Hús dagsins: Hvassafell

Sunnan hæsta fjalls Eyjafjarðar, Kerlingar, standa einnig há og brött fjöll eða fjallabálkar og milli þeirra djúpir dalir sem liggja þvert á Eyjafjörðinn, eða austur-vestur. Næst sunnan Kerlingar er Finnastaðadalur og Möðrufellsfjall en sunnan þess er Skjóldalur og Hvassafellsfjall. Fjöll þessi tengjast hinu mikla fjalllendi, er tengist Glerárdal í norðri og Öxnadal í vestri og ná allt að 1400 metra hæð. Á þessu svæði hafa einhver ósköpin öll gengið á í fyrndinni, gífurleg eldvirkni í milljónir ára  hefur hlaðið upp margra tuga laga víðáttumiklum hraunstafla. Löngu síðar, á hundruðum þúsunda eða milljónum ára hafa ísaldarjöklar grafið og tálgað hina stórskornu dali í jarðlagastaflann  mikla og þegar þeir hopuðu hafa sumar hlíðarnar gefið sig með ofsafengnum berghlaupum. Reginöfl þessi hafa skapað sérlega geðþekka og fallega sveit, sem undir Hvassafellsfjalli og þar suður af kallast Undir fjöllum. Þar má m.a. finna bæinn Hvassafell sem Hvassafellsfjallið heitir eftir og þar stendur sérlega reisulegt, tæplega aldargamalt steinhús.

    Íbúðarhúsið í Hvassafelli er einlyft steinhús, byggt 1926, á háum kjallara og með háu risi og miðjukvisti. Veggir eru múrhúðaðir og bárujárn á þaki. Margskiptir krosspóstar eru í gluggum en þeir eru nýlegir og væntanlega í samræmi við upphaflegt útlit hússins, en lengi vel voru þverpóstar í gluggum. Húsið, sem er í eðli sínu einföld og látlaus steinsteypuklassík, prýðir nokkuð skraut. Undir rjáfri á stöfnum og kvisti eru einnig bogalaga smágluggar, smáatriði sem engu að síður hafa mikið að segja um heildarútlit og svip hússins. Á stöfnum og kvisti eru bogadregnir steyptir kantar og toppar, áhrif frá svokölluðum nýbarrokkstíl  og var nokkuð algengt í steinhúsum þess tíma sem húsið er byggt. Grunnflötur hússins er nálægt 12x9m auk 2x2m útskots á bakhlið.

    Hvassafell stendur sem fyrr segir undir Hvassafellsfjalli, í langri og aflíðandi hlíð neðan fjallsins. Bærinn stendur nokkurn veginn beint neðan við fremsta hnjúk Hvassafellsfjall, sem kallast Hestur og er um 1200m hár. Hæstu hlutar fjallabálksins vestur af Hvassafellsfjalli ná yfir 1300 metra hæð ofan Nautárdals, langt inni á Skjóldal. Að heimreiðinni, sem er um 190 metra löng, eru um 4 kílómetrar að Eyjafjarðarbraut vestri um Dalsveg en sé farinn Finnastaðavegur er vegalengdin að sama vegi 7,5km. Frá miðbæ Akureyrar eru um 27 kílómetrar að hlaðinu á Hvassafelli.  Sögu Hvassafells, sem löngum var og er stórbýli má rekja til fyrstu aldar Íslandsbyggðar, þar var bænhús á miðöldum og árið 1712 var jörðin eign Munkaþverárklausturs. Í fyrndinni tilheyrði Hvassafelli skógur í Núpufellsskógum en heimildir eru um það frá lokum 14. aldar (sbr. Adolf Friðriksson, Elín Ósk Hreiðarsdóttir, Orri Vésteinsson og  Sædís Gunnarsdóttir [án árs]:82). Jónas Hallgrímsson var á barnsaldri settur í fóstur á Hvassafelli hjá móðursystur sinni, Guðrúnu Jónsdóttur, eftir sviplegt fráfall föður hans. Móðir hans, Rannveig Jónsdóttir var fædd í Hvassafelli og var af hinni valinkunnu ætt, sem kennd er við bæinn. Þúsundir, ef ekki tugþúsundir Íslendinga auk þó nokkurra Bandaríkjamanna og Kanadabúa (afkomendur vesturfara) eru af Hvassafellsætt og þar með skyldir Jónasi Hallgrímssyni og móðurfólki hans.  

