Hús dagsins: Aðalstræti 14, Gamli Spítalinn

Aðalstræti 14 eða Gamli Spítalinn var reistur 1835 og er því næst elsta hús sem enn stendur á Akureyri. Er húsið talið fyrsta tvílyfta íbúðarhúsið hérlendis. En húsið reistu þeir Baldvin Hinriksson og Eggert Johnsen, sá fyrrnefndi hóf bygginguna og seldi húsið óklárað til Eggerts sem lauk byggingunni. Fyrstu 40 árin var húsið íbúðarhús en árið 1873 gaf kaupmaðurinn Friðrik C.M. Gudmann bænum húsið sem hæli fyrir sjúklinga eða spítala. Var spítalinn vígður 7.júlí 1874. Þá var reist viðbygging norðan við húsið ( ljósgræn t.h.) og var hún lengst af einlyft með háu risi. Sjúkrarými voru á efri hæð suðurhluta en íbúð fyrir lækni. Líkhús og þvottahús var í norðurenda sem og baðhús fyrir almenning, líkast til það fyrsta á Akureyri. Húsið var spítali í um aldarfjórðung en 1898 fluttist spítalinn í nýtt og vandað hús við Spítalaveg. Síðan þá hefur húsið verið íbúðarhús lengst af. Enn er búið í norðurendanum, en hann eyðilagðist í eldsvoða 1961 og var gjörbreytt við endurbyggingu. Ekki hefur verið búið í suðurenda í áratugi en sá hluti hafði merkilega lítið verið breytt í gegn um tíðina. Unnið hefur verið að endurgerð hans í um áratug en öll sú endurgerð miðast við að halda sem í mest hið upprunalega. Við endurgerðina hefur m.a. fundist gamalt eldstæði sem ekki var vitað um; það hafði verið falið undir veggjum einhvern tíma, hugsanlega þegar húsið var innréttað sem spítali. Þá hefur grjóthlaðinn kjallari verið endurhlaðinn. Öfugt við mörg eldri hús mun Gamla Spítalanum alla tíð hafa verið vel við haldið og aldrei verið í niðurníðslu í lengri tíma. Eftir því sem ég best veit er hugmyndin sú að opna í húsinu lækningaminjasafn þegar endurgerð þess líkur. Þessi mynd er tekin í júní 2006 en húsið hefur tekið nokkrum breytingum síðan þá, m.a. verið málað og settir í það nýir gluggar og útihurð.

