Hús dagsins: Lækjargata 2a; Frökenarhús

Í miðju hinnar skemmtilegu húsaþrenningar á horni Aðalstrætis og Lækjargötu er svokallað Frökenarhús. Það telst standa nr. 2a við Lækjargötu enda þótt það standi, strangt til tekið, við Aðalstræti.  Samkvæmt Fasteignaskrá er skráð byggingarár Lækjargötu 2a, 1824. Ef það er rétt, er Lækjargata 2a annað elsta hús Akureyrar, hafandi rúman áratug framyfir Gamla Spítalann (1835). Hins vegar liggja fyrir nokkuð óyggjandi heimildir fyrir því, að húsið sé ekki byggt fyrr en 1839-40. Þar kemur við sögu enginn annar en amtmaðurinn og skáldið valinkunna Bjarni Thorarensen.  Við könnun á uppruna húsa eru fundargerðarbækur bygginganefndar með áreiðanlegustu og mest afgerandi heimildunum sem bjóðast. En Bygginganefnd tók ekki til starfa fyrr en 1857, þannig að hús sem byggð eru fyrir þann tíma rötuðu ekki í bókanir hennar. 

Lækjargötu 2a byggði Margrét Thorarensen, dóttir Stefáns amtmanns Thorarensen á Möðruvallaklaustri.  Að öllum líkindum er húsið annað húsið í Akureyrarsögunni sem kona byggir, en nokkrum árum fyrr, 1834, hafði Vilhelmína nokkur Lever byggt hús þar sem nú er Hafnarstræti 23. Þess má geta, að þessar tvær heiðurskonur, sem fyrstar kvenna byggðu hús á Akureyri, voru nánast jafnöldrur, Vilhelmína fædd 1802 en Margrét 1803. Þess má líka geta, að þær létust sama ár, 1879.  

Lækjargata 2a er einlyft timburhús með háu risi og tveimur smáum kvistum á framhlið. Á bakhlið er einn kvistur og viðbygging, einlyft með einhalla þaki og mun hún að hluta til grjóthlaðin. Á veggjum er timburklæðning, lóðrétt borð með listum yfir samskeytum, svonefnd listasúð, og bárujárn á þaki. Grunnflötur hússins er um 7,54x5,75m og bakbygging um 3x3m (ónákvæmt). Vesturhlið er örlítið lengri en húsið og Aðalstræti 6, sem áfast er húsinu að norðan, liggja ekki alveg hornrétt hvort að öðru. 

Það var í febrúar árið 1840 sem Bjarni Thorarensen skrifar í bréfi til Gríms Jónssonar að Margrét frænka hans sé að byggja sér hús. Og einnig hafa varðveist reikningar frá Gudmannsverslun sem staðfesta, að Margrét tók út efni til efni til húsbyggingar á svipuðum tíma og timbur til girðingar við nýtt hús í júní sama ár. (Sbr. Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir 2012) Það má því nokkurn veginn slá því föstu að Margrét hóf byggingu þessa húss sumarið 1839 og vann að byggingu þess fram á árið 1840. Árið 1845 er Margrét skráð í Manntali sem fröken” og jarðeigandi til heimilis að Akureyri öðrunafni Eyjafjarðar höndlunar eður verðslunarstaður og virðist hús hennar teljast númer 43 í verslunarstaðnum. En Margrét giftist aldrei og var ætíð nefnd fröken, meira að segja titluð sem slík í Manntölum og húsið nefnt Frökenarhús.  

