrar, gekk undir nafninu Prentsmiðja Norður – og Austurumdæmis. Það fór nú reyndar svo, þegar fram liðu stundir (1879), að Björn Jónsson yngri keypti prentverkið af þeirri prentsmiðju.

Björn Jónsson mun hafa flust í prentsmiðjuhúsið við Aðalstræti árið 1853. Gegndi hann stöðu ritstjóra Norðra til ársins 1856 að Sveinn Skúlason tók við ritstjórastöðunni og prentsmiðjunni. Þremur árum síðar flutti hann prentverkið í hús sem hann hafði keypt af Wilhelmínu Lever. Ekki var sá flutningur um langan veg, því umrætt hús var næsta hús sunnan við Björn. Sveinn var nokkuð stórhuga, byggði við m.a. við húsið, en rekstur Norðra og prentsmiðjunnar gekk illa og fór það svo, að Sveinn varð gjaldþrota og prentsmiðjureksturinn í hættu. Fór það þó svo, að fyrrum prentsmiðjustjórinn, Björn Jónsson, tók aftur að sér reksturinn og á stofnári Akureyrarkaupstaðar, 1862, fluttist prentverkið aftur í hús Björns Jónssonar. Nú hóf göngu sína nýtt blað, Norðanfari, en Sveinn Skúlason taldi sig eiga Norðranafnið. En Björn lét það ekki á sig fá, heldur hóf einfaldlega útgáfu nýs tímarits, sem bar nafnið Norðanfari. Björn sá um Prentsmiðju Norður- og Austurumdæmis til ársins 1875 en þá tók Skapti Jósepsson við henni. (Björn átti raunar ekki prentverkið, heldur félagið um prentsmiðjuna). Ætla mætti, að þá hefði Björn ákveðið að láta af störfum, enda orðinn 73 ára gamall. En svo var nú aldeilis ekki, því Björn stofnsetti sína eigin prentsmiðju; Prentsmiðju Norðanfara og hélt áfram ritstjórn og útgáfu þess blaðs. Síðasta tölublað Norðanfara var prentað 29. ágúst 1885. Hafði þá blaðið og reksturinn verið í járnum og Björn reynt að höfða til áskrifenda, sem virtust af lokaorðum í blaðinu að dæma, þó nokkrir hafa trassað að greiða áskrift,  að gera upp útistandandi skuldir. Helst vildi hann fá greitt í peningum eða innskrift í reikning í verslunum fjórðungsins. Einnig getur hann þess, að honum sé „kærkomin borgun“ í hvítri eða mislitaðri ull, vel þveginni og þurrkaðri, harðfiski, vel verkuðu smjöri og kjöti, mör og slátri – helst úr veturgömlu, sauðum og geldum ám. Grípum niður í síðustu orð Norðanfara: Vegna þess, að hjer ónefndur maður, hafði boðið mjer í brjefum til mín, að taka að sjer blaðið Nf. og prentsmiðjuna, og jeg gefi honum kost á því, og í fullri von um að þetta myndi verða, útvegaði jeg mjer eigi pappír í sumar til áframhalds blaðinu, en þar eð maður þessi virðist alveg horfinn frá fyrirætlan þessari neyðist jeg til að hætta fyrst um sinn við útgáfu blaðsins, vegna þess og líka skuldanna. En vinnist mjer aldur og heilsa og jeg fái grynnt á skuldum mínum, er ekki ólíklegt að Norðanafari hefji göngu sína á ný.

Akureyri, 29. ágúst 1885.  

Björn  Jónsson

Af þessu má ráða, að þrátt fyrir allt var hinn aldni og skuldugi ritstjóri ekki af baki dottinn hvað blaðaútgáfu varðaði. En Birni auðnaðist hins vegar ekki að leggja frekari stund á þá iðju því hann lést 20. júní 1886, rúmum mánuði eftir 84 ára afmælisdag sinn.  Af Prentsmiðju Norður- og Austurumdæmis er það hins vegar að segja, að hana keypti Björn Jónsson yngri árið 1879. Það er dálítið athyglisvert, í ljósi þess að prentsmiðjureksturinn hafði löngum verið erfiður og skuldir miklar, að undir prentsmiðju sína reisti Björn yngri eitt stærsta hús Oddeyrar á þeim tíma. Og það steinhús, hlaðið úr blágrýti, sem gera má ráð fyrir að hafi verið mikið dýrara en hefðbundið timburhús. Og við andlát Björn Jónssonar eldri keypti alnafni hans einnig prentverk Norðanfara.

Árið 1887 fluttist hingað séra Matthías Jochumsson er hann réðist sem sóknarprestur á Akureyri. Hann mun hafa byggt við húsið til vesturs um leið og hann fluttist hingað inn. Ekki er að finna byggingaleyfi fyrir þeirri framkvæmd en sagt að Matthías hafi fengið nágranna sinn, Jón Christian Stephánsson, til að annast bygginguna (sbr. Hjörleifur og Hanna Rósa 2012). Þess má geta, að í viðbyggingu lét hann innrétta veglegan vínskáp og er hann enn til staðar í húsinu, þó ekki sé þar geymt vín (sbr. Anna Guðný Sigurgeirsdóttir (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017: 59).  Árið 1897 fékk Matthías leyfi til að endurbyggja „skúr eða fjós“ norðan við hús sitt.  Árið 1903 fluttist Matthías Jochumsson í nýtt og veglegt hús sitt, Sigurhæðir, skammt sunnan og ofan Torfunefs. Hingað fluttist þá og eignaðist húsið Kristján Árni Nikulásson. Hann er titlaður löggæslumaður í manntali 1903 en mun auk þess að vera lögregluþjónn hafa verið söðlasmiður. Árið 1903 búa þau hér, Kristján Nikulásson, kona hans María Jónsdóttir, átta börn þeirra og vetrarstúlka, Jónína Jónsdóttir. Auk þeirra eru hér tvær konur, líklega leigjendur, þær Guðrún Davíðsdóttir húskona og Guðlaug Helgadóttir saumakona.

Árið 1916 var Aðalstræti 50 virt til brunabóta. Þá var því lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús á lágum steingrunni með háu risi. Kjallari undir litlum parti af húsinu. Áfast við bakhlið hússins er skúr að stærð 12,2x3m. Á gólfi við framhlið eru 3 herb. og forstofa. Við bakhlið eldhús og búr og eitt herbergi. Á lofti 2 herbergi og geymsla (Brunabótafélag Íslands 1916: nr.26). Að grunnfleti var húsið sagt vera 12,2x4,4m og 4,4m hátt. Veggir voru timburklæddir, þak pappaklætt og 20 gluggar á húsinu, fjórir ofnar og tvær eldavélar í húsinu. Reykháfar voru taldir of þunnir og sagðir 2 rör í gegnum loft og þekju.   Að auki stóðu á lóðinni geymsluhús og fjós, sem munu hafa verið rifin um 1944 þegar Þórður Friðbjarnarson eignaðist húsið (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:99).

 

Kristján Nikulásson lést árið 1917 og eignaðist sonur hans, Jón Björn Kristjánsson húsið. Árið 1924 eignast húsið Sigurpáll Jónsson. Árið 1925 fékk hann leyfi til að breikka skúr vestan við hús sitt um 1 metra og hækka hann, á þann hátt, að þak yrði jafnhátt og á vesturhlið framhúss (sbr. Bygg.nefnd Ak. 1925: nr.572). Þar gæti verið kominn geymsluskúr, sem stendur vestan við hús en samkvæmt Fasteignaskrá er byggingarár hans 1925. Hvort að hann sé að einhverju leyti byggður upp úr byggingum, sem Matthías reisti um 1897 er óvíst en af orðalagi bygginganefndar má ótvírætt ráða, að skúrinn hafi þegar verið risinn.  Ekki er ósennilegt, að Sigurpáll hafi einnig sett á húsið steinblikk en sú klæðning, sem var móðins á 4. áratug 20. aldar var á húsinu fram undir aldamót 2000. Um svipað leyti eða síðar gæti gluggum hafa verið breytt, settir í þá einfaldir þverpóstar í stað margskiptra pósta. Sú aðgerð kallast því lítt geðfellda nafni að „augnstinga“ hús.

Árið 1942 eru tvær fjölskyldur búsettar í Aðalstræti 50. Annars vegar téður Sigurpáll Jónsson, kona hans Þorgerður Björnsdóttir og sonur þeirra, Jón Arinbjörn. Í sömu íbúð er búsettur Ólafur Árnason, mjólkurfræðingur frá Húsavík, sem líklega hefur verið leigjandi hjá þeim.  Á móti þeim Sigurpáli og Þorgerði búa þau Þórður Friðbjarnarson smiður og Anna Sigurgeirsdóttir. Hann var Skagfirðingur, fæddur á Keldum í Sléttuhlíð en hún var frá Helluvaði í Mývatnssveit. Ásamt þeim er nýfæddur sonur, sem hlaut nafnið Sigurgeir Bernharð og bróðir Önnu, Jón Sigurgeirsson, lögregluþjónn.  Þórður varð síðar minjavörður og gegndi Minjasafninu á Akureyri frá stofnun þess árið 1962. Árið 1944 er Þórður orðinn eigandi hússins og er skemmst frá því að segja, að núverandi eigandi hússins er sonardóttir Þórðar, Anna Guðný Sigurgeirsdóttir. Á árunum kringum 2000 stóð hún fyrir gagngerum endurbótum á húsinu með það að markmiði, að færa það sem næst upprunalegu útliti, m.a. skipti út þverpóstum fyrir sexrúðugluggu og steinblikk vék fyrir slagþili. Auk mikilla framkvæmda innanstokks. Ekki er hægt að segja annað, en að þessar endurbætur hafi heppnast virkilega vel. Kristín Aðalsteinsdóttir tók viðtal við Önnu í mars 2016 í tengslum við bókina Innbær. Húsin og fólkið: Ég [Anna] er oft spurð hvernig sé að búa í þessu gamla húsi. Ég þekki ekki annað, hér hef ég átt heima alla ævi, 54 ár. Húsið heldur mjög vel utan um mig og hér er mjög góður andi. Þetta er fjölskylduhús, afi minn og amma keyptu húsið 1942, pabbi er fæddur hér, ég er hér upp hjá ömmu og afa. Mér fannst gott að ala börnin mín uppalin í húsinu og nú njóta barnabörnin þess að koma hingað (Anna Guðný Sigurgeirsdóttir (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017: 59).  Fjölskylduhús segir Anna Guðný, en það er í raun tilfellið með flest þessi elstu húsa Aðalstrætis, að þau hafa gengið milli kynslóða frá fyrri hluta 20. aldar. Það hlýtur að bera því ótvírætt vitni, að fólki líður einstaklega vel í þessum geðþekku húsum, en Anna Guðný minnist þarna einnig á góðan anda.

Aðalstræti 50 er sérlega geðþekkt og fallegt hús og til mikillar prýði. Endurbætur á því fyrir aldarfjórðungi hafa lukkast stórkostlega og nostrað hefur verið við smáatriði t.d. hlaðinn reykháf. Þá hafa hinir örsmáu gluggar í forstofuskúrnum verið látnir halda sér, einhverjum hefði eflaust þótt lítið mál að fella þá undir slagþil. Umhverfi hússins er líka einstaklega skemmtilegt, lóðin er vel gróin og í góðri hirðu og líkt og víðar á þessum slóðum væri jafnvel hægt að tala um landareign, því lóðin er meira en 3000 fermetrar og nær langleiðina að Kirkjugarðinum. Áberandi er mjög gróskumikill og stæðilegur silfurreynir fast sunnan við stafn hússins.  Norðan við húsið er brunnur, sem líklega er frá svipuðum tíma og húsið var byggt. Hann fannst við endurbætur á lóðinni um 2001 og var við það tækifæri mokað upp úr honum og hann gerður upp með álíka glæsibrag og húsið sjálft. Var það hinn valinkunni hagleiksmaður Hólmsteinn Snædal, sem mestan veg og vanda hafði að þeirri framkvæmd. Er þetta eini af 16 brunnum Innbæjarins, sem varðveist hefur. Brunnurinn hlaut viðurkenningu Húsverndunarsjóðs árið 2016. Aðalstræti 50 var friðað í B-flokki þjóðminjalaga árið 1978, í hópi fyrstu húsa bæjarins, sem friðlýst voru. Árið 1990 var húsið svo aldursfriðað skv. lögum frá 1989. Hvort brunnurinn sé friðaður sem slíkur er greinarhöfundi ókunnugt um, en það ætti hann svo sannarlega að vera. Húsið myndar skemmtilega heild ásamt næsta nágranna sínum, Aðalstræti 52 og eru þessi hús einkar áberandi frá þjóðveginum fram Eyjafjörð og að flugvelli, handan Innbæjartjarnar.  Það væri hreinasta stórslys ef skipulagsyfirvöldum hugkvæmdist einhvern tíma, að byggja stórhýsi á þessum slóðum austan Aðalstrætis eða vestan Drottningarbrautar og skyggja þannig á þessa einstöku götumynd!