Súlur

Fyrst ég á annað borð er byrjaður að skrifa um fjöll er allt eins gott að halda því áfram. Getur einhver ímyndað af hverju myndin  hér að neðan er. Þetta er, eins ótrúlegt og það kann að hljóma, Súlutindur, ofan Akureyrar. Súlur eru sannkallað bæjarfjall Akureyringa en það er í raun aðeins önnur súlan, Ytrisúla sem sést frá Akureyri. Súlur er samheiti tveggja tinda, Ytri- og Syðri Súlna en fleirtöluheitið er jafnan notað yfir Ytrisúluna eina. Súlutindar eru taldir 8-9milljón ára gamlir, hluti fornrar megineldstöðvar sem mun hafa náð yfir fjallgarðinn að Kerlingu og Hlíðarfjall. Súlur tengjast með örmjóu eiði úr líparíti en sú bergtegund mjög ríkjandi í Súlunum. Súlur eru sagðar 1213m en það er hæð Syðri Súlu. Ytri Súla er örlítið lægri, um 1170m. Tindarnir eru frábrugnir í útliti, syðri tindurinn er nokkurn vegin ferningslaga og flatur að ofan en ytri tindur er í laginu eins og oddhvass pýramídi með þríhyrndan grunnflöt, en flöturinn á toppi Ytrisúlu er ca.15 fermetrar. Líkt og allt svæðið í kring eru Súlurnar mikið mótaðar af ísaldarjöklum. Myndin hér til hliðar sýnir einmitt gilskorninga sem eru fornir farvegir jökuláa, en mikið er um slíkar rásir í Ytrisúlu. Þeirra mest er sk. Djúpagil en þessi mynd er tekin í neðri kjafti þess í um 700 m hæð. Undir tindunum er mikil háslétta til norðausturs, Súlumýrar. Þær liggja að jafnaði í um 400m hæð en hæstu punktar þeirra fara yfir 500m. Súlur eru mjög fjölfarnar af göngufólki. Algengasta gönguleiðin liggur frá ruslahaugunum og er sú leið merkt með stikum. Þá hafa myndast stígar eftir þeirri leið. Sú leið liggur fyrst fram Glerárdalinn í átt að tindinum og er hækkunin lítil til að byrja með. Þá liggur hún eftir barmi Djúpagils upp á hátindinn. Einnig getur verið áhugavert að kíkja ofaní gilið en það tefur dálítið gönguna. Þessi ganga tekur ca. 2,5-3klst. Þá er einnig hægt að fara Mýrarnar ofan við Öskuhaugana eða beint frá Kjarnaskógi en þær leiðir eru mun lengri vegna Súlumýranna, en ruslahaugaleiðin sneiðir nokkurn vegin framhjá mýrarstallinum. Styst er sennilega að fara beint af augum upp frá Kristnesi. Þess má kannski geta að Súlur er eitt af þessum fjöllum þar sem menn freistast oft til að halda að næsti hjalli sé hátindurinn en svo er reynist ekki vera, enda röð af "fölskum tindum" við og ofan Djúpagils. Þegar upp er komið er ágætis útsýni. Í besta skyggni má sjá fjöllin á Austurlandi, Dyrfjöll í Borgarfirði, Herðubreið og Snæfell. Hlíðarfjallið byrgir hins vegar sýn til vesturs og fjöllin sunnan við (Bóndi, Kerling ) eru flest mikið hærri þannig að ekki sést þangað yfir. Þegar upp á Ytrisúlu er komið er aðeins fárra mínútna gangur yfir á þá syðri. Er þá venjan í Súlugöngum að láta staðar numið og halda niður, annað hvort sömu leið eða beint niður af Syðri Súlu niður að Hrafnagili. Ef menn eru hins vegar ekki þeim mun þreyttari er létt að fylgja fjallgarðinum eftir, upp á Bónda og þaðan yfir á Kerlingu en þá er komin ágætis dagsferð. Það er reyndar 400 metra viðbótarhækkun. Hitt er aftur algengara að menn fari á fyrst Kerlingu og fari svo tindana norðurúr og endi á Súlutindunum. Myndirnar í þessari færslu eru teknar í júlí 2006 og febrúar 2009.

Herðubreið 101

Þessi titill á færslunni vísar til þess að í dag, 13.ágúst, eru liðin 101 ár frá því fyrst var gengið upp á Herðubreið. Þar voru á ferðinni þýskur jarðfræðingur Hans Reck og Sigurður Sumarliðason bóndi og gengu þeir á fjallið að vest-norðvestan verðu líklega á svipuðum stað og núverandi uppganga er. En fjallið var fram að því talið ókleift. Herðubreið hefur löngum verið kölluð drottning Íslenskra fjalla og var árið 2002 kosin Þjóðarfjallið þar sem hún "keppti" við fjöll á borð við Snæfellsjökul og Heklu. Herðubreið er móbergsstapi en slík fjöll myndast í einu löngu hraungosi undir jökli en þá hleðst fjallið upp í einskonar kökustafla þar sem jökullinn hamlar útbreiðslu hraunsins. Ef ekki er jökull þegar svona gos á sér stað myndast dyngja, en dæmi um dyngjur eru Skjaldbreiður og Trölladyngja ( á því miður engar myndir af þeim ). Herðubreið myndaðist undir jökli á ísöld fyrir um 10 þúsund árum og er því mjög ungt fjall. Súlur og fjöllin við Akureyri eru t.a.m um 1000 sinnum eldri en Herðubreið!