Sem fyrr segir, lést Margrét Thorarensen árið 1879 og skömmu síðar eignaðist Stephan Stephansson húsið. Hann reisti árið 1894 viðbyggingu sunnan við húsið, sem síðar varð séreign og er nú Lækjargata 2. Frökenarhús varð þá Lækjargata 2a og er svo enn. Stephan Stephansson bjó hér til æviloka, 1919 og ekkja hans, Anna G. Melstad, orðlögð fyrir gestrisni og rausnarskap, flutti héðan ári síðar. Eignaðist þá Eggert Stefánsson símritari húsið og sama ár var húsið virt til brunabóta: „Íbúðarhús einlyft og tvílyft, einlyfti parturinn með háu risi og tvílyfti parturinn með láu [svo] risi“ Við framhlið voru 3 stofur, við bakhlið var ein stofa, eldhús og forstofa. Á lofti voru fimm íbúðarherbergi, tvær geymslur og lítill skúr við bakhlið. Tveir skorsteinar voru á húsinu. Húsið var þá sagt timburklætt með steinplötum og þak úr timbri og járnvarin. Athuga ber, að þessi lýsing á við bæði húsin, Lækjargötu 2 og 2a. Það var hins vegar á fimmta áratug síðustu aldar sem húsunum var skipt í tvo eignarhluta þegar Kristinn Jónsson keypti húsið af Pétri Guðmundssyni. Hafa síðan margir átt og búið í Frökenarhúsi, sem lengst af hefur verið einbýlishús.   

Húsið var frá upphafi timburklætt, líkt og tíðkaðist lengst af. Árið 1956 var húsið hins vegar múrhúðað eða forskalað og gluggum breytt og var það svo til ársins 2021. Fóru þá fram gagngerar endurbætur á húsinu, eftir teikningum Róberts Svavarssonar.  Miðuðu þær að því, að færa húsið sem næst upprunalegu útliti, múrhúð tekin af og lóðrétt timburborð sett í staðinn og lóðréttum póstum skipt út fyrir sexrúðuglugga. Í stað stallað bárustáls kom bárujárn.  Skemmst er frá því að segja, að þær endurbætur hafa heppnast stórkostlega og er nú mikill sómi af þessu þriðja elsta húsi bæjarins. Rétt að nefna, að húsið var þó ekki til neinnar óprýði enda mjög vel við haldið.  

Frökenarhús er að sjálfsögðu friðlýst skv. aldursákvæði Þjóðminjalaga og tilheyrir auk þess einni elstu húsasamstæðu bæjarins. Í Húsakönnun 2012 segir á einum stað: „Húsin á horni Aðalstrætis og Lækjargötu mynda eina elstu húsaþyrpingu á Akureyri. Þau eru hluti af sögulegum kjarna gömlu byggðarinnar í hjarta gömlu Akureyri. Elsta húsið, Frökenarhús, Lækjargata 2A er byggt um 1840 og og er friðað nú þegar en það er órjúfanlegur hluti heildarinnar sem myndar þessa þyrpingu og því ætti friðunin að ná til hennar allrar” (Hjörleifur Stefánsson og Hanna Rósa Sveinsdóttir 2012: 19). Skemmst er frá því að segja, að nú eru öll húsin í þessari torfu aldursfriðuð en hin svokallaða 100 ára regla gekk í gildi skömmu eftir að umrædd húsakönnun var gerð. Myndirnar eru teknar 19. Desember 2015 og 9. ágúst 2022.  

Heimildir:  

Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu 

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf 

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík. Örn og Örlygur 

Ýmis manntöl og gögn á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í  texta. 

 

Hús dagsins: Lækjargata 2

Norðanmegin á horni Lækjargötu og Aðalstræti er að finna einhverja áhugaverðustu og elstu húsasamstæðu Akureyrar. Um er að ræða Aðalstræti 6, Lækjargötu 2a og Lækjargötu 2. Yst er Aðalstræti 6, sem byggt er 1850, þá Lækjargata 2a, sem mun þriðja eða fjórða elsta hús bæjarins. Heimildum ber raunar ekki saman um byggingarár, en nokkuð víst þykir, að það sé byggt 1840. Skráð byggingarár þess er hins vegar 1824, og sé það rétt, er húsið það annað elsta á Akureyri. Yngst og syðst, á horni Aðalstrætis er hins vegar Lækjargata 2. Það hús er byggt árið 1894 sem viðbygging við téða Lækjargötu 2. Eldri húsin tvö voru stakstæð fyrstu árin en tengdust með viðbyggingu árið 1862. Þessa ágæta, ef ekki heilögu, þrenning verður tekin fyrir í næstu tveimur pistlum frá suðri til norðurs og hefjum við leikinn við Lækjargötu 2. Svo vill til, að framan af voru núverandi Lækjargata 2 og 2a sama eignin, sem getur ruglað einhverja í ríminu, en hér er yfirleitt talað um núverandi Lækjargötu 2a (áður hluta nr. 2) sem Frökenarhús.