Myndirnar af Aðalstræti 50 eru teknar 15. ágúst 2009 og 16. febrúar 2025 en einnig fylgir mynd, sem sýnir þátttakendur í Trjágöngu Skógræktarfélags Eyfirðinga virða fyrir sér silfurreyninn mikla, 31. ágúst 2014. Myndin af Steinhúsinu, Gömlu Prentsmiðjunni í Norðurgötu á Oddeyri er tekin 19. júní 2022.

Heimildir

Björn Jónsson. 1885. Háttvirtir og heiðviðru kaupendur Norðanfara Í Norðanfara, 59.-60. tbl. 24. árg. 29. ágúst.

Bygginganefnd Akureyrar.  Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 11, 28. júní 1859. Fundargerðir 1921-30. Fundur nr. 572, 1. sept. 1925. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Gjörðabækur Akureyrarbæjar | Héraðsskjalasafnið á Akureyri

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni  https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_153.pdf.

Jón Hjaltason. 1990. Saga Akureyrar I. Í landi Eyrarlands og Nausta 890–1862. Akureyri: Akureyrarbær.  

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Húsin og fólkið. Akureyri: Höfundur gaf út.

Prentsögusetur. 2016-25. Veflægt gagnasafn Prentsöguseturs, slóðin https://prentsogusetur.is/

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is 

Hús dagsins: Aðalstræti 46; Friðbjarnarhús

Árið 1840 var einu sinni sem oftar tekið manntal á Íslandi. Þá var nafnið Akureyri hvergi að finna í þeim skrám, en hins vegar er þar minnst á Eyjafjarðar höndlunarstað og þar skráðir íbúar í 23 húsum, sem númeruð eru frá 34 til 56. Í húsi nr. 56 er búsettur Ingimundur Eiríksson, 31 árs járnsmiður.  Aðrir íbúar húss númer 56 er kona hans, Margrét Jónsdóttir, 33 ára, tvö ung börn þeirra, Anna Kristín (3 ára) og Erlendur Hjörtur (2 ára) og vinnukona þeirra, Björg Magnúsdóttir, 19 ára. Hvert þetta hús nr. 56 er, er greinarhöfundi ekki alveg ljóst. Árið 1860 er húsið sem löngu síðar (1906) hlaut númerið 44 við Aðalstræti, skráð númer 56. Það er hins vegar ekki öruggt, að um sé að ræða, sama húsið. Árið 1849 fékk Ingimundur úthlutað lóð undir smiðju og íbúðarhús og þar er um að ræða næstu lóð sunnan við umrætt hús. Tveimur árum síðar seldi hann þessar eignir öðrum járnsmið og sá var úr Öxnadal og hét Steinn Kristjánsson. Síðar eignaðist sonur hans, Friðbjörn, húsið og það kennt við hann æ síðan.  

Ingimundur Eiríksson var úr Reykjavík, nánar tiltekið frá Rauðará.  Hvenær hann flutti til Akureyrar (eða verslunarstaðar Eyjafjarðar) liggur ekki fyrir nákvæmlega, en árið 1835 er hann lærlingur hjá Skapta Skaptasyni járnsmið í Stöðlakoti í Reykjavík. Fimm árum síðar er hann, sem fyrr segir, búsettur í „Eyjafjarðar höndlunarstað“  ásamt fjölskyldu sinni, í húsi nr. 56.  Hins vegar, eru þau Ingimundur, Margrét og börn skráð í hús nr. 51 þar sem heitir „Akureyri, áður Eyjafjarðar höndlunarstaður“  árið 1845. Hvort hér sé um að ræða núverandi Aðalstræti 44, sem þá hafði fengið nýtt númer, en endurheimt númerið frá 1840 síðar, er ómögulegt að segja. Sú tilgáta, að Ingimundur hafi reist Aðalstræti 44 um 1840 og reist sér ný hús síðar á næstu lóð sunnan við, gæti þannig verið hæpin. Raunar er jafnvel talið að Aðalstræti 44 hafi verið reist nærri 1854-57 af Bjarna Gunnarssen eða Kristjáni Tómassyni.  Fimm árum síðar er Ingimundur og fjölskylda búsett í húsi númer 62. Þar er væntanlega um að ræða húsið sem Ingimundur reisti ári fyrr. Í grein undirritaðs um Aðalstræti 44 kom fram, að Friðbjarnarhús hafi verið reist upp úr smiðju en það mun vera rangt: Það var íbúðarhús Ingimundar, ekki smiðjan, sem síðar varð Friðbjarnarhús. Leiðréttist það hér með.  Upprunalega hefur húsið líkast ekki verið óáþekkt t.d. Aðalstræti 44 og Aðalstræti 62 en vitað er, að það var smærra að grunnfleti og risið væntanlega brattara. Árið 1851 keypti Steinn Kristjánsson, járnsmiður og bóndi á Geirhildargörðum í Öxnadal, nýleg hús Ingimundar Eiríkssonar. Um var að ræða íbúðarhús, smiðju og fjós úr torfi. Íbúðarhúsið virðist hafa verið byggt úr torfi að hluta. Löngum var raunar talið að húsið væri byggt árið 1856 (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:92).  

Friðbjarnarhús er einlyft, portbyggt timburhús með háu risi og stendur á steingrunni. Kjallari er undir hluta hússins, nánar tiltekið norðurhlutanum. Á húsinu er stór miðjukvistur sem nær þvert yfir þekju hússins og stendur hann umtalsvert hærra en mænir þess. Á bakhlið hússins, nánar tiltekið norðvestanmegin, er einlyft viðbygging með einhalla, aflíðandi þaki og er bakhlið hennar að einhverju leyti grjóthlaðin. Sexrúðupóstar eru í gluggum, bárujárn á þaki og listasúð á veggjum. Grunnflötur hússins er 11,18x5,02m en viðbygging er 6,12x3,96m.  

Þann 18. júní 1859 heimilaði hin tiltölulega nýstofnaða (2 ára) bygginganefnd Steini Kristjánssyni að rífa eldhús úr torfi og skipta út torfveggjum fyrir timburveggi. Eða eins og segir orðrétt í bókun byggingarnefndar: Frá tómthúsmanni Steini Kristjánssyni dags. 13. þ.m. hvar hann lætur í ljós, að hann vilji rífa eldhús sem stendur á bak við eða fyrir vestan íbúðarhúsið og vill hann, eptir því sem hann hefur ýtarlega skýrt frá taka burtu tvo torfveggi frá húsinu og byggja þá aptur úr timbri, nefnilega vegginn milli húsanna  sem og byggja eldstó og reykháf úr tígulsteini (Bygg. nefnd. Ak. 1859: nr.11).  Af þessu má ráða, að stafnar íbúðarhússins hafi upprunalega verið torfveggir og sambyggt húsinu eldhús úr torfi að vestan. Enda þótt ekki sé minnst á það í þessari bókun mun Steinn hafa lengt hús sitt til norðurs. Mögulega hefur sú framkvæmd verið „innifalin“ í niðurrifi eldhússins vestan við. Ekki er getið neinna mála á húsinu fyrir eða eftir breytingar en höfundi þykir óskaplega freistandi að áætla, að nyrstu tveir gluggarnir og beint strik niður af norðurenda kvistsins (sem líklega kom þó löngu síðar) marki nokkurn veginn skil upprunalegs húss og viðbyggingar frá 1859. Gengur þá út frá því, að útidyr séu á upprunalegum stað og hafi verið nokkurn veginn fyrir miðju hússins í upphafi.  

Steinn og kona hans, Guðný Kráksdóttir, sem var Skagfirðingur, uppalin á Keldulandi í Silfrastaðasókn, áttu hér heima alla sína tíð frá því þau fluttust hingað árið 1851. Síðustu áratugina voru þau í skjóli sonar síns, Friðbjarnar bóksala og bókbindara, og tengdadóttur Guðnýjar Jónsdóttur, yfirsetukonu. Guðný Kráksdóttir lést 1887 en Steinn Kristjánsson árið 1896. Friðbjörn Steinsson var sem fyrr segir bóksali og bókbindari en einnig mjög ötull við ýmis embættis- og félagsstörf. Hann sat í bæjarstjórn Akureyrar áratugum saman og sat lengi í bygginganefnd, var bókavörður Amtsbókasafnsins og meðal stofnenda handiðnaðarmannafélagsins, framfarafélagsins, jarðræktarfélagsins, iðnaðarmannafélagsins, auk þess var hann sóknarnefndarmaður og meðhjálpari (sbr. Sigurþór Sigurðsson 2005:19). Það sem e.t.v. hefur haldið nafni Friðbjarnar Steinssonar á lofti framar öðru er stofnun fyrstu I.O.G.T. Goodtemplara stúkunnar, stúku nr. 1, í ársbyrjun 1884. Fór stofnfundurinn fram hér, á heimili Friðbjarnar, nánar tiltekið í kvistinum.  

Ekki mun húsið hafa fengið núverandi útlit með breytingunum 1859 heldur mun risið hafa verið hækkað upp (byggt undir það port) og kvisturinn mikli verið gerður síðar. Hvenær þær breytingar voru gerðar og/eða hvort þær voru gerðar samtímis virðist ekki liggja fyrir. Þá er viðbygging norðvestan á húsinu einnig síðari tíma viðbót. Nafn Steins kemur aðeins einu sinni fyrir í bókunum Bygginganefndar og það er framangreind framkvæmd árið 1859 og ekki er heldur að sjá neinar bókanir hjá bygginganefnd þar sem Friðbjarnar er getið, varðandi breytingar á húsi hans. Það gerðist einstöku sinnum, að eiginkonur húsráðenda ættu samskipti við bygginganefnd vegna framkvæmda. Í örfáum tilvikum, við vinnslu þessara greina hefur höfundur ekki fundið  byggingaleyfi til handa þeim, sem vitað er að áttu eða byggðu húsin, en síðar fundið bygginga- eða framkvæmdaleyfi skrifuð á eiginkonur viðkomandi. En hvorug þeirra nafna og tendgamæðgna, Guðnýjar Kráksdóttur og Guðnýjar Jónsdóttur er nefnd hjá bygginganefndinni. Því er ekki ljóst nákvæmlega hvenær þessar breytingar voru gerðar. Það liggur hins vegar fyrir, að núverandi útlit, portbyggt ris, kvist og viðbyggingu hefur húsið fengið  árið 1916, þegar því er lýst í skýrslu Brunabótafélagsins. Ef höfundur ætti að giska á eitthvert líklegt tímabil hvað þessar breytingar varðar má nefna, að á árunum 1880-90 fóru portbyggð ris mjög að tíðkast á timburhúsum og um svipað leyti voru byggðir miklir kvistir t.d. á Aðalstræti 66 (1880) og Aðalstræti 42 (1890). Þeir eru þó frábrugðnir kvistinum á Friðbjarnarhúsi að því leyti, að þeir skaga út fyrir húshliðina og eru í raun nokkurs konar viðbyggingar. Í grein frá 1961 um stofnun Góðtemplarareglunnar, er fullyrt, að stofnfundur Góðtemplareglunnar árið 1884 hafi farið fram í kvistinum (sbr. án höf 1961:7). Þar sem sá fundur fór fram í blábyrjun þess árs, 10. janúar, hefur kvisturinn verið reistur í síðasta lagi sumarið eða haustið 1883.  