Herðubreið þykir mjög tilkomumikil end sérlega regluleg í lögun, stendur ein og sér og sést langt að. Hún rís um 1100 m frá umhverfi sínu og er raunar á "tveim hæðum" þ.e. fyrst er um 900 m hár stapi en ofan á er hátindurinn um 200 m há dyngja. Alls er hæðin 1682 m* yfir sjávarmáli sem gerir Herðubreið næsthæsta fjall landsins utan jökla ( aðeins Snæfell er hærra, 1833m ). Ekki er tæknilega erfitt að ganga á Herðubreið. Aðeins er um eina örugga leið að ræða fyrir þá sem ekki eru þeim mun vanari ( eða klikkaðri!!!) og með þeim mun sérhæfðari búnað til klifurs. Sú leið er vestanmegin á fjallinu í stóru skarði í klettabeltinu. Þetta er brött leið í lausagrjóti en mjög stutt og þegar komið er upp á brúnina er létt og þægileg ganga, reyndar í stórgrýti, upp á hátindinn. Þessi ganga tekur frá uppgöngustað um 2,5-3klst. en ef gengið er frá Herðubreiðarlindum bætast líklega um 3klst. við þann tíma. Best er að fara að morgni dags því mjög oft er komin skýjahula á fjallið um hádegi. Útsýnið er stórkostlegt. Á neðri myndinni er horft til hásuðurs þar sem sér til Kverkfjalla og yfir Herðubreiðartögl. Ódáðahraun alltsaman er eins og útbreitt landakort og til norðurs sér á haf út. Austfjarðafjöllin, Dyrfjöll í Borgarfirði, Snæfell í austri og í norðri sjást háfjöllin á Hlíðarfjalli ( Kista, Strýta ) og svo auðvitað Kerlingin. Útsýnið takmarkast að sjálfsögðu að skyggninu sem getur verið ansi misjafnt.

* Mín einkamæling á Herðubreið með loftþrýstingshæðarmæli, ágúst 2003, sýndi reyndar 1740m...

Hús dagsins: Hafnarstræti 53, Gamli Barnaskólinn

Gamli Barnaskólinn er reistur árið 1900 og var byggingameistari hússins Bjarni Einarsson. Mjög var vandað til verksins og mun þetta hafa verið með fyrstu húsum með fullkominni miðstöðvarkyndingu. Kennsla hófst í húsinu strax árið 1900 og var húsið skólahúsnæði til 1930 er Barnaskóli Íslands, kallaður svo, nú Rósenborg var reistur. Fyrstu árin var einnig gosdrykkjaverksmiðja í kjallara hússins. Staðsetning þessa húss er engin tilviljun. Þannig er mál með vexti að þegar fyrir lá að reisa ætti sameiginlegan barnaskóla fyrir Innbæ* og Oddeyri voru menn ekki á eitt sáttir hvar hann skyldi standa. Allir vildu hafa hann sem næst sér. Því var vegalengdin á milli nyrsta hluta Innbæjar og syðsta hluta Oddeyrar mældur út og fundin miðjan sem var einmitt þarna. Samkomuhúsið reis síðan 6 árum síðar á þessum stað, af sömu ástæðu; miðja vegu milli bæjarhlutana tveggja. Ekki hefur hinsvegar fylgt sögunni við hvaða punkta var miðað þegar þessi mæling var gerð. Alltént finnst mér þessi staður einhvern vegin vera mikið nær Innbænum en Oddeyri. ( Prófaði að gamni mínu að mæla þetta á korti. Ef miðað er við að Oddeyri byrji við Ráðhústorg og Innbær nái að Höepfnersbryggju er vegalengdin 700m að Oddeyri en 400m til Innbæjar ) Eftir að húsið lauk hlutverki sínu sem skóli var það að hluta til íbúðarhús en Amtsbókasafnið hafði þarna einnig aðsetur. Búið var í húsinu fram undir 1980 en eftir það var húsið notað sem geymsluhúsnæði af Leikfélagi Akureyrar. Þá var húsið komið í mikla vanhirðu. Húsið var þá tekið allt í gegn að utan en 2006-07 var húsið endurbyggt alveg að innan og einnig byggt við það að sunnan. Í ágúst 2007 opnaði þarna Saga Capital fjárfestingabanki og er húsið nú allt hið glæsilegasta bæði að utan og innan. Myndin sem fylgir þessari færslu er tekin í mars 2007, þegar endurbygging hússins var í fullum gangi og sjá má gáma fyrir framan þar sem ónýtir innviðir úr húsinu voru settir.