Það var í apríl árið 1894 að bygginganefnd bæjarins kom saman á fundi til þess, eftir beiðni Stephans Stephansen, að mæla fyrir viðbyggingu við hús hans, Lækjargötu 2: „Til suðurs 8 ½ al. á lengd og 11 ál. á breidd. Austurhliðin á þessari nýbyggingu nær 1 ¼ ál. frá grundvelli hússins, í beina línu við gestgjafa Jensens hús[...]“. (Bygg.nefnd. Ak. 1894:102) M.ö.o. byggingin yrði u.þ.b. 5,4x6,9m að grunnfleti og austurhlið skagaði um 80cm út frá hlið eldra hússins. Þá setti bygginganefnd ýmis skilyrði varðandi hæð rissins og gluggasetningu suðurhliðar og nefndi, að ef hækka þyrfti grindina, mætti Stephan lækka risið sem því næmi.

Lækjargata 2 er tvílyft timburhús með lágu, aflíðandi risi, á lágum steingrunni. Það er klætt panel eða vatnsklæðningu á veggjum og bárujárni á þaki og krosspóstar eru í gluggum. Grunnflötur mun um 5,4x6,9m. En í upphafi var húsið, líkt og Lækjargata 2a, Frökenarhús, einlyft með háu risi og sneri stafn til suðurs, þ.e. að Lækjargötu. Á myndum má sjá, að tveir gluggar hafa verið á framhlið, pappi á þaki og vatnsklæðning á veggjum. Á suðurstafni voru inngöngudyr og gluggi fyrir miðju efri hæðar og annar smærri undir súð. Núverandi lag fékk húsið árið 1902 er Stephan endurbyggði það eftir brunann mikla í desember 1901. Hafði þá einkum rishæðin skemmst, svo hann reif risið og byggði aðra hæð á húsið og „sneri því“ á þann hátt, að með breytingunni sneru stafnar hússins austur-vestur.  

 