Í brunabótamati árið 1916 er húsinu lýst sem einlyftu timburhúsi með kvisti og háu risi, timburklætt með járnklæddu þaki. „Á gólfi“ þ.e.a.s neðri hæð voru þrjár stofur og forstofa að framanverðu en eitt herbergi og gangur að aftanverðu. Á lofti voru þrjú íbúðarherbergi og gangur. Á bakhlið var sagt vera áfast geymsluhús með skúr á bakvið og þar eldhús og þrjú geymslupláss (sbr. Brunabótafélag Íslands 1916: nr.27). Árið 1916 stóð einnig annað íbúðarhús á baklóðinni og smiðja, en þau hús eru nú löngu horfin.  

Friðbjörn Steinsson lést árið 1918, áttræður að aldri. Eftir lát hans eignaðist Guðný, ekkja hans, húsið en árið 1922 er Jón Jónatansson á Öngulsstöðum orðinn eigandi hússins. Guðný átti þó heima hér til dánardægurs, en hún lést í október 1926, tæplega 93 ára að aldri. Á þessum árum virðist húsið, samkvæmt manntölum skiptast í a.m.k. fjögur íbúðarrými, og oft 15-20 manns, 3-4 fjölskyldur búsettar hér samtímis. Árið 1929 er Sigurður nokkur Halldórsson, daglaunamaður skráður fæddur, í apríl 1898 í Brekkukoti í Sveinsstaðahreppi, á meðal leigjenda í Aðalstræti 46. Hann er hér búsettur ásamt móður sinni, Sólveigu Guðmundsdóttur, Einari Halldórssyni bróður sínum og sjö ára tökubarni, Steingerði Theódórsdóttir, sem fædd var á Uppsölum í Öngulsstaðahreppi.  Fimm árum síðar, eða 1934, er Sigurður orðinn eigandi hússins en frá 1942 er húsið skráð eign Björns Halldórssonar. Fjölskylda þessi átti þó heima hér áfram, Sólveig Guðmundsdóttir, Halldór Hjálmarsson, bræðurnir Hafsteinn og Sigurður ásamt tökubarninu Steingerði. Greinarhöfundur gat ekki séð, að umræddur Björn Halldórsson, sem ekki er skráður til heimilis hér væri einn barna Sólveigar og Halldórs. Það er einnig athyglisvert, að árið 1944 hafa enn orðið eigendaskipti, en Sigurður Halldórsson er hér enn búsettur ásamt fjölskyldunni, væntanlega sem leigjandi. Hafsteinn er þá ekki búsettur hér. Sá sem eignaðist húsið árið 1944 hét Matthías Matthíasson. Tveimur árum síðar eignast Hafsteinn Halldórsson húsið og árið 1947 er hann fluttur hér inn. Árið 1954 flyst Hafsteinn Halldórsson til Reykjavíkur og þá mun Júlíus Halldórsson hafa eignast húsið (sbr. Hjörleifur Stefánsson 1986:91). Og þrátt fyrir föðurnafnið var Júlíus heldur ekki bróðir Hafsteins og Sigurðar. (Ath. höfundur lagðist ekki í ítarlegar ættfræðirannsóknir en gat eftir því sem hann komst næst ekki annað séð, en að synir Halldórs Hjálmarssonar og Sólveigar Guðmundsdóttur, hafi aðeins verið fjórir; Sigurður, Hafsteinn, Einar og Guðmundur).  Þess ber að geta, að í Húsakönnun Hjörleifs (1986:91) eru mun fleiri nefndir sem eigendur hússins, m.a. Guðmundur Guðmundsson og Jónas Kráksson (mágur Steins Kristjánssonar). Þar gæti verið, að húsið hafi einhvern tíma skipst í nokkra eignarhluta eða bakhús, sem löngum stóðu á lóðinni, eigi þar hlut að máli.  

Árið 1961, nánar tiltekið þann 25. september, festu Góðtemplarar kaup á húsinu með það að augnamiði, að gera það að safni. Gefum ónefndum blaðamanni Einingar, málgagni templara þann 1. desember 1961, orðið:  Góðtemplurum var það merkisviðburður að hinn 25. sept. sl. gekk góðtemplarareglan frá kaupum á Friðbjarnarhúsi, Aðalstræti 46, Akureyri. í þessu húsi var stofnuð fyrsta stúkan á íslandi, st. ísafold nr. 1, 10. jan. 1884. Húsið minnir því á merkisviðburð og dýrmætar minningar eru tengdar því. Sunnudaginn 15. okt. sl. blakti góðtemplarafáninn fyrir hlýjum sunnanvindi við Friðbjarnarhús. Þar var saman komið framkvæmdaráð stúknanna á Akureyri með blaðamönnum og fréttaritara útvarps. Setið var um stund við rausnarlega búið kaffiborð, sem nokkrar stúkusystur höfðu búið í kvistherberginu, þar sem stofnuð var stúkan ísafold fyrir tæpum 78 árum. Formaður framkvæmdaráðs, Jón Kristinsson bauð gesti velkomna og drap nokkuð á ýmsa þætti í störfum Reglunnar fyrr og síðar. Minnti á, að hugsjón góðtemplara- reglunnar átti snemma hljómgrunn í sál þjóðarinnar og að ýmsir mikilhæfir áhrifa- menn hafa sótt fram undir merkjum hennar bæði fyrr og nú. Þræðirnir frá litla kvistherberginu, sem áður var dagstofa Friðbjarnar Steinssonar, bóksala og bæjarfulltrúa — hins trausta brautryðjanda og þrautseiga baráttumanns — liggja nú víðs vegar um landið.[…] Húsi Friðbjarnar þarf að sýna allan sóma, sagði ræðumaður að lokum, svo að það geti verið bæjarprýði, og það skal jafnan vera lýsandi tákn og minnisvarði, er hvetji alla ísl. góðtemplara til samstarfs og sóknar að settu marki. (Án. höf. 1961:7).  Fáeinum árum síðar hófust endurbætur á húsinu en umsjón með þeim hafði hinn valinkunni hagleiksmaður og Innbæingur, Sverrir Hermannsson. Var húsið með þeim fyrstu, þar sem Sverrir kom að endurgerð, en hann varð síðar annálaður fyrir störf sín við endurbyggingu gamalla timburhúsa. Árið 1977 var húsið friðlýst í A-flokki en þar var um að ræða nokkurs konar alfriðun (B-flokkur tók til ytra byrði húsa), eftir þjóðminjalögum frá 1969. Árið 1990 var friðlýsing hússins að heita má ítrekað, þegar það var friðlýst samkvæmt aldursákvæði laga frá 1989. Húsið var allar götur frá 1961 minjasafn Góðtemplara. Á árunum 2003-2009 stóð reglan fyrir umfangsmiklum endurbótum á húsinu, eftir teikningum Finns Birgissonar  

Þann 28. október 2009 tók sá sem þetta ritar saman stuttan pistil um Friðbjarnarhús undir yfirskriftinni „Hús dagsins“, hér á þessum vettvangi. Svo skemmtilega vildi til, að daginn eftir kom fram í Svæðisútvarpi Norðurlands, sem þá var og hét, að Góðtemplarareglan hygðist afhenda Akureyrarbæ, Friðbjarnarhús, og skyldi það vera í umsjón Minjasafnsins. Hefur húsið verið í umsjón Minjasafnsins æ síðan en skömmu eftir að Akureyrarbæ áskotnaðist húsið fékk annað safn þar inni; leikfangasafn Guðbjargar Ringsted. Var það í júlí 2010, sem Guðbjörg opnaði dyr Friðbjarnarhúss fyrir almenningi til að berja augum einstakt safn hennar, af leikföngum, sem hún hafði safnað áratugum saman. Og nú hefur Friðbjarnarhús unnið sér sess í hugum bæjarbúa sem “leikfangasafnið”. En það eru ekki einungis leikföng sem eiga skjól í hinu geðþekka húsi sem reykvíski járnsmiðurinn Ingimundur Eiríksson byggði fyrir nærri 180 árum, því eftir sem áður er þar minjasýning á munum Góðtemplara. Sýninguna á munum templara er að finna á rishæðinni.  

Það þarf vart að fjölyrða um það, hvað Friðbjarnarhús, sem er í sérlega góðri hirðu, er til mikillar prýði í umhverfinu en það stendur líka skemmtilega, nokkuð hátt á barðbrún götunnar og er sérlega áberandi. Lóð hússins er afar víðlend, sögð 4050 fermetrar í Húsakönnun Hjörleifs og er hún vel gróin og prýdd ýmsum trjágróðri. Neðsti hluti lóðarinnar er stallaður og stendur húsið á öðrum stallinum. Á neðri stalli stendur forláta ljósastaur, sem mun vera frá 1896 og sá eini sinni tegundar á Akureyri (sbr. Hjörleifur Stefánss 1986:91). Kúpullinn á staurnum er þó næsta nýlegur, en hann hefur prýtt staurinn frá því um eða fyrir 2000.  Efri hluti hinna víðlendu lóða, eða jafnvel landareigna, við Aðalstræti er svo að heita má einn samfelldur skógur og er lóð Friðbjarnarhúss þar engin undantekning.  

Meðfylgjandi myndir eru teknar í einmuna vetrarblíðu þann 16. febrúar 2025, en einnig fylgir með sumarmynd sem undirritaður tók 15. ágúst 2009. Meðfylgjandi eru einnig myndir af söfnum Friðbjarnarhúss teknar 10. júlí 2011 og 13. júní 2022. 

 

 

 

 

 

 

Heimildir 

Án höfundar. 1961. Góðtemplararegla kaupir Friðbjarnarhús. Í Einingu (ritstj. Pétur Sigurðsson) 12. tbl. 19. árg. 1.desember. 

Bygginganefnd Akureyrar.  Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 11, 18. júní 1859. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins: Gjörðabækur Akureyrarbæjar | Héraðsskjalasafnið á Akureyri 

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU  

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.  

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. 

Sigurþór Sigurðsson.  Bókbindarar á Akureyri 1. hluti. Í tímaritinu Prentarinn  2.tbl. 25. árg. 

 

Hús dagsins: Eyrarlandsstofa

Í samhengi við Íslandssöguna er saga þéttbýlis á Akureyri ekkert sérlega löng en kannski ekkert sérlega stutt í samanburði við aðra þéttbýlisstaði landsins. Það var ekki fyrr en seint á 18. öld að vísir að þorpi tók að myndast á Akureyri, smárri eyri undir Búðargilinu, þar sem kaupmenn einokunarverslunarinnar höfðu haft aðsetur. Þegar leið á 19. öldina fór byggðin að teygja sig suður eftir fjörunni undir snarbröttum höfðanum og einnig risu hús í Búðargilinu. Hinar miklu lendur upp af gilinu norðanverðu og snarbrattri brekkunni í sjó fram út að Oddeyri og Glerá, ásamt Oddeyrinni sjálfri, var í raun eins og hver önnur bújörð í Hrafnagilshreppi. Eða öllu heldur, það svæði VAR bújörð í Hrafnagilshreppi, en átti sá hreppur merki við Glæsibæjarhrepp um Glerá. Umrædd bújörð var Stóra-Eyrarland, kallað svo til aðgreiningar frá bænum Eyrarlandi handan fjarðar, utarlega í Öngulsstaðahreppi.  

