Hús dagsins: Hofsbót 4

Um daginn vorum við stödd úti í Glerárþorpi, eftir að hafa dvalið um nokkurt skeið við syðstu byggðir Akureyrar. En nú förum við milliveginn- bókstaflega- því nú ber okkur niður í Miðbænum. 

Hofsbót er stutt gata (um 150m) sem tengir efsta hluta Strandgötu í norðri og Skipagötu í suðri og liggur í boga yfir bílastæðasvæði Miðbæjarins. Þessi hringtenging er uppistaða í hinum valinkunna „rúnthring“ Miðbæjarins. Kannski halda einhverjir, að Hofsbót dragi nafn sitt af Menningarhúsinu Hofi, en það er sjálfsögðu ekki svo, enda gatan til komin áratugum á undan Hofi. Hofsbót er gamalt heiti á Akureyrarhöfn eða krikanum við suðvesturhluta Oddeyrar og jafnvel Pollinum öllum (sbr. Steindór Steindórsson 1993: 134). Miðbæjarsvæðið hefur þannig löngum kallast Bótin, og íbúar þess „Bótungar“. Í upphafi 3. áratugs 21. Aldar stendur aðeins eitt hús við Hofsbót, en þeim kann að fjölga, gangi hugmyndir um nýtt Miðbæjarskipulag eftir.

Umrætt hús er Hofsbót 4. Húsið var fullbyggt 1988, en það var á vordögum 1987 að Verkfræðistofa Norðurlands auglýsti eftir tilboðum í byggingu 3500 m³ húss en auk þeirra stóðu Fatahreinsun Vigfúsar og Árna og þrír tannlæknar að byggingu hússins. Öllum tilboðum var hafnað.  Engu að síður var bygging hússins hafin í lok september 1987. Byggingarmeistarar hússins voru Jón Björnsson, Björgvin Björnsson og Sigurður Arngrímsson en húsið var teiknað á teiknistofunni Form. Á upplýsingakorti Akureyrarbæjar birtast fjölmargar teikningar af húsinu og hlutum þess, áritaðar af Eiríki Jónssyni.

            Hofsbót 4 er fjögurra hæða steinsteypuhús með flötu þaki.  Efsta hæð er inndregin sunnan og þar eru svalir, en þá er einnig útbygging til vesturs og svalir ofan á þeim. Gluggasetning efri hæða er þannig, að þrír gluggar sitja saman með breiðum timburþiljum á milli, og hvert „gluggastykki“ aðskilið af steyptum þverböndum. Á jarðhæð eru verslunargluggar. Efsta hæð er að mestu glerjuð, en þar er um nýlega framkvæmd að ræða. Veggir eru múrhúðaðir en dúkur á þaki.

            Húsið hefur frá upphafi hýst hina ýmsu starfsemi, þarna var sem áður segir fatahreinsun á neðstu hæð, ljósmyndaþjónusa og framköllun, tannlæknastofur á efri hæðum og Verkfræðistofa Norðurlands var í húsinu frá byggingu. Hún sameinaðist árið 2011 verkfræðistofunni Eflu undir nafni hinnar síðarnefndu. Jarðhæð hefur löngum skipst í tvö verslunarrými; nú eru í syðri hluta rakarastofa en í vefnaðarvöruverslunin Vogue hefur verið í nyrðri hluta um árabil. Íbúð er á efstu hæðinni, en hún var innréttuð um 2018 eftir teikningum Árna Gunnars Kristjánssonar.

Fyrir fáeinum misserum fóru miklar endurbætur fram á efstu hæð hússins en að öðru leyti er það að mestu óbreytt frá upphafi. Húsið setur nokkurn svip á Miðbæinn og er í ágætu samræmi við nærliggjandi byggingar, hvað varðar stærð og útlit. Það tekur þátt í sameiginlegri sexhyrndri götumynd efsta hluta Strandgötu, Ráðhústorgs, Skipagötu og Hofsbótar, sem á uppruna sinn í fyrsta Aðalskipulagi Akureyrar frá 1927. Húsið er ekki talið hafa verulegt varðveislugildi í Húsakönnun 2014, enda á það yfirleitt ekki við um hús á þrítugs- eða fertugsaldri. Kannski mun Hofsbót 4 hljóta varðveislugildi þegar líða tekur á þessa öld...Myndin er tekin þann 19. janúar 2020.

Heimildir: Landslag arkitektastofa 2014. Akureyrarbær Miðbær- Húsakönnun. Unnið fyrir Akureyrarbæ. Óprentað, pdf aðgengilegt á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/midbaer_husakonnun-2014.pdf

Steindór Steindórsson. (1993). Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Hús dagsins: Lyngholt í Glerárþorpi (Lyngholt 10)

Síðustu vikur hef ég haldið mig nærri syðri mörkum Akureyrarkaupstaðar, en nú færi ég mig norður yfir Glerá. Um Lyngholt í Glerárþorpi skrifaði ég stuttan pistil í árslok 2011. Hér er eilítið endurbættur og ítarlegri pistill...

Lyngholt stendur við samnefnda götu skammt norðan Glerár, steinsnar frá Hörgárbraut. Um er að ræða steinhús frá 3. áratug síðustu aldar. Upprunalega var byggður bær í Lyngholti árið 1903 og munu fyrstu ábúendur hafa verið þau Aðalsteinn Halldórsson og Kristbjörg Þorsteinsdóttir. Hann lést árið 1914 en hún bjó þar áfram ásamt börnum sínum.

Árið 1927 stóð Kristbjörg fyrir byggingu veglegs steinhúss í Lyngholti sem enn stendur.  Ekki liggur fyrir hver teiknaði húsið, mögulega Halldór Halldórsson eða Tryggvi Jónatansson. Í fundargerðum Bygginganefndar Akureyrar frá þessum tíma stendur  ekki stafur um Lyngholt, enda tilheyrði Glerárþorp ekki Akureyri á þeim tíma. Lyngholt er tvílyft steinsteypuhús á kjallara, með lágu risi.Á þaki er bárujárn, veggir múrsléttaðir og tvískiptir þverpóstar í gluggum.

     Kristbjörg Þorsteinsdóttir bjó í Lyngholti ásamt stórfjölskyldu til æviloka, en hún lést árið 1947. Á meðal sex barna Kristbjargar og Aðalsteins var Steingrímur (1903 - 1993) verkalýðsleiðtogi og alþingismaður en hann sat á þingi fyrir Sameiningarflokk Alþýðu       (Sósíalistaflokkinn) árin 1942-53, forseti efri deildar þingsins 1942-46. Hann bjó á Lyngholti til 1932 og hefur væntanlega komið að byggingu steinhússins ásamt móður sinni og systkinum. Líkt og tíðkaðist í Glerárþorpi var einhver búskapur í Lyngholti, en ekki var hann stór í sniðum. Honum var síðan sjálfhætt þegar þéttbýli tók að myndast í Þorpinu. Gatan Lyngholt tók að byggjast á sjötta áratug síðustu aldar og fékk bærinn númerið 10 við hina samnefndu götu. Elstu heimildir sem finnast á gagnagrunninum timarit.is um Lyngholt 10 eru frá 1957.

Lyngholt er lítt breytt frá upphafi