Stephan Stephansson (1843-1919) sem reisti húsið, hafði eignast Lækjargötu 2, svonefnt Frökenarhús, árið 1883. Stephan, sem var frá Höfðabrekku í V-Skaftafellssýslu, var jafnan titlaður umboðsmaður en hann var umboðsmaður klausturjarða Möðruvalla og var auk þess bankagjaldkeri. Kona hans, Anna Guðrún Pálsdóttir Melstad, sem tók upp ættarnafn Stephans, Stephensen. Hún var sagnfræðingur og fræðikona, sem m.a. tók að sér að kenna ungum stúlkum m.a. tungumál, hannyrðir og hljóðfæraleik.  Í tímaritinu Hlín frá 1927 má finna sérlega ítarlega minningargrein um Önnu Stephensen eftir Kristínu Matthíasson og rétt að grípa aðeins niður í henni, en hún lýsir því fyrst þegar hún kom að Lækjargötu 2 Akureyrar haustið 1902: í nánd við [Hótel Akureyri, Aðalstræti 12] það stóð einkennilega lagað hús, sem auðsjáanlega ekki hafði farið varhluta af brunanum. Helmingur þess var með háu risi, lágt undir þakskegg og gluggarnir með smáum rúðum. En við suðurendann hafði verið bygt [svo] með alt [svo] öðru sniði — tvílyft, með flötu þaki og stórar rúður gluggunum. Ribsberjarunnar uxu upp við húsið og teygðu sig upp með veggnum báðum megin við gluggana. Þrátt fyrir ósamræmið í byggingarlaginu, var húsið aðlaðandi og heimilislegt“. Það fylgir einnig sögunni, að heimilið ilmaði af nellikum og rósum í gluggum og veggina prýddu hinar ýmsu myndir af ættingjum. Þá segir Kristín: „Viðkunnanlegt með afbrigðum var að vera gestur hjá frú Stephensen. Auðsjeð [svo] var að henni var unun að sjá ný andlit, kynnast nýjum hugsunum og heyra nýjungar annarstaðar. Viðræður hennar báru vott um mikinn fróðleik og víðsýn“. Ræddi hún jafnan hin ýmsu málefni við gesti sína og skemmti þeim með hljóðfæraspili, söng og góðgæti: — En þegar fór að rökkva var kveikt á stórum lampa með rauðu glasi. Varpaði ljósið hlýjum bjarma á ljósbláa veggina — en frú St.[ephensen ] tók fram gítar sinn og ljek[svo] undir söng sínum. Voru það gömul lög eftir Mozart, Weber og Boieldieu. — Inni í borðstofunni, sem lá þrepi neðar, glampaði á messingketil, kínverska bolla og rauð begóníublóm. Frú Stephensen hugsaði líka um líkamlegar þarfir gesta sinna, og þegar söngnum var lokið, sótti hún allskonar góðgæti inn í hurðhvelfdan hornskáp og bar fram. (Kristín Matthíasson 1927: 81-84).  Stephan Stephensen bjó hér til dánardægurs 1919 en Anna Pálsdóttir Melstad Stephensen fluttist til Reykjavíkur árið 1920. Hún lést árið 1922, tæplega 77 ára gömul.

Árið 1920 er eigandi hússins Eggert Stefánsson símritari frá Þóroddsstöðum í Ljósavatnshreppi. Svo virðist sem höfundi hafi orðið á örlítil yfirsjón við lestur manntala við skrifin um Lækjargötu 2b, þar sem hann telur Eggert og Yrsu Nielsen búsett í Lækjargötu 2b. Staðreyndin er sú, að þar bjó árið Karl Magnússon, sem breytti því húsi úr hlöðu í íbúðarhús. Árið 1920 eru raunar tvö hús skráð sem Lækjargata 2, Karl skráður í öðru og Eggert í hinu. Það er einmitt 16. júlí 1920 sem Lækjargata 2 er virt til brunabóta. Þá er það sagt „Íbúðarhús einlyft og tvílyft, einlyfti parturinn með háu risi og tvílyfti parturinn með láu [svo] risi“ Við framhlið voru 3 stofur, við bakhlið var ein stofa, eldhús og forstofa. Á lofti voru fimm íbúðarherbergi, tvær geymslur og lítill skúr við bakhlið. Tveir skorsteinar voru á húsinu. Húsið var þá sagt timburklætt með steinplötum og þak úr timbri og járnvarin. Umræddar steinplötur munu hafa verið steinskífur, sem prýddu þó nokkrum Akureyrsk timburhúsum framan af 20. öld en er nú aðeins á tveimur húsum á Oddeyri.

Um 1940 eignast Pétur Guðmundsson húsið og selur Kristni Guðmundssyni, Frökenarhús. Komst þá núverandi íbúðaskipan á, þ.e. Frökenarhúsið varð Lækjargata 2a. Sjálfsagt hafa fá hús á aldur við Lækjargötu 2, sem er 128 ára þegar þetta er ritað, skipt jafn sjaldan um eigendur og íbúa. Árið 1948 eignuðust húsið þau Aðalheiður Albertsdóttir og Sigtryggur Jónsson og skemmst er frá því að segja, að sonur þeirra, Jóhann býr hér enn. Árið 2016 tók Kristín Aðalsteinsdóttir viðtal við hann í bókinni og segir hann m.a. frá því, að hér hafi þau verið 13 þegar mest var, einn vaskur og „engin þægindi“. Húsið var klætt steinskífunni þegar hann flutti hingað ásamt foreldrum sínum, síðar var þeim skífuklæðningunni út fyrir asbest og að lokum kom núverandi vatnsklæðning. Jóhann segir húsið hlýtt og vandað. (sbr. Kristín Aðalsteinsdóttir 2017: 133) Í lok árs 1965 kviknaði í húsinu og skemmdist það töluvert en Jóhann Sigtryggsson og hans fólk endurbyggði það. Þannig hefur tvisvar kviknað í húsinu, því sem fyrr segir skemmdist það í bæjarbrunanum 1901.