Stóra-Eyrarland. Kostir, kynjar og örnefni 

Jörðin Stóra-Eyrarland  (hér eftir ýmist nefnd Eyrarland eða Stóra-Eyrarland) á sér aldalanga sögu og munu elstu heimildir um hana, svo vitað sé, vera frá því snemma á 15. öld en væntanlega er jörðin miklu eldri. Kannski var hún byggð fljótlega eftir landnám Helga magra? Síðar byggðust hinar ýmsu hjáleigur og smábýli úr Stóra-Eyrarlandi og enn síðar íbúðahverfi úr löndum þeirra býla. Stóra-Eyrarlandi tilheyrði gjörvallur Glerárdalur sunnanmegin og landamerki jarðarinnar líkast til mestallur farvegur Glerár, frá upptökum til ósa, því Oddeyri tilheyrði Stóra-Eyrarlandi. Þá tilheyrðu jörðinni hólmar við ósa Eyjafjarðarár, kenndir við Eyrarland, Barð og Hamarkot. Að sunnan lá jörðin að  Naustum þar sem merkin lágu um Búðargil. Hér að framan segir mestallur farvegur Glerár, en ekki allur, því utar á lendum þessum milli Glerár og Nausta var  jörðin Kotá. Sú var þó jafnan nokkurs konar „fylgijörð“ Stóra-Eyrarlands og eigendur oftar en ekki þeir sömu, en sjálfstæð jörð engu að síður. Merki Kotár og Eyrarlands virðast, af lýsingum að dæma, hafa verið nokkurn veginn þar sem nú er Þingvallastræti. Að austanverðu lá Kotá að landi Hamarkots, mögulega á svipuðum slóðum og nú er gatan Byggðavegur.  Bæjarhús Stóra-Eyrarlands stóðu nokkurn veginn þar sem nú er bílastæði norðan Sjúkrahússins. 

Af örnefnum í landi Eyrarlands má nefna Eyrarlandslaut sem mun nú í Lystigarðinum, Eyrarlandsholt, sem er nokkurn veginn þar sem nú er syðri hluti Byggðanna, Verkmenntaskólinn og Teigarnir.  Ofan Eyrarlandsholts eru svokallaðir Smáhólar og stendur Bónusverslun Naustahverfis nokkurn veginn við rætur þeirra, og um þá liggur Miðhúsabraut. Golfvöllur bæjarins er að hluta í svokölluðum Miðhúsaflóa og sunnar eru Miðhúsamýrar. Þá erum við komin að landi Nausta. Ofar eru Miðhúsaklappir(sjá mynd), þar sem gæðingar akureyrskra hestamanna og fáeinar kindur fjárbænda bæjarins eiga sín skjól í Breiðholtshverfi. Heitir svo þar Breiðamýri ofan og vestan við.  Ofan Breiðumýrar rís há og brött fjallshlíð, Fagrahlíð. Hinar hömrum girtu fjallshlíðar undan Súlumýrum og norður að Glerárdalsöxl kallast svo einu nafni Eyrarlandsháls. Þrátt fyrir nafnið liggur Eyrarlandshálsinn að mestu í landi Nausta og Kjarna.  Norðan og ofan Eyrarlandsholts, þar sem nú er Lundarhverfi kallast svo Viðarholt eða Krossholt (áður Krossholt sbr, Eiríkur Eiríksson 1978:61) og  út við Glerá, Réttarhvammur og Réttarhvammsmelur. Á þessum slóðum tekur land Kotár við. Ef við færum okkur svo aftur nær bæjarhúsum Stóra-Eyrarlands kemur fyrir örnefnið Undirvöllur, aflíðandi norður af brúnum Búðargils, þar sem nú liggur efri hluti Spítalavegar og Tónatröð.  Þessi örnefnakafli má e.t.v. heita nokkur útúrdúr en greinarhöfundur telur nauðsyn að halda á lofti og benda á þau örnefni sem til staðar eru í bæjarlandinu, þótt og kannski einmitt vegna þess, að sum hver séu horfin undir þéttbýli eða ummerki þeirra afmáð. Framangreint er að sjálfsögðu ekki tæmandi upptalning á örnefnum í landi Stóra-Eyrarlands.  

Stóra-Eyrarland var jafnan talin mikil kostajörð og bændur þar oft vel stætt fólk. Við eigendaskipti upp úr miðri 17. öld var jörðin, ásamt Kotá, metin á 100 hundruða og fram á 18. öld var hér hálfkirkja eða bænhús. Hundruð var forn jarðaverðmatseining, þar sem 1 hundrað jafngilti einu kýrverði eða 120 álnum vaðmáls. Meðaljörð var löngum talin um 20 hundruð.   Úr Stóra-Eyrarlandi voru löngum byggðar hjáleigur; ber þar helst að nefna Barð, sem stóð steinsnar norðan bæjarins, á brún Barðsgils, og Hamarkot sem stóð nokkurn veginn þar sem nú er Ásvegur 26.  Hjáleigan Miðhús (sjá mynd af svipuðum slóðum) var farin í eyði þegar jarðabók var fyrst tekin saman árið 1712. Miðhús var hálfgert heiðabýli, stóð hátt ofan Eyrarlandsbæjar, líklega skammt neðan þar sem nú er hesthúsahverfið Breiðholt (Örnefnakort LMÍ staðsetur Miðhús um 150 metra austan Blesagötu í Breiðholtshverfi). Þá voru þrjár smáar hjáleigur í landi Eyrarlands sem nefndust Veisa, Gata og Svíri. Ekki liggur fyrir hvar þessi býli stóðu.  Af hinni fornu kostajörð stendur aðeins eitt mannvirki eftir, Eyrarlandsstofa. Hún stendur raunar ekki á sínum upprunalega stað en hún stóð spölkorni sunnar og ofar en hún er nú.  

Lýsing Eyrarlandsstofu 

Eyrarlandsstofa er einlyft timburhús með háu risi og stendur á lágum steingrunni. Það er væntanlega grindarhús eða bindingshús og mun byggt úr eik að einhverju leyti.  Allt er húsið timburklætt, slagþil á veggjum og rennisúð á þaki. Sexrúðupóstar eru í gluggum. Grunnflötur er 9,59x5,42m.  

 

Tilurð Eyrarlandsstofu – tilgátur um byggingarár og smiði – Oddeyri úr Eyrarlandi 

Á Stóra-Eyrarlandi virðist löngum hafa verið tvíbýlt. Á 18. og 19. öld má ráða, að þar hafi oftar en ekki setið einn „aðalbóndi“ eða eigandi og einn eða tveir húsmenn. Árið 1829 flytja að Eyrarlandi hjónin Magnús Thorarensen (1804-1846) og Gertrud Thyrrestrup (1805-1864). Hann var sonur Stefáns Thorarensen, amtmanns á Möðruvöllum og var Magnús fæddur þar og uppalin. Gertrud var, eins og nafnið bendir til, dönsk, en var þó ekki fædd ytra heldur í Reykjafirði á Ströndum en faðir hennar, Christen Tyrrestrup, var kaupmaður þar. Gertrud var löngum nefnd Geirþrúður Thorarensen og verður það nafn notað hér eftir í þessari grein. Samkvæmt ábúendatali í Eyfirðingum bjuggu þau fyrstu fjögur árin á móti þeim Elíasi Friðrikssyni og Lilju Ólafsdóttur en á næstu árum sátu ýmsir að Eyrarlandi á móti þeim þá Magnúsi og Geirþrúði, sem voru eigendur jarðarinnar. Þau Magnús og Geirþrúður fluttu að Eyrarlandi í torfbæ sem þar stóð frá fornu fari. Í grein sinni Uppi á brekkunni bjó einnig fólk sem birtist í tímaritinu Heima er bezt segir Eiríkur Eiríksson: […]maddama Geirþrúður hefur ekki látið sér lynda slíkan húsakost [þ.e. torfbæinn], hún var vön honum betri í föðurgarði  (Eiríkur Eiríksson 1978:60). Því hafi Magnús staðið fyrir byggingu timburhúss með eikarloftum, það er Eyrarlandsstofu. Ef Magnús Thorarensen lét byggja Eyrarlandsstofu vandast málið nokkuð hvað varðar skráð byggingarár hennar. Eyrarlandsstofan er nefnilega sögð byggð 1848 en Magnús lést 1846!  

Eyrarlandsstofa hefur löngum verið talin verk Þorsteins Daníelssonar frá Skipalóni. Það má hins vegar færa rök fyrir því, að ólíklega hafi Þorsteinn Daníelsson sjálfur komið að smíði stofunnar árið 1844. Við hljótum að gera ráð fyrir, að húsgrindum hafi almennt verið komið upp að sumarlagi á þessum árum. Sumarið 1844 er hins vegar nánast óhugsandi, að Þorsteinn hafi staðið sjálfur að smíði Eyrarlandsstofu. Hvernig getur höfundur fullyrt svo? Jú, sumarið 1844 lagði Þorsteinn Daníelsson nefnilega nótt við dag, svo að segja bókstaflega, við kirkjusmíði á Munkaþverá. Gekk vinnuharkan svo fram af smiðum hans, að þeir fundu í meira lagi útsmogna leið til þess að ginna hann af svæðinu, svo þeir fengju rétt aðeins að kasta mæðinni (sbr. Kristmundur Bjarnason 1961:262). Það er því ólíklegt, að Þorsteinn hafi á sama tíma byggt stofu á Eyrarlandi. En samkvæmt Eiríki Eiríkssyni (sbr. 1978:60) var það ekki Þorsteinn sem byggði stofuna heldur snikkarinn Magnús Elíasson, þá búsettur á Naustum. Hann var einmitt sonur Elíasar Friðrikssonar, sem hér bjó fyrstu ár þeirra Magnúsar Thorarensen og Geirþrúðar, samhliða þeim.  Það má hins vegar vera, að Þorsteinn Daníelsson hafi hannað og sagt fyrir um byggingu stofunnar. Við getum kannski ímyndað okkur, að gamni okkar, að Magnús hafi getað verið hinn rólegasti við byggingu Eyrarlandsstofu sumarið 1844, meðan hönnuðurinn var að píska kirkjusmiði áfram á Munkaþverá.   

Kannski var smíði Eyrarlandsstofu ekki lokið að fullu fyrr en 1848 enda þótt byggingin hafi hafist 1844. En þá var Geirþrúður Thorarensen orðin ekkja, því Magnús lést, sem fyrr segir árið 1846. Við arfskiptin var jörðin talin 52 hundruð, þar af var Barð 5 hundruð og Hamarkot 12 hundruð. Verðmatið var 1470 ríkisbankadalir. Kotá fylgdi, eins og löngum áður, með arfinum eftir Magnús og var metin á 20 hundruð. Árið 1850 seldi Geirþrúður, Birni Jónssyni verslunarstjóra, Oddeyrina úr landi Eyrarlands. Björn mun hafa keypt eyrina með „hagsmuni Akureyringa“ í huga en ekki voru menn mjög trúaðir á Oddeyrina sem byggingaland fyrir kaupstað. En framsýnn var Björn, því nokkrum árum síðar voru byggð hús á eyrinni og árið 1866 var hún lögð undir Akureyrarkaupstað. Eyrarlandsjörðin lá hins vegar undir Hrafnagilshrepp um áratugaskeið eftir það.  

Af Geirþrúði Thorarensen  

Árið 1860 er Geirþrúður og tvær vinnukonur hennar, Helga Guðmundsdóttir og Margrét Hallgrímsdóttir, búsettar í Eyrarlandsstofu. Sonur hennar, Kristján (Christen) Sæmundur Thorarensen, kona hans, Friðrika Thorarensen, börn og vinnukona eru hins vegar búsett í torfbænum og eru þau bændur á jörðinni, en Kristján fékkst einnig við trésmíðar. Geirþrúður var vellauðug. Enda þótt Oddeyrarsalan hafi gefið henni töluvert í aðra hönd munaði e.t.v. minnstu um þann gjörning, því Geirþrúður erfði auk Eyrarlands töluverða fjármuni eftir mann sinn og ekki síður foreldra sína og systur. Alls námu þessi auðæfi um 15.300 ríkisdölum.  Geirþrúður var ekki aðeins auðug heldur barst hún mikið á og hélt löngum veglegar veislur í Eyrarlandsstofu. Misjafnt orð fór af veislum þessum, þar sem mikið var svallað og þegar upp komu sögur um möguleg hjúskaparbrot Eyrarlandsekkjunnar og gifts manns sem átti heima á bænum gerðust þær raddir háværar, að svipta þyrfti hina svallsömu ekkju sjálfræði. Gifti maðurinn, Jóhann Guðmundsson, er skráður skilinn í manntali árið 1855.  Þá hóf Geirþrúður samband við mann að nafni Jóhann Jakob, sem sendur hafði verið hreppaflutningum frá Kaupmannahöfn, en var þeim neitað um hjónavígslu en bjuggu í óvígðri sambúð. Jóhann Jakob er hvorki að finna í manntali 1855 né 1860.  