    Förum nú hratt yfir sögu, til fyrsta áratugs 20. aldar, en þá voru ábúendur þau Júlíus Gunnlaugsson frá Draflastöðum og Hólmfríður Árnadóttir, fædd á Melum í Fnjóskadal. Samkvæmt Byggðum Eyjafjarðar hófu þau búskap að Hvassafelli árið 1907 (Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:823) en foreldrar Hólmfríðar, Árni Guðnason og Kristbjörg Benediktsdóttir höfðu búið að Hvassafelli frá árinu 1900. Í upphafi búskapartíðar Júlíusar og Hólmfríður að Hvassafelli stóð þar torfbær eins og víðast hvar í sveitum landsins. Í honum mun hafa verið m.a. þríhólfa baðstofa 10,8x3,7m að stærð, og tvær stofur 5,8x3,2m hvor ásamt skemmum undir alls fjórum burstum (sbr. Jónas Rafnar 1975:52). Um var að ræða nokkuð veglegt hús, af torfbæ að vera, enda Hvassafell löngum stórbýli. En þegar leið á 20. öldina þótti einsýnt, að framtíðin lægi í steinsteypu eða timbri fremur en torfbæjum og um 1926 reistu þau Júlíus og Hólmfríður og synir þeirra, Pálmi og Benedikt nýtt og veglegt steinhús, sem var á pari við veglegustu hús Akureyrar. Hver teiknaði húsið er greinarhöfundi ekki kunnugt um en það má „leika sér“ með tilgátur þess efnis.  Hvassafellshúsið er nokkuð sviplíkt húsum á svipuðum  aldri við t.d. Eyrarlandsveg og Brekkugötu. Húsið við Eyrarlandsveg 20, sem Tryggvi Jónatansson múrarameistari teiknaði (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir 2016:41), er t.d. nokkuð sviplíkt Hvassafelli en Tryggvi var einn af ötulustu húsahönnuðum á þessum tíma og teiknaði fjölmörg, svo kannski má segja, að „tölfræðilega“ séu mestar líkur á að Tryggvi hafi teiknað hús frá þessum tíma. Þá má einnig sjá ákveðin líkindi við Eyrarlandsveg 22 og Strandgötu 33 en þau hús teiknaði Ólafur Ágústsson húsgagnasmiður (sbr. Hanna Rósa Sveinsdóttir 2016:42 og Bjarki Jóhannesson 2021:57). Þessi byggingarstíll, nýklassík undir áhrifum frá nýbarrok var hins vegar ekki óalgengur í steinhúsum þess tíma og þó nokkrir sem teiknuðu slík hús, svo tilgátur á borð við framangreindar eru afar hæpnar og skal auðvitað tekið með öllum hugsanlegum fyrirvörum.  Hvassafells er ekki getið í verkaskrá Guðjóns Samúelssonar í veglegri ævisögu hans (Pétur H. Ármannsson, 2020) svo ólíklegt er, að húsið sé eitt af verkum hans.  Greinarhöfundur þiggur að sjálfsögðu með þökkum allar ábendingar um hönnuð Hvassafellshússins (og aðrar ábendingar frá lesendum yfirleitt).

     Nýja húsið var reist austan við gamla bæinn og mun um  tíma hafa verið búið í báðum húsum samtímis (sbr. Adolf Friðriksson, Elín Ósk Hreiðarsdóttir, Orri Vésteinsson og  Sædís Gunnarsdóttir [ár árs]:82). Á rafræna ljósmyndasafninu Sarpinum má sjá mynd af Hvassafellshúsinu, líkast til nýreistu, og glittir þar í eina burst gamla bæjarins. Skömmu eftir byggingu nýja hússins, eða árið 1930, tóku þeir bræður, Benedikt og Pálmi við búskap af foreldrum sínum og virðist þannig hafa verið tvíbýlt. Íbúðarhúsið skiptist í tvo eignarhluta, væntanlega eftir miðju, og bjuggu þeir bræður og fjölskyldur þeirra í hvorum hluta fyrir sig. Árið 1934 var nýja húsið í Hvassafelli metið til brunabóta og lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðarhús úr steinsteypu með járnþaki. Veggir eru einfaldir með innþiljum og steypt á milli. Steypt gólf í kjallara og skilrúm úr timbri með steinvegg eftir endilöngu húsinu í kjallara og á stofuhæð og lofthæð. Á stofuhæð fjórar stofur og tvö eldhús og á lofthæð sex herbergi [Af þessu má ráða, að húsið hafi skipst í eignarhluta eftir miðju fremur en að hvor hæð hafi verið eignarhluti, þ.e.a.s. tvö eldhús eru á neðri hæð]. Stærð hússins var sögð 12x9m og hæð 7,3m, miðstöð til upphitunar og steinolía til ljósa. Eignarhlutar þeirra Benedikts og Pálma Júlíussona voru metnir á 8750 krónur hvor um sig og heildarmat hússins þannig 17.500 krónur. (Sbr. Brunabótafélag Íslands 6. mars 1934)