* Á þessum tíma var talað um Innbæinn sem Akureyri og Innbæingar kölluðust Akureyringar. Enda er hin eiginlega Akureyri undir Búðargili, þar sem nú er Höepfnersbryggja. Akureyri og Oddeyri voru þannig lengi tvö aðskilin byggðarlög.

Af hverju þarf alltaf að virkja uppi á hálendinu !?

Eflaust eru margir náttúruverndarsinnar sem spyrja sig að þessu. Af hverju þarf endilega að fórna ósnortnum víðernum uppi á hálendi undir uppistöðulón, hvað eftir annað ? Er ekki andskotans nóg af fallvatni niðrí byggð eða á láglendi. Af hverju þarf alltaf að virkja uppi á hálendi þar sem náttúran er viðkvæmust ? Við þessu er einfalt svar. Vatnsaflsvirkjun í sinni einföldustu mynd byggir á lögmálinu um stöðuorku, þ.e. hún jafngildir margfeldi þriggja þátta, massa (m), þyngdarhröðunar ( g= fasti 9,82m/s2) og hæðar ( h) þ.e. U=mgh. Aflið verður því meira sem fallhæðin er meiri og hvernig næst mest fallhæð? Jú með því að hafa uppistöðulón sem hæst fyrir ofan stöðvarhús. Og hvaða landsvæði er hæst uppi ? Þannig liggur svarið við spurningunni að ofan í einfaldri eðlisfræði. Ef aðeins væri virkjað niðrí byggð yrðu virkjanirnar aflminni og þá þyrfti fleiri virkjanir og þaraðauki líklegt að tún og jafnvel bæir þyrfti undir vatn. Hins vegar þarf alltaf að vega og meta á sanngjarnan og fræðilegan hátt hvort svæði sé fórnandi í þessum tilgangi.                                                                                                                               Meðfylgjandi þessum pistli hef ég mynd af Glerárvirkjun. Hún er ein af elstu vatnsaflsvirkjunum landsins , reist 1921-22 og sá Akureyringum ein og sér fyrir rafmagni í átján ár eða þar til Laxárvirkjun reis. Uppsett afl er 290 kW. Þarna ( 4.júlí sl. ) eru miklir vatnavextir en það sést á því að það flæðir yfir bæði yfirföllin. Yfirfallið vinstra megin er að öllu jöfnu um hálfan meter yfir lónsyfirborði.

                                                                                                                            

Skálin í Hlíðarfjalli

Eitt af því sem talið er til marks um hlýnandi veðurfar er hopun jökla. T.a.m var það í fréttum nýlega að Snæfellsjökull gæti verið horfið eftir 100 ár og allir jöklar landsins að Drangajökli undanskildum munu vera á undanhaldi. Einn af þeim jöklum sem eru á undanhaldi er hlíðarjökullinn eða sísnævinn sem fyllir skálina í Hlíðarfjalli. Síðsumars 2003, þegar þessi mynd er tekin gerðist það sem ekki hafði gerst svo lengi sem elstu menn mundu ( en þeir eiga það nú reyndar til að muna skringilega stutt- en það er önnur saga ) að skálin fór í sundur. En eins og sést á þessari mynd er skarð í snjónum. Þetta þótti a.m.k. það merkilegt að það var talað um þetta í fjölmiðlum. Ástæðan fyrir því að ég tók mynd af þessu var sú þetta virtist það einstakt að það myndi e.t.v. ekki gerast aftur í bráð. En annað kom á daginn. Skálin hefur farið í sundur ár hvert síðan þetta var og stundum nánast horfið, eins og t.d. 2004 þegar fór saman mildur vetur og hlýjasta sumar í lengri tíma. Ég hélt lengi vel að skálin myndi haldast heil þetta sumarið. Bæði var veturinn óvenju kaldur og snjóþungur ( nb. miðað við síðustu ár!) og vorið og sumarið ekkert sérstakt; harkalegt hret í maíbyrjun og annað júlíhret. En mér hefur sýnst á öllu að skálin muni enda í sundur þegar líður á haustið.  Sennilega mun í framtíðinni þykja fréttnæmt ef skálin helst heil yfir sumar- en líklega mun hún að endingu hverfa á vorin eins og annar vetrarsnjór.