Það var árið 1861 sem Geirþrúður, mögulega ríkasta kona landsins, var svipt sjálfræði. Mun tengdasonur hennar, sr. Daníel Halldórsson, hafa verið helsti hvatamaður  að koma sjálfræðissviptingu Geirþrúðar til leiðar. Fjárráð tengdamóðurinnar fékk hann þó ekki, þau komu í hlut Bernhard Steincke verslunarstjóra (sbr. Minjasafnið á Akureyri). Heldur snautlegt, hvernig komið var fyrir hinni vellauðugu ekkju á Stóra-Eyrarlandi. (150 árum síðar heiðruðu bæjaryfirvöld þó hana og minningu hennar með því að nefna götuna Geirþrúðarhaga eftir henni). Ekki varð Geirþrúði langra lífdaga auðið eftir þetta, en hún lést í október 1864, tæplega 59 ára að aldri. Um líferni og veislugleði Eyrarlandsekkjunnar verður hvorki dæmt hér, né heldur ásetning og hug tengdasonar hennar í þessum gjörningi. Hins vegar má spyrja sig, hvort karlmaður í sömu stöðu og Geirþrúður var, hefði hlotið sömu örlög!  

 

Stóra-Eyrarland undir Akureyri – Rýnt í manntöl og önnur gögn 

Næstu áratugina voru ýmsir ábúendur á Stóra-Eyrarlandi,  í Eyrarlandsstofu sem og í torfbænum. Eignarhald jarðarinnar var á höndum téðs Daníels Halldórssonar, sem einnig átti Kotá. Árið 1893 verða mikil vatnaskil í sögu Stóra-Eyrarlands og raunar byggðasögu Akureyrar þegar bæjarstjórn Akureyrar samþykkti, að kaupa jörðina, ásamt Kotá, af Daníel. Var kaupverðið 13.600 ríkisdalir. Jörðina keypti Akureyrarbær gagngert til þess að eiga land undir húsbyggingar og einnig fyrir smærri grasbýli og beitarlönd. Á landinu voru auk þess miklar mógrafir. Þetta mun hafa verið í fyrsta skipti hérlendis, að bæjarstjórn keypti landsvæði sérstaklega til að byggja íbúðarhús (sbr. Guðmundur, Jóhannes, Kristján 1993:662). Ári síðar var byggt íbúðarhús á Torfunefi í Eyrarlandslandi og árið 1895 reisti amtmaður sér bústað í hvammi nokkurn veginn beint niður af Eyrarlandsbænum. Ári síðar var Stóra-Eyrarland lagt undir lögsagnarumdæmi Akureyrarkaupstaðar.  

Enda þótt örlög Stóra-Eyrarlands, sem framtíðar byggingarlands Akureyrarkaupstaðar, hafi verið ráðin strax árið 1893, var stundaður búskapur þar áfram um áratugaskeið. Bærinn ráðstafaði helmingi landsins til uppbyggingar en helmingurinn skyldi leigður bónda. Árið 1898 var reist nýtt sjúkrahús á Undirvelli og árið 1904 reis stærsta timburhús bæjarins, Gagnfræðaskólinn, skammt norðan bæjarins og honum fylgdi vitaskuld víðlend lóð úr túni Eyrarlands. Trjáplöntun hófst einnig á nokkrum hekturum norðan bæjarins árið 1912 og er þar kominn Lystigarðurinn. Eyrarlandsjörðinni var á næstu áratugum skipt í mörg erfðafestulönd og risu þar hin ýmsu grasbýli auk þess sem bæjarbúar beittu þar búfénaði.  Byggingasaga grasbýla og síðar þéttbýlis á Eyrarlandsjörðinni er önnur saga og efni í sérstakan pistil, og hann ekki stuttan, svo við skulum láta staðar numið af henni hér og einblína á Eyrarlandsstofu.  

Sá bóndi sem fékk Stóra-Eyrarland til ábúðar hét Jón Helgason, fæddur í Leyningi í Saurbæjarhreppi árið 1863, og stundaði þegar þetta var, búskap á Jódísarstöðum í Öngulsstaðahreppi. Jón og eiginkona hans, Anna Kristín Tómasdóttir, fædd á Hallgilsstöðum í Arnarneshreppi voru hins vegar ekki búsett í Eyrarlandsstofu á sínum búskaparárum, heldur í gamla torfbænum. Svo virðist sem stofan hafi í raun verið undanskilin í kaupum bæjarins á jörðinni, því ábúandi Eyrarlandsstofu á árunum 1888 til 1905, Stefán Stefánsson Thorarensen, er skráður eigandi hennar í manntölum á fyrstu árum 20. aldar. Árið 1903 er búið í þremur íbúðarrýmum í Eyrarlandsstofu. Stefán, sem var barnabarn Magnúsar og Geirþrúðar Thorarensen, fluttist til Vesturheims árið 1905.  Þá eignast Sigtryggur Jónsson, snikkari frá Espihóli Eyrarlandsstofu og leigir hana út. Ýmsir eiga hér heima næstu árin en  árið 1910 flytja í Eyrarlandsstofu þau Baldvin Hálfdán Benediktsson frá Steðja á Þelamörk og Kristín Sigríður Guðmundsdóttir frá Öxnhóli í Hörgárdal. Þau teljast ábúendur hér skv. Eyfirðingum. Hér er þó eilítill fyrirvari; í manntali 1910 eru þau skráð nokkuð skýrt og greinilega til heimilis í Eyrarlandsstofu. Árið 1911 eru hins vegar þrjár opnur í manntalsbók bæjarins helgaðar Eyrarlandi, Jón Helgason og fjölskylda á einni, Baldvin, Sigríður og börn þeirra á annarri en Eyrarlandsstofa er sérstaklega tilgreind og þar eru aðrir íbúar. Í einni af þremur íbúðum  Eyrarlandsstofu býr Ingibjörg Jónasdóttir saumakona ásamt sonum sínum Guðmundi og Eggert. Stofan er þá í eigu Sigtryggs Jónssonar en tveimur árum síðar er Ingibjörg orðin eigandi hússins.  

Árið 1916 er Stóra-Eyrarland tilgreint á tveimur stöðum í manntali. Þá eru þeir Baldvin og Jón skráðir þar ásamt fjölskyldum sínum, hvorugur þeirra þó titlaður bóndi. Akureyrarkaupstaður er þá skráður eigandi beggja „Eyrarlandanna“.  Eyrarlandsstofan virðist þar ekki meðtalin, heldur er skráð nafnlaust hús í eigu Ingibjargar Jónasdóttir.  Ingibjörg Jónasdóttir er skráð fyrir eignarhaldi Eyrarlandsstofu í skýrslum brunabótafélagsins það ár. Þá er Eyrarlandsstofu lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús einlyft með háu risi á lágum steingrunni. Á gólfi 2 stofur og eldhús. Á lofti 1 herb. og geimsla [svo]  (Brunabótafélag Íslands 1916: nr. 94). Húsið úr timbri, veggir og þak timburklætt, 9,4x5,4m á grunnfleti og 5,2m hátt, á því sex gluggar og tveir kolaofnar og eldavél innandyra.  

Sem fyrr segir virðist Eyrarlandsstofan hafa verið aðskilin eign frá Eyrarlandsjörðinni, var lengst af í einkaeign enda þótt bærinn ætti jörðina og önnur bæjarhús. Árið 1919 eignast Sveinn Bergsson sjómaður stofuna og bjó þar ásamt fjölskyldu sinni og þá virðist stofan verða einbýli. Árið 1925 er eigandi skráður Jón Guðmundsson og 1931 er Guðmundur Jónsson skráður eigandi að „Eyrarlandi timburhúsi“. Nú skyldu lesendur ætla, að þessir menn hafi verið feðgar en það voru þeir ekki: Guðmundur þessi var sonur Jóns Helgasonar, sem 35 árum fyrr hafði gerst ábúandi á þeim jarðarparti Eyrarlands, sem bærinn ætlaði honum. Jón og Anna Kristín voru þá flutt úr gamla bænum og í timburhúsið. Jón er í manntali sagður stunda landbúnað en búskapi lauk á Stóra-Eyrarlandi um 1940. Af gamla bænum á Eyrarlandi er það að segja, að hann var jafnaður við jörðu árið 1949. Jón Helgason lést árið 1956 og mun hafa búið á Stóra- Eyrarlandi, sem þá var aðeins Eyrarlandsstofa, til dánardægra (er allavega skráður þar til heimilis á dánartilkynningum blaða).  Þremur árum fyrr hafði nýtt Fjórðungssjúkrahús verið tekið í notkun og farið að þrengja nokkuð að Eyrarlandsstofunni. Áfram var þó búið þar um nokkurra ára skeið en síðar komst húsið í eigu sjúkrahússins, sem nýtti það sem skrifstofuhúsnæði, þar sótti starfsfólk m.a. launin sín.  

Eyrarlandsstofa í Lystigarðinn 

Þegar fram liðu stundir þótti ljóst, að Eyrarlandsstofan yrði að víkja. Einhverjir töldu eflaust fara best á því að rífa hana en einnig komu fram hugmyndir um, að Lystigarðurinn fengi hana til umráða. Það var svo á bæjarráðsfundi í lok nóvember 1983, að ákveðið var að flytja Eyrarlandsstofu í Lystigarðinn. Grunnar undir stofuna og nýtt áhaldahús höfðu verið steyptir haustið 1985, samhliða, en einhverjar vöflur voru um það, hvort flytja ætti stofuna eða byggja nýtt hús eftir nýjum teikningum af henni, en ári síðar lá niðurstaðan fyrir: Eyrarlandsstofa skyldi flutt.  Það var svo í síðari hluta janúarmánaðar 1987, að Eyrarlandsstofunni var komið fyrir á nýjum grunni, inni í Lystigarðinum. Var hún í kjölfarið endurbætt með miklum glæsibrag. Endurbæturnar voru gerðar eftir teikningum Þorsteins Gunnarssonar arkitekts (sem margir þekkja eflaust einnig sem farsælan leikara) og tóku aðeins tæpa sex mánuði, eftir að húsið var komið á nýja staðinn. Hefur húsið æ síðan þjónað sem kaffi-og skrifstofuaðstaða fyrir starfsfólk Lystigarðsins auk þess sjálfsagða hlutverks hennar, að vera augnayndi fyrir gesti garðsins.  

Eyrarlandsstofa var friðlýst 1. janúar 1990. Niðurstaða þess, hvernig staðið var að varðveislu og endurbyggingu Eyrarlandsstofu, hlýtur að teljast til mikillar fyrirmyndar. Enda þótt húsið hafi verið flutt um einhverja tugi metra, stendur það engu að síður enn og nokkurn veginn á réttum stað, því hún er steinsnar frá bæjarstæði Stóra-Eyrarlands. Niðurrif ætti alltaf að vera allra síðasta úrræði þegar í hlut eiga gömul og sögufræg hús og jafnvel þótt flutningur sé niðurstaðan er það margfalt skárri kostur, en að afmá húsin af yfirborði jarðar.  Þá er það einnig kostur, að húsinu var fundið hlutverk og er í daglegri notkun. Því það er eitt að endurbyggja og varðveita gömul hús en í kjölfarið þarf að nota þau og halda þeim við.  Það er sérlega dýrmætt, að enn standi mannvirki frá þessari merku jörð, sem drjúgur hluti þéttbýlis Akureyrar sunnan Glerár er byggður úr. Hefði Eyrarlandsstofan verið rifin, lifði eflaust ekkert af hinni fornu kostajörð í bæjarlandinu annað en örnefni.  

Myndirnar ef Eyrarlandsstofu eru teknar 26. mars 2025 utan sumarmyndin, sem tekin er 9. ágúst 2011. Myndirnar af Miðhúsaslóðum eru teknar 29. apríl 2017.

 

Heimildir: 

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU  

Eiríkur Eiríksson. 1978. Uppi á brekkunni bjó einnig fólk. Í Heima er bezt 2. tbl. 28. árg. 1. feb. 

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar 

Jón Hjaltason. 1990. Saga Akureyrar I. Í landi Eyrarlands og Nausta 890–1862. Akureyri: Akureyrarbær.  

Kristmundur Bjarnason.1961.Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni.Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs. 

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga. 

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is 

Hús dagsins: Aðalstræti 62

Í upphafi þessa árs setti höfundur sér það markmið í umfjöllun þessari, að taka fyrir tvö elstu hús bæjarins, sem bæði eiga stórafmæli í ár, og í kjölfarið elstu hús bæjarins í aldursröð eftir það. En það er reyndar ekki svo einfalt að ákvarða þá röð. Á öllum húsum eru vitaskuld skráð byggingarár en stundum er allur gangur á því hvort þau standist. Í einhverjum tilfellum er útilokað, að sá sem vitað er að byggði húsið, hafi byggt húsið það ár. Þá flækir það málin enn frekar, að það er ekki endilega vitað með óyggjandi hætti hver byggði húsin. Þannig getur t.d. byggingarár, sé það vitað með vissu, útilokað möguleika á húsbyggjanda og öfugt. Það eykur enn á flækjustigið, að í einhverjum tilfellum hafa hús verið flutt annars staðar frá. Þess er sjaldnast getið sérstaklega og sé svo, fylgir ekki sögunni hver byggði hið flutta hús og hvenær. Svona álitamál eru algeng þegar í hlut eiga elstu hús Akureyrar.

Aðalstræti 62 er látlaust, snoturt og geðþekkt hús sem stendur sunnarlega við Aðalstræti í skógi vöxnum hvammi neðst undir Skammagili. Það er talið nokkuð víst, að Hallgrímur Kristjánsson hafi reist húsið sem skráð er með byggingarárið 1846. Á því er einn hængur: Það er vitað með vissu, að Hallgrímur Kristjánsson flutti ekki til bæjarins fyrr en 1849  og mun að öllum líkindum ekki hafa byggt húsið fyrr en 1855 (sbr. Jón Hjaltason 1990:174).  En gæti hann hafa flutt hingað á lóðina tæplega áratugs gamalt hús? Það er í sjálfu sér ekki útilokað enda þótt engar heimildir séu fyrir því, svo höfundur viti til.

Aðalstræti 62 er einlyft timburhús, bindingsverkshús, á steyptum grunni (skriðkjallara) með háu risi. Á framhlið er smár kvistur með einhalla, bröttu þaki og á bakhlið er inngönguskúr. Í gluggum eru sexrúðupóstar, steinblikk á veggjum og bárujárn á þaki. Grunnflötur hússins er 9,56x6,14m og skúr á bakhlið er 2,47x3,19m.

Hallgrímur Kristjánsson gullsmiður, sem mun hafa reist húsið var fæddur árið 1818 á Þönglabakka í Fjörðum í S-Þingeyjarsýslu. Árið 1835 er hann til heimilis á Glæsibæ og fimm árum síðar er hann titlaður „silfursmiður“ á prestsetrinu á Syðri Bægisá en faðir hans, sr. Kristján Þorsteinsson, var þá sóknarprestur þar. Svo vill til, að prestssonurinn á Syðri Bægisá kvæntist prestsdóttur, Ólöfu Einarsdóttur Thorlacius, haustið 1844 (sbr. Stefán Aðalsteinsson 2019:330) en Ólöf var dóttir séra Einars Thorlacius í Saurbæ. Árið eftir hófu Hallgrímur og Ólöf búskap á Stokkahlöðum í Hrafnagilshreppi. Þar bjuggu þau til ársins 1849 er þau fluttu til Akureyrar. Sú staðreynd útilokar eiginlega, að Hallgrímur hafi byggt Aðalstræti 62, árið 1846. Hann mun hins vegar hafa flust á þessar lóðir, því árið 1849 kaupir hann torfhús af Grími Laxdal, sem þá hafði nýlega reist Aðalstræti 66 (það númer og götuheiti kom  reyndar ekki til fyrr en  rúmlega hálfri öld síðar). Í manntali 1850 eru þau Hallgrímur Kristjánsson og Ólöf Einarsdóttir skráð í húsi nr. 63, í “Akureyri verzlunarstað “. Árið 1856 fékk Hallgrímur Kristjánsson leyfi til veitingareksturs og er jafnvel talið að hann hafi reist sér nýtt hús í tengslum við þann rekstur (sbr. Jón Hjaltason 1990:174). Og þar er um að ræða hús það, sem nú er Aðalstræti 62.

Hallgrímur Kristjánsson var ekki mörg ár í veitingarekstri því árið 1859 söðlaði hann um og gerðist kaupmaður og í manntali árið 1860 er hann skráður „verslunarborgari “. Hallgrímur bjó hér til æviloka, í ársbyrjun 1884, en þá eignaðist sonur hans Einar, húsið. Hann var raunar skráður eigandi hússins ásamt föður sínum árið 1881. Einar Thorlacius Hallgrímsson var lengst af verslunarstjóri Gránufélagsins. Hann var búsettur á Seyðisfirði áratugina kringum aldamótin 1900 en leigði þetta hús út.  Á meðal leigjenda í húsinu var Magnús Júlíus Kristjánsson, verslunarmaður og síðar alþingismaður og ráðherra. Hann fékk árið 1899 leyfi til að reisa bakhús 9 x12 álnir að stærð. Bygginganefnd talar um, að Magnús fái að reisa bakhús við „íbúðarhús sitt“ en væntanlega var Einar Hallgrímsson eigandi hússins. Magnús Kristjánsson var búsettur hér til ársins 1903 en það ár flyst í húsið Oddur Björnsson prentari og fjölskylda hans og áttu þau hér heima til ársins 1905, skv. manntölum. Fram til 1906 taldist þetta hús vera nr. 17 við Aðalstræti. Árið 1906 var núverandi númeraröð komið á og hlaut þá húsið númerið 62. Svo skemmtilega vill til, að sama ár fluttist Oddur Björnsson í annað hús, norðar við sömu götu og austanmegin hennar. Það hús hafði Kristján nokkur Sigurðsson byggt árið 1899 og samkvæmt gamla númerakerfinu var það númer 8. En viti menn, samkvæmt nýja númerakerfinu var þetta hús nr. 17; svo Oddur Björnsson prentari og fjölskylda fluttu úr  einu Aðalstræti 17 í annað.

Sama ár og húsið hlaut hið nýja númer, 1906, flytjast hingað þau Jón Sigurðsson tómthúsmaður og Snjólaug Baldvinsdóttir. Tveimur árum síðar er Jón orðinn eigandi hússins, sem þá virðist skiptast í tvo eignarhluti því meðeigandi Jóns að húsinu er Páll Hallgrímsson, sem þarna býr ásamt konu sinni, Guðnýju Kristjánsdóttur. Nú kunna lesendur að spyrja sig, hvort Páll þessi hafi verið sonur Hallgríms Kristjánssonar, sem byggði húsið og bróðir Einars, sem átti það til 1907. Svo er ekki. Páll Hallgrímsson var fæddur að Jórunnarstöðum í Saurbæjarhreppi og skráður m.a. á Steinsstöðum í Öxnadal (1850) og Miklagarði í Saurbæjarhreppi (1855) á sínum uppvaxtarárum. Hann var bóndi á Möðrufelli í Hrafnagilshreppi frá 1877 til 1907 er hann fluttist hingað. Sex árum síðar fluttist hann hins vegar aftur í Hrafnagilshrepp, nánar tiltekið á Ytra-Gil, þar sem sonur hans hóf búskap.

Árið 1916 er Jón Sigurðsson eigandi hússins ásamt Stefáni Stefánssyni, en sá síðarnefndi er ekki búsettur hér. Síðla það ár heimsóttu matsmenn Brunabótafélags Íslands, Jón, Snjólaugu og son þeirra Þorvald, sem þá eru ein skráð íbúar hússins og tóku saman eftirfarandi lýsingu: Íbúðarhús, einlyft á lágum grunni með háu risi, lítill skúr við bakhlið. Á gólfi 2 herbergi við framhlið við bakhlið eitt herb.[ergi] eldhús og búr. Á lofti 2 herbergi og 2 geimslu herbergi  (Brunabótafélag Ísl. 1916: nr. 17). Brunabótamatsmenn mældu húsið 9,4x6m, hæð hússins 5,6m. Veggir eru timburklæddir og þakið pappaklætt timburþak og í húsinu 1 kolaofn og 3 eldavélar.

Förum nú hratt yfir eigendasögu hússins á fyrsta fjórðungi tuttugustu aldar; Árið 1920 eignast Jón Guðlaugsson eignarhluta Stefáns Stefánssonar og ári síðar er Þorvaldur J. Vestmann, bankagjaldkeri,orðinn eigandi hússins ásamt Jóni Guðlaugssyni. Jón Sigurðsson og Snjólaug Baldvinsdóttir eru þó enn skráð þar til heimilis. Árið 1922 er Jón Guðlaugsson á bak og burt í manntölum hér, en Þorvaldur J. Vestmann skráður einn eigandi. Hann er hér búsettur ásamt konu sinni, Margréti Aðalsteinsdóttur og barnungri dóttur, Þórlaugu. En fyrir hvað stóð J. í nafni Þorvalds J. Vestmann? Jú, nefnilega Jónsson, nánar tiltekið Jónsson Sigurðssonar og Snjólaugar Baldvinsdóttur. Stórfjölskylda þessi, sem var úr Svarfaðardal en var um árabil búsett í Kanada þar sem Þorvaldur fæddist, átti hér heimili til ársins 1930. Þá fluttust hingað þau Ármann Dalmannsson, búfræðingur og næstráðandi á Gróðrarstöð Akureyrar, frá Fíflholti í Mýrum og Sigrún Kristjánsdóttir frá Végeirsstöðum í Fnjóskadal.

Ármann Dalmannsson hafði flust til Akureyrar árið 1924 með það í huga, að starfa við íþróttakennslu en skólafélagi hans af bændaskólanum á Hvanneyri, Ólafur Jónsson, sem þá var nýráðinn forstöðumaður Gróðrarstöðvarinnar á Akureyri (og löngum kenndur við hana) réði hann til sín sem aðstoðarmann. Þar starfaði Ármann í tæpan aldarfjórðung uns hann söðlaði um og hóf störf hjá Skógræktarfélagi Akureyrar árið 1947. Um þær mundir var að hefjast stórmerkt verkefni hjá því félagi, nefnilega gróðursetning og trjárækt í landi Kjarna. Var Ármann þar, ásamt fleirum, ein helsta driffjöðrin og sinnti ræktun Kjarnalands af mikilli alúð áratugum saman, en hann lét af störfum hjá Skógræktarfélaginu árið 1968. Af þeim sem komu að ræktun Kjarnaskógar er einnig rétt að nefna Tryggva Þorsteinsson, skólastjóra og skátaforingja, en hann fór ótal ferðir ásamt sjálfboðaliðum til gróðursetninga í Kjarnalandi. Í bókinni Ásýnd Eyjafjarðar skógar að fornu og nýju eru þeir Ármann og Tryggvi sagðir frumkvöðlar Kjarnaskógar (sbr. Hallgrímur Indriðason og Aðalsteinn Svanur Sigfússon 2000:130). Óhætt er að segja að tæpum 80 árum eftir að Skógræktarfélag Eyfirðinga, undir forystu Ármanns Dalmannssonar og Tryggva Þorsteinssonar, hóf trjárækt í Kjarnalandi njóti  Akureyringar allir, nærsveitungar og gestir, góðs af þessu framtaki, því umrædd ræktun er auðvitað hinn valinkunna útivistar- og náttúruperla, Kjarnaskógur. Auk starfs síns við hin ýmsu ræktunarstörf var Ármann virkur í hinum ýmsu félagsmálum, m.a. formaður Íþróttabandalags Akureyrar í 20 ár, kom að stofnun Skautafélags Akureyrar og gegndi formennsku í Jarðræktarfélagi Akureyrar og síðar Búnaðarsambandi Eyjafjarðar. Árið 1973 sendi Búnaðarsambandið frá sér mikið ritverk um byggðir Eyjafjarðar og var Ármann þar einn höfunda og formaður ritnefndar. Oft hefur höfundur vitnað í það verk hér, sérstaklega þegar skrifað er um hús á bújörðum í Eyjafirði.

Þau Ármann og Sigrún bjuggu hér allan sinn aldur frá 1930, hann lést 1978 og hún árið 1984. Dóttir þeirra Stefanía, og hennar maður, Baldur Sigurðsson, bjuggu hér  eftir þeirra tíð og gerðu m.a. gagngerar endurbætur á innra byrði hússins og undirstöðum árin eftir 1985-1988. Nutu þau m.a. liðsinnis hins valinkunna þúsundþjalasmiðs, Sverris Hermannssonar.  Árið 2021 var húsið til sölu og lýsti þáverandi eigandi hússins, Sigurður Baldursson, endurbótunum svo, samkvæmt sölulýsingu á fasteignavefnum fastinn.is: Nýr sökkull var steyptur undir húsið og settir nýir olíubornir eikargólfbitar undir húsið með því að lyfta húsinu upp með lánstjökkum frá Vegagerðinni og gömlu bitarnir fjarlægðir, steypt ný sæti undir bitana og smíðuð ný grind í gólfið með einangrun, gólfið var á sama tíma lækkað til að auka lofthæð um þrjá þumlunga (um 7,5 cm) og sett ný gólfefni. 
Einnig var nánast allt hreinsað innan úr húsinu milli 1985 og 1988, m.a. allar innréttingar, öll veggjar og loftaklæðning og skipt var um loftabitana og stigann og handriðið milli hæða og hluta innveggja. Veggir og loft voru svo klædd upp á nýtt með plötum og settur nýr panill í loftið í risinu á efri hæðinni. Nýir gluggar voru smíðaðir þar sem þurfti ásamt því að ný hurð var sett út á pall frá stofunni, ný bakdyrahurð og ný sérsmíðuð útidyrahurð. Ný eldhúsinnrétting sett og baðherbergið allt endurnýjað. Rafmagn gert nýtt. Hitaveita tekin inn og sett ný skólplögn út í götu. 
Á sama tíma var hreinsað frá húsinu að utanverðu og endurnýjað ásamt því að tröppur að inngangi framan við húsið voru endursmíðaðar ásamt handriðinu (Sigurður Baldursson (Vilhjálmur Bjarnason), 2021).

Umræddur Sigurður Baldursson er sonur þeirra Baldurs Sigurðssonar og Stefaníu Ármannsdóttur. Hafði því húsið gengið milli þriggja kynslóða í tæp 90 ár þegar þetta var. Kristín Aðalsteinsdóttir heimsótti Sigurð í Aðalstræti 62 í júní 2016 og tók við hann viðtal í tengslum við bókina Innbær Húsin og fólkið. Hann lýsti stemningu í húsinu á uppvaxtarárum sínum: […] Hér áður var hátíð á vorin þegar útsæðið var sett niður og aftur á haustin þegar tekið var upp. Amma var alltaf til staðar, hæg og stillt og bauð upp á kaffi, kakó og pönnukökur. Já, þetta voru skemmtilegar tímar þegar fjölskyldan öll (Sigurður Baldursson (Kristín Aðalsteinsdóttir) 2017:69). E.t.v. er þetta nokkuð lýsandi fyrir stemninguna í húsunum við sunnanvert Aðalstrætið á árum áður. Á flestum lóðunum var umfangsmikil kartöflurækt og önnur rækt einnig og mörg þessara húsa voru nokkurs konar stórfjölskylduhús, sem gengið höfðu milli kynslóða frá öndverðri 20. öld.

Sem fyrr segir fóru fram algjörar endurbætur á innra byrði hússins fyrir um 40 árum síðan en hvað varðar ytra byrði hússins er nokkuð merkilegt, að þar mun húsið að mestu óbreytt frá upphaflegri gerð. Ekki mun t.d. hafa verið byggt við húsið og gluggaskipan líklega nokkurn veginn óbreytt frá upphafi. Núverandi steinblikkklæðning mun hafa verið sett á húsið um 1930. Í Húsakönnun 1986 segir Hjörleifur Stefánsson að húsið sé […]meðal elstu húsa bæjarins og eitt fárra húsa, sem ekki hefur verið mikið breytt frá fyrstu gerð (Hjörleifur Stefánsson 1986:103). Höfum hins vegar í huga, að þegar Hjörleifur ritar þetta, eru framkvæmdir þeirra Baldurs og Stefaníu í þann veginn að hefjast.

Enda þótt ekki verði skorið endanlega úr um byggingarárið er Aðalstræti 62 eitt af allra elstu húsum Akureyrar. Aðalstræti 62 er sérlega geðþekkt, snoturt og látlaust og stendur á einstaklega skemmtilegum stað, neðst í Skammagili á víðlendri og gróinni lóð, sem nær langt upp í brekkurnar. Það má geta sér til, að frumkvöðull Kjarnaskógar, Ármann Dalmannsson, og hans fjölskylda eigi heiðurinn af þó nokkrum trjám í skógarlundinum, sem umlykur húsið. Aðalstræti 62 var friðlýst þann 1. janúar 1990. Meðfylgjandi myndir eru teknar 23. október 2010, 17. júní 2022 og 16. febrúar 2025.  

Heimildir:

Brunabótafjelag Íslands. 1917. Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 . Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri, aðgengilegt á vef safnsins:  https://issuu.com/heradsskjalasafnakureyri/docs/f117_1_virdingabok_1916_1917?fr=sY2VhYTQzODI5ODU

Hallgrímur Indriðason og Aðalsteinn Svanur Sigfússon. Kjarnaskógur. Í Bjarni E. Guðleifsson (ritstj.) Ásýnd Eyjafjarðar Skógar að fornu og nýju. Bls. 128-143. Akureyri: Skógræktarfélag Eyfirðinga.

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni  https://husaskraning.minjastofnun.is/Husakonnun_153.pdf

Jón Dalmann Ármannsson. 2000. Ármann Dalmannsson 1894-1978. Í Bjarni E. Guðleifsson (ritstj.) Ásýnd Eyjafjarðar Skógar að fornu og nýju. Bls. 58. Akureyri: Skógræktarfélag Eyfirðinga.

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Húsin og fólkið. Akureyri: Höfundur gaf út.

Matthías Eggertsson. Ármann Dalmannsson. Í Ársriti Ræktunarfélags Norðurlands. 75. árg. Vefslóð  https://timarit.is/page/3119550#page/n0/mode/2up

Vilhjálmur Bjarnason (Sigurður Baldursson) 2018. Lýsing. Aðalstræti 62 á fasteignaauglýsingavefnum Fastinn. Sótt 5. maí 2024 á slóðina  Aðalstræti 62, 600 Akureyri | Fasteignavefurinn Fastinn

Stefán Aðalsteinsson. 2019. Eyfirðingar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Ýmsar upplýsingar af islendingabok.is, manntal.is, herak.is og timarit.is

Gleðilega páska

Óska öllum gleðilegrar páskahátíðar 

Páskamyndin í ár er tekin um tvöleytið á föstudaginn langa, 18. apríl, og sýnir Súlutind, nánar tiltekið Ytri Súlu, horft með miklum (um 40x) aðdrætti frá Kjarnaskógi. 

Hús dagsins: Minjasafnskirkjan (Aðalstræti 56)

GLEÐILEGA PÁSKA KÆRU LESENDUR. 

HÉR ER FRÁSÖGN AF KIRKJU, SEM SEGJA MÁ, AÐ HAFI RISIÐ UPP- Á NÝJUM STAÐ.

E.T.V. VIÐEIGANDI Á PÁSKADAG.

Fyrsta kirkja Akureyringa reis þar sem nú er lóð Minjasafnsins á Akureyri, Aðalstræti 56, og hófst bygging hennar sama ár og bærinn hlaut kaupstaðarréttindi eða árið 1862. Byggingameistari hennar var Jón Chr. Stephánsson. Hann hefur ekki þurft að fara langt í vinnuna við kirkjusmíðina, því á þessum árum var hann búsettur í Aðalstræti 52 (götuheitið og húsnúmerið komu löngu síðar). Kirkjan var vígð 28. júní 1863 og þjónaði bæjarbúum í 77 ár en guðshús þetta var afhelgað, þegar nýja kirkjan í Grófargili var vígð 17. nóvember 1940.  Örlög kirkjunnar voru þau, að hún var rifin um þremur árum síðar  og einhvern tíma heyrði sá sem þetta ritar, að bændur úr nágrannasveitum hafi fengið viðinn úr henni; kirkjuna væri þannig „að finna“ í pörtum víðs vegar í hlöðum, útihúsum og skemmum. Á þessum sama stað stendur þó engu að síður lítil og vinaleg timburkirkja, um 180 ára gömul, og hefur hún staðið hér í rúma hálfa öld. En hún var reist handan Eyjafjarðar árið 1846, nánar tiltekið á Svalbarði á Svalbarðsströnd.

Svalbarð stendur í aflíðandi brekku nokkurn veginn fyrir miðri Svalbarðsströnd, upp af samnefndri eyri, við rætur Vaðlaheiðar. Steinsskarð, þar sem gamli þjóðvegurinn liggur yfir heiðina er nokkurn veginn beint upp af Svalbarði. Frá Svalbarði eru um 13 kílómetrar til miðbæjar Akureyrar. Svalbarð var sagt byggt “sextán vetrum  fyrir kristni” (þ.e. um 984) af Héðni hinum milda (sbr. Haukur Ingjaldsson, Jón Sigurðsson og Steingrímur Baldvinsson 1963: 132). Það var hins vegar ekki fyrr en um 400 árum eftir kristnitöku, eða á ofanverðri 14. öld, að Svalbarð varð kirkjustaður og var Svalbarðskirkja helguð Jóhannesi postula. Sú kirkja sem reis á Svalbarði árið 1846 leysti af hólmi torfkirkju frá 1752 (sögð 94 ára). Var um að ræða fyrsta timburhúsið, sem reis í Svalbarðsstrandarhreppi (sbr. Haukur Ingjaldsson, Jón Sigurðsson og Steingrímur Baldvinsson 1963: 150). Byggingameistari var Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni en einnig er Jón Gunnlaugsson frá Sörlastöðum nefndur sem kirkjusmiður.  

Minjasafnskirkjan, áður Svalbarðskirkja, er timburhús með háu risi, bindingsverkshús með krossreistu þaki og stendur hún á steyptum grunni. Grunnflötur er 10,18x5,11m (lengdin er þannig nánast upp á centimetra, nákvæmlega tvöföld breiddin). Veggir og þak eru klæddir slagþili, á hvorri hlið eru þrír sexrúðugluggar en tólfrúðugluggi á vesturstafni. Öfugt við landlæga hefð, um að kirkjur snúi framhlið í vestur snýr framhlið kirkjunnar mót austri. Þar eru inngöngudyr og gluggi upp af henni. Þar ofan við eru tvær klukkur á ramböldum (reyndar var aðeins klukka til staðar í apríl 2025, sbr. meðfylgjandi mynd hér að neðan) Enginn turn er á kirkjunni en kross á mæni framhliðar.  Önnur klukkan er upprunaleg, þ.e. fylgdi kirkjunni af Svalbarði en hin mun vera úr Miklagarðskirkju í Saurbæjarhreppi, sem aflögð var 1924. Af innanstokksmunum má nefna altaristöflu frá 1806 eftir Jón Hallgrímsson málara og ljósahjálm úr messing, sem ber ármerkið 1688. Hann er talinn einn mesti dýrgripur kirkjunnar og var áður í fyrirrennara kirkjunnar, þ.e. Akureyrarkirkju hinni eldri.

Þorsteinn Daníelsson var  fæddur þann 17. nóvember 1796 á Skipalóni og bjó þar mestalla sína ævi, utan fáein ár sem hann dvaldist á Akureyri og í Danmörku. En á síðarnefnda staðnum dvaldist hann veturinn 1819-20  nam snikkaraiðn í Kaupmannahöfn undir handleiðslu meistara að nafni Jónas Isfeldt og lauk prófi um vorið eftir. Prófstykki hans var saumakassi úr mahogany með inngreiptum skreytingum, póleraður og spónlagður. Þegar ævisaga Þorsteins var rituð, fyrir rúmum sextíu árum síðan, var sá gripur enn til og varðveittur á Iðnminjasafninu sem svo var nefnt (sbr. Kristmundur Bjarnason 1961:199). Þorsteinn var mikilvirkur forsmiður, smíðameistari á Eyjafjarðarsvæðinu og nærsveitum á 19. öldinni en fékkst einnig við útgerð og jarðrækt, brautryðjandi á báðum sviðum. Þorsteinn var þekktur mikinn dugnað, ósérhlífni og afköst og gerði sömu kröfur til annarra og sín sjálfs. Í ævisögu Þorsteins Daníelssonar segir Kristmundur Bjarnason svo frá: Árið 1846 smíðar Danielsen enn eina kirkju, Svalbarðskirkju á Svalbarðsströnd. Kirkjan er reist á hlöðnum steingrunni. Hún er 10,20 metrar á lengd en 5,75m á breidd. Svipar henni mjög til annarra kirkna, er Danielsen hefur smíðað, en öllu fátæklegri. Sperrur eru 5“ x 5“ [ 5x5 tommur], og eru þær tappaðar í mæninn og skammbitar í sperrurnar. Þakið er skarklætt og þar ofan standklætt. Kirkjan stendur á hlöðnum grjótgrunni, og var með hornstögum, sem fest voru í stóra steina einn í hverju horni. Veggirnir eru standklæddir. Að utan eru borðin sérlega breið, allt í 30cm með strikuðum hornum (Kristmundur Bjarnason 1961:263).  

Ekki fer mörgum sögum af vígslu Svalbarðskirkju en í september árið 1847 vísiteraði sr. Halldór Björnsson á Eyjardalsá hana. Hann lýsti, eins og tíðkaðist í vísitasíum, kirkjunni í mjög löngu og ítarlegu máli. Grípum niður í frásögn hans: Kirkjan er byggð á næstliðnu ári af timburþaki, 15 álnir og 22 þumlungar að lengd, 7 7/12 alin að á hæð og 7 ½ alin á breidd; umhverfis til hliða og stafna með fullkomnu bindingsverki og alþiljuð með póstaþili. Þrjú sex rúða gluggafög eru á hvorri hlið og eitt tólf rúða gluggafag yfir altari. Kirkjan er í 5 stafgólfum hvar af 2 í kórnum. […] Plægt fjalagólf er lagt í alla kirkjuna af óflettum borðum. Fyrir henni er hurð á sterkum járnum með samstemmdu snikkaraverki og skrá tvílæstri emð lykli og tveimur koparhönum. Til beggja stafna eru vindskeiðar skornar saman í horn að ofan. Aftur og fram til beggja hliða inní kirkjunni er listi með hvoldu striki að neðan negldur ofan á hliðfjala- og póstaendanan og borð yfir sem liggur á lausholtum út undir súðina. […] Milli allra, nema stafnsperra, eru skammbitar.  (Haraldur Þór Egilsson 2007: 175-177). Fullsmíðuð kostaði kirkjan 760 ríkisdali og 76 skildinga. Laun Þorsteins Daníelssonar voru þar af 96 ríkisdalir og 24 skildinga en allra annarra smiða og sögunarmanna, samanlagt 84 ríkisdalir og 24 skildingar.  

Líklega hefur mjög verið vandað til verka og viðhaldi sinnt af alúð mest alla tíð kirkjunnar á Svalbarði, því ekki fer sögum af leka eða fúa eða öðrum skemmdum, sem stundum vildu hrjá timburkirkjur 19. aldar. Hvassviðri gátu líka verið skæðir óvinir timburhúsa, sérstaklega kirkna, en Þorsteinn Daníelsson mun hafa verið annálaður fyrir frágang húsa sinna þannig, að aldrei skekktust þau eða fuku. Ýmsar breytingar og framkvæmdir voru auðvitað gerðar á kirkunni í áranna rás, árin 1885-1888 var t.d. smíðað í hana loft fyrir orgel og um svipað leyti var hún hvítmáluð. Hafði hún verið bikuð fram að því. Þá var kirkjan krosslaus fyrstu 27 árin, en árið 1873 var settur á hana kross eftir ósk prófasts. Einhvern tíma á fyrri hluta 20. aldar var kolaofni komið fyrir í kirkjunni, en ekki vitað nákvæmlega hvenær það var. Það var allavega nokkru fyrr en 1935 en þá var minnst á viðgerðir á reykháfi. Þegar Svalbarðskirkja varð 100 ára, árið 1946 er ekki ósennilegt, að sóknarbörn hafi verið farið að lengja eftir endurnýjun á guðshúsi sínu. En það var árið 1952 að bygging nýrrar kirkju hófst. Um var að ræða veglega steinsteypta kirkju eftir Bárð Daníelsson og var hún vígð á uppstingningadag (30. maí) árið 1957.  Áfram stóð hins vegar hin gamla kirkja en gerðist nokkuð hrörleg.

Fimm árum eftir að aldargamla guðshúsið á Svalbarði lauk hlutverki sínu eða 1962 var Minjasafn stofnsett á Akureyri. Samhliða því komu upp hugmyndir um nokkurs konar húsasafn og hugmyndir uppi um að fá kirkju á safnasvæðið við Aðalstræti. Þá hlaut nú að vera upplagt, að fá kirkju á hið upprunalega kirkjustæði. Hér má segja að hafi komið til lögmálið um framboð og eftirspurn: Minjasafn Akureyrar vildi gamla kirkju og Æskulýðssamband kirkjunnar í Hólastifti þurfti að flytja kirkju, sem því hafði verið gefin. Æskulýðssambandið hafði haft á því hug, að flytja kirkjuna austur á Vestmannsvatn en það talið ógerningur vegna örðugleika við flutning (sbr. Pétur Sigurgeirsson 1972:404).  Var það haustið 1963, að sambandið samþykkti að gefa safninu kirkjuna. Það tafðist hins vegar nokkuð að fá kirkjuna flutta, m.a. vegna biða á samþykki sóknarnefndar og Akureyrarbæjar. Það var svo í lok október 1970 að hin 124 ára Svalbarðskirkja lagði af stað í ferðalag á vörubílspall yfir fjörðinn og á sinn nýja stað í Innbænum.  Var það Þórður H. Friðbjarnarson, þáverandi safnstjóri Minjasafnsins, sem hafði veg og vanda af framkvæmdum þessum. Hafði hann einnig umsjón með nauðsynlegum endurbótum, sem fram fóru á kirkjunni ásamt Kjartani Magnússyni smiði og bónda á Mógili en Þorsteinn Gunnarsson arkitekt annaðist ráðgjöf og teikningar við endursmíðina. Meðal annars var pantaður var sérstakur viður og koparnaglar frá Svíþjóð til endurbótana, sem tóku um tvö ár og lauk síðla árs 1972.

Þann 10. desember 1972 var gamla kirkjan frá Svalbarði vígð á nýjum stað við Aðalstrætið og hafði hún einnig hlotið nýtt nafn, Minjasafnskirkjan. Var það sóknarprestur Akureyrar, sr. Pétur Sigurgeirsson sem annaðist vígsluna en auk hans flutti predikun sr. Birgir Snæbjörnsson og viðstaddir voru einnig prestar úr nágrannasóknum. Hófst athöfnin með skrúðgöngu frá Kirkjuhvoli (Aðalstræti 58, hús Minjasafnsins). Þá var einnig flutt sérstakt vígsluljóð, sem Kristján frá Djúpalæk samdi sérstaklega, í tilefni vígslunnar (sjá hér að neðan).   Minjasafnskirkjan hefur verið nýtt til ýmissa athafna, m.a. brúðkaupa, skírna og tónleika, þar er  stundum messað auk þess sem Minjasafnið nýtir kirkjuna til ýmissa nota og viðburða. Kirkjan hefur notið fyrsta flokks viðhald undir umsjón Minjasafnsins og virðist í eins góðri hirðu og frekast er unnt.  Minjasafnskirkjan sómir sér vel á þessum stað, í jaðri Minjasafnsgarðsins og kallast skemmtilega á við nágranna sinn norðanmegin, Nonnahús. Er hún jafnvel talin falla betur að umhverfi sínu en fyrirrennari hennar hefði gert  og virðist allt eins geta hafa staðið þarna alla tíð (sbr. Haraldur Þór Egilsson 2007:174). Kirkjan stendur eins og nokkur krúnudjásn við aðkomuna að Minjasafninu enda í raun safngripur. Minjasafnskirkjan var friðlýst þann 1. janúar 1990. Myndirnar af Minjasafnskirkjunni eru teknar 8. apríl 2025 en myndirnar sem teknar eru inni í kirkjunni eru teknar 17. júní 2022. Myndirnar af Svalbarði og Svalbarðskirkju eru teknar 3. nóvember 2019.

 

Vígsluljóð Minjasafnskirkju

Þú gamla, lága guðshús,

sem gestum opnar dyr,

enn leið í djúpri lotning

er lögð til þín sem fyr.

Vor önn er yndisvana,

vor auður gerviblóm,

því heimur, gulli glæstur,

án guðs, er fánýtt hjóm.

 

Fyrr gestur göngumóður

við grátur þínar kraup.

Margt tár í þögn og þjáning

á þessar fjalir draup.

Hér æskan ljúf, í auðmýkt,

sín örlög Guði fól.

Hér skyggðu þyngstu skuggar.

Hér skein og björtust sól.

 

Þú varst hin milda móðir.

Þín miskunn allra beið.

þú veittir hjálp og hugdirfð

að halda fram á leið.

Það ljós, er lýðum barstu,

um langa vegu sást.

— Þú enn ert vonum viti.

Þín vegsögn engum brást.

 

Og kæra, aldna kirkja,

í kyrrþey beiðstu þess,

að yngjast, endurvígjast,

og öðlast fyrri sess.

Enn bljúg, í hljóði beðin,

er bæn í fangi þér.

— Hið gamla, lága guðshús

vor griðastaður er.

 Kristján frá Djúpalæk

Heimildir:

Haraldur Þór Egilsson. 2007. Minjasafnskirkja. Í Jón Torfason og Þorsteinn Gunnarsson (ritstj.): Kirkjur Íslands. 10. bindi. bls. 173-197. Reykjavík: Þjóðminjasafn í samvinnu við Húsafriðunarnefnd, Fornleifavernd, Biskupsstofu, Minjasafnið á Akureyri og Byggðasafn Dalvíkur.

Haukur Ingjaldsson, Jón Sigurðsson og Steingrímur Baldvinsson. 1963. Byggðir og bú. Aldarminning búnaðarsamtaka Suður- Þingeyinga í máli og myndum. Búnaðarsamband Suður Þingeyinga gaf út.

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni Húsakönnun - Fjaran og Innbærinn 2012. Endurskoðun könnunar frá 1982 og deiliskipulags frá 1986

Kristmundur Bjarnason. 1961. Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni. Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs.

Pétur Sigurgeirsson. 1972. Minjasafnskirkjan á Akrureyri. Í Heima er bezt 12. tbl. 22. árg. bls. 404-405. Slóð: Heima er bezt - Nr. 12 (01.12.1972) - Tímarit.is