    Þegar Byggðum Eyjafjarðar voru fyrst gerð skil á prenti árið 1970 voru þau Einar Benediktsson og Álfheiður Karlsdóttir búsett að Hvassafelli og búa hér félagsbúi ásamt Hauki Benediktssyni (bróður Einars) og Rögnu Rósberg Hauksdóttur. Kemur fram, að þau hafi tekið við búinu þegar faðir þeirra bræðra féll frá árið 1962. Faðir þeirra var téður Benedikt Júlíusson, sem hér hafði stundað búskap frá 1930. Bústofninn árið 1970 taldi alls 67 nautgripi (32 kýr og 35 geldneyti), 240 fjár og 10 hross. Túnstærð er þá sögð 39,24 hektarar og töðufengur um 2000 hestar af heyi (Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson 1973:305). Álfheiður og Einar bjuggu hér til ársins 1982 er Sigmundur Sigurjónsson og Margrét Jósefsdóttir fluttust hingað. Árið 1990 var Tryggvi  Jóhannsson frá Krónustöðum fluttur að Hvassafelli en fyrrnefnd Einar og Álfheiður áttu jörðina, svo enn var hún í eigu afkomenda Júlíusar Gunnlaugssonar og Hólmfríðar Árnadóttur. Taldi þá bústofninn 82 nautgripi (34 kýr) og 10 fjár en ræktað land taldist tæpir 60 hektarar (Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon 1993:822). Árið 2010 eiga þau býlið og búa þar núverandi (2023) eigendur og íbúar, téður Tryggvi Jóhannsson og Guðrún Harðardóttir. Þá eru nautgripirnir orðnir 237, þar af 60 kýr. Auk þeirra voru 15 alifuglar en fjárbúskap hafði þá verið hætt. Nýtt, tæplega 1000 fermetra fjós hafði þá verið reist þremur árum fyrr. Ræktað land mældist þá 67,7 hektarar (Sbr. Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013: 455).

     Íbúðarhúsið í Hvassafelli er reisulegt, skrautlegt og myndarlegt hús á hinu prýðilegasta bæjarstæði. Það er í mjög góðri hirðu, gluggar og þak virðast t.d. nýleg.  Húsið,  ásamt nærliggjandi byggingum, mynda skemmtilega heild sem er til mikillar prýði í gróskumikilli og fallegri sveit. Aðrar byggingar í Hvassafelli eru m.a. geldneytahús sem reist var árið 1945 sem fjárhús, hlaða frá sama ári, geymslur byggðar 1950 og 1976 og fjós frá 1954 og 1968. Þá er einnig súrheysturn frá árinu 1950 en  greinarhöfundi þykja þau alltaf skemmtileg mannvirki, sem hvort tveggja setja svip á umhverfi og sjónræna heild sveita og eru minjar um búskaparhætti fyrri tíma. Nýjast af stærri Hvassafellsbyggingum, fulltrúi 21. aldar er svo veglegt  nýtísku fjós sem byggt var 2007. Myndin af Hvassafelli er tekin 3. júlí 2020 en myndirnar af húsunum við Eyrarlandsveg teknar í febrúar 2013 og myndin af Strandgötu 33 er tekin 21. maí 2022. Myndin af Hvassafellsfjalli er tekin 23. apríl 2020.

Heimildir: Adolf Friðriksson, Elín Ósk Hreiðarsdóttir, Orri Vésteinsson og  Sædís Gunnarsdóttir. [Án árs]. Fornleifaskráning í Eyjafirði IX: Fornleifar í Grundarplássi og undir Fjöllum. Minjasafnið á Akureyri Fornleifastofnun Íslands FS037-94015 pdf-útgáfa: Fornleifaskráning í Eyjafirði IX. Fornleifar í Grundarplássi og undir Fjöllum (minjastofnun.is)  

Ármann Dalmannsson, Eggert Davíðsson, Sveinn Jónsson. 1973. Byggðir Eyjafjarðar II. bindi Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðarsveit.

Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni husakannanir.minjastofnun.is/Husakonnun_147.pdf

Brunabótafélag Íslands. 1934. Hvassafell. Í Virðingabók Brunabótafélags Íslands Saurbæjarhreppsumboð, bók I. 1933-1944. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri. HsksjAk. H11/41

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Guðmundur Páll Steindórsson, Jóhann Ólafur Halldórsson og Valdimar Gunnarsson. 2013. Byggðir Eyjafjarðar 2010. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Minjasafnið á Akureyri, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2016. Akureyrarbær; Menntaskólinn á Akureyri og nærliggjandi íbúðarsvæði. Húsakönnun. Pdf-skjal á slóðinni http://www.akureyri.is/static/files/Skipulagsdeild/Deiliskipulog/Menntaskolinn_og_ibudasvaedi/husakonnun_ma.pdf

Jónas Rafnar. 1975. Bæjalýsingar og teikningar. Akureyri: Sögufélag Eyfirðinga.

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

ES. Greinarhöfundi bárust eftirfarandi ábendingar frá Gunnari Jónssyni vegna umfjöllunar um Saurbæ og skal þeim komið á framfæri hér:

sr. Gunnar Benediktsson kom að Saurbæ árið 1920 (ekki 1921).

Íbúðarhúsið í Saurbæ er nokkuð örugglega byggt 1927 og fjósið 1929. 

Þá var ranglega farið með nafn Sigrúnar Þuríðardóttur, konu Sveinbjarnar Sigtryggssonar, á einum stað og hún kölluð Sigríður Þorsteinsdóttir.

Er þessu hér með komið á framfæri, beðist velvirðingar og Gunnar Jónssyni þakkað kærlega fyrir. Þetta hefur verið leiðrétt á vefsíðu undirritaðs, arnorbl.blog.is.