Hús dagsins: Hafnarstræti 57, Samkomuhúsið

Hafnarstræti 57 eða Samkomuhúsið var reist árið 1906 af félagsskap sem kallaðist Góðtemplarar, og var jafnan kallað Góðtemplarahúsið eða Gúttó. Húsið hefur mörg einkenni norskra Sveitser húsa, þ.e. stórbrotið útskorið þakskraut og mjög sérstæðir gluggapóstar og jafnvel er talið að það hafi komið tilhöggvið frá Noregi. Byggingarmeistarar hússins voru þeir Björn Björnsson, Guðbjörn Björnsson og Guðmundur Ólafsson, en smíði hússins tók aðeins sex mánuði. Er það næsta ótrúlegt, þegar það er haft í huga að á þeim tíma þekktist ekkert sem hét byggingarkrani, steypuhrærivél, vélsög eða nokkur rafmagnsverkfæri. Góðtemplarar áttu húsið í áratug en Akureyrarbær eignaðist það 1917. Sama ár var Leikfélag Akureyrar en það hafði frá upphafi aðsetur í húsinu og hefur enn. Auk þess að hafa þjónað sem leikhús og samkomuhús Akureyringa í 103 ár hefur ýmisleg önnur starfsemi verið í húsinu. Amstbókasafnið var þarna til húsa í 23 ár, til 1930 einnig bæjarskrifstofur og póstafgreiðsla um tíma. Þá hefur einnig búið í húsinu. Húsinu hefur oftsinnis verið breytt og endurskipulagt að innan en hefur að mestu haldið einkennum sínum að utan. Sal var gjörbreytt um 1950 en færður sem næst upprunalegu horfi 1997. Á árunum 2002-2005 var húsið tekið algerlega í gegn bæði að utan og innan enda aðstaðan löngu orðin úrelt og uppfyllti engan vegin þær kröfur sem nútíma leikhús starfsemi gerir. Þá var m.a. reist steypt viðbygging bak við húsið sem hýsir búningsaðstöðu, og kemur hún í stað skúrabyggingar  sem reist var um 1950. Nýja viðbyggingin fellur mun betur að húsinu og hefur eflaust stórbætt aðstöðuna sem var ansi þröng. Einnig var umhverfi hússins tekið í gegn og "skipt um brekku" bæði ofan og neðan við. En brekkan á bakvið húsið hefði sennilega endað með því að sópa húsinu niður á flöt vegna gífurlegs framskriðs. Samkomuhúsið er eitt af helstu kennileitum Akureyrar, enda stórt og á áberandi stað. Einhvern tíma hlýtur að koma að því að Leikfélagið sprengi þetta hús endanlega utan af sér og þurfi að flytjast annað. Þá er ég með það alveg á hreinu hvert gæti verið næsta hlutverk hússins. Ég hefði sagt að þetta hús væri kjörið sem  félagsmiðstöð hvers konar þar sem salur gæti nýst sem tónleikahalds eða funda og ýmis aðstaða í mörgum minni sölum og herbergjum til félagsstarfsemi. Þá held ég að þetta gæti orðið fyrirtaks kvikmyndahús.

Nokkrir fyndnir

Þegar ég heyrði fyrst minnst á 5 aura brandara kostaði súkkulaðisnúður 70kr og víða mátti fá hamborgara og gos á 300kr. Bensínlítrinn kostaði 75kr og díselið 26. M.t.t. verðbólgu væri allt eins hægt að tala um að eftirfarandi brandarar væru 50 aura eða jafnvel krónubrandarar

* Félagarnir Björn og Barði fara í bíó. Þá segir Barði:

Viltu ís Björn ?