Lækjargata 2 er í senn látlaust og stórglæst hús. Það er í mjög góðri hirðu og til mikillar prýði, hvort heldur sem það er skoðað eitt og sér, eða í samhengi við næstu hús í þessari áhugaverðu og einni elstu húsasamstæðu bæjarins. Í Húsakönnun 2012 er það metið með hátt varðveislugildi, einstakt hús og hluti einstakrar götumyndar, auk þess sem húsið er friðað vegna aldurs. Meðfylgjandi myndir eru teknar 9. ágúst 2022 og 14. nóv. 2021.

Heimildir: Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902.  Fundur nr. 102, 13. apríl 1894. Óprentað og óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Elstu fundargerðabækur Bygginganefndar eru aðgengilegar á vef Héraðsskjalasafnsins Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Brunabótamat 1917-22. Varðveitt á Héraðsskjalafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1917-1922 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Kristín Aðalsteinsdóttir. 2017. Innbær. Húsin og Fólkið. (Viðtal við Jóhann Sigtryggsson). Akureyri: Höfundur.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík. Örn og Örlygur

Ýmis manntöl og gögn á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Svívirðilegt athæfi

Svívirðilegt athæfi og ekkert minna en tilræði. Ég veit ekki hvernig þetta bar að, en af frásögninni að dæma virðist þetta hafa verið einhver undirliggjandi pirringur gerenda, sbr. frásögn Maríu Agnar: "Ég er ekki búin að átta mig á því hvað fólk get­ur hatað hjól­reiðafólk mikið". Því miður virðist vera til örsmár hópur fólks sem telur hjólreiðafólk þriðja flokks borgara eða allt að því réttdræpt: Af því að hjólreiðafólk er "alltaf fyrir" og "fer ekki eftir reglum"  séu svona djöfuls ofbeldisverk allt að því réttlætanleg. Til allrar lukku er það mest "í kjaftinum" eða kannski öllu heldur á lyklaborðum þessa smáa hóps. Þetta kom nokkuð berlega í ljós fyrr í sumar, þegar ekið var á hjólreiðamann á Laugavegi. Það var nánast ótrúlegt að horfa upp á það á athugasemdakerfum, að fjölmargir tóku beinlínis upp hanskann fyrir ódæðismanninn og að hjólreiðamaðurinn, eða hjólreiðamenn yfirhöfuð gætu bara sjálfum sér um kennt fyrir svona lagað. Af því að hjólreiðafólk "tefur umferðina", er "alltaf fyrir" og "fer ekki eftir umferðarreglum" veldur ótta og óþægindum hjá gangandi vegfarendum. Alhæfingar-rugl og þrugl- þó vissulega séu til dæmi um þetta allt saman. Sem betur fer virðast ekki hafa verið borið á sömu viðbrögðum við þessa frétt. Og af því nú haustar og styttist og veturinn og þá hljómar reglulega söngurinn um að "hjól eiga að vera inni á veturna" og "það á bara að hjóla á sumrin" og að það sé peningasóun að ryðja hjólastíga. Auðvitað má fólk hafa sínar skoðanir á hjólreiðafólki og hjólreiðum sem samgöngumáta.  En allir hljóta að vera sammála um það, að svona lagað er ólíðandi- eins og allt annað ofbeldi!

 

Lenti næstum undir bíl eftir árás