Þegar það kemur hlé Barði.

* Hvað varstu að kaupa Héðinn ?

* Reykirðu Kamel, Jón?

...líklega eru brandarar sem þessir þó alltaf einungis fimm aura virði, hvað sem allri verðbólgu eða vísitölu líður.

Búið að skipta um haus og hamar

Í einhverri færslu kom ég inn á það að stundum gæti það orkað tvímælis að tala um upprunaleg byggingarár gamalla húsa sem tekin hafa verið í gegn frá grunni. Oft væru það raunar  aðeins örfáir bjálkar sem stæðu eftir af upprunalegri byggingu. Svipað dæmi: Einhvern tíma heyrði ég að einn elsti árabatur landsins væri um 220 ára. Hins vegar væri oft búið að skipta um eina og eina fjöl og raunar  útilokað að ein einasta fjöl  væri eftir úr upprunalega bátnum. Þetta er nú samt alltaf sami gamli báturinn. Þetta er kallað að það sé oft búið að skipta um haus og hamar. Þ.e. þú kaupir hamar og notar í nokkurn tíma þar til að skaftið eyðilegst. Þá skiptirðu um skaft. Svo eftir einhver ár er hamarshausinn orðinn það slitinn að þú þarft að skipta um hann. Og fljótlega þarf að endurnýja skaftið. Samt er þetta alltaf sami gamli hamarinn- eða hvað.

Hús dagsins: Laxdalshús, Hafnarstræti 11

Í síðustu færslu skrifaði ég um elsta hús Oddeyrar, Gránufélagshúsin. Því er ekki úr vegi að birta hér umfjöllum um elsta hús Innbæjarins og þar af leiðandi elsta hús Akureyrar. Gömlu bæjarhlutarnir á Akureyri eru raunar tveir, Innbærinn og Oddeyri og lengi vel voru þetta tvö "sjálfstæð" þorp aðskilin með brattri og torfærri brekku. Innbærinn er miklu eldri, en hús dagsins með tekur Gránufélagshúsin,  136 ára, í nefið hvað aldur snertir. En Hafnarstræti 11 eða Laxdalshús er 214 ára, reist 1795.

Laxdalshús er kennt við Eggert Laxdal kaupmann en hann bjó í því frá því um 1875 til 1900. Húsið reisti hins vegar danskur kaupmaður, G.A.  Hann stóð fyrir verslun þarna til 1808 er hann var dæmdur fyrir fjársvik og erlend fyrirtæki, kröfuhafar Kyhns eignuðust húsið og reksturinn en eftir það gekk húsið og verslunarreksturinn oftsinnis kaupum og sölum fram eftir 19. öldinni. Verslun mun hafa verið rekin í húsinu fram vel fram yfir 1900. Tvisvar var þetta hús hætt komið en árin 1901 og 1912 brunnu öll næstu hús við Laxdalshúsin í tveimur af þremur* "bæjarbrunum" á Akureyri. Enda kemur í ljós að öll hús á fleyglaga reitnum sem afmarkast af syðsta hluta Hafnarstrætis og nyrsta hluta Aðalstrætis eru reist eftir 1901 og aðeins eitt, utan Laxdalshúss, fyrir 1912. Eins og oft var með eldri timburhús þegar líða tók á 20. öldina varð húsið "leigukassi" en bærinn eignaðist það 1942 og lengst af var viðhaldi lítið sinnt. Um 1980 var húsið hins vegar tekið í algera yfirhalningu og var endurgerð þess lokið á nokkrum árum. Síðan þá hefur ýmis starfsemi verið í húsinu, veitingasalur, skrifstofur og nú er húsið notað undir ýmsar sýningar og menningarviðburði. Þessi mynd er tekin í júní 2006.

*Þriðji "bæjarbruninn" varð á Oddeyri 1906 þegar öll efstu hús við Strandgötu, þrjú stærstu hús bæjarins, öll nýbyggð þaraðauki brunnu til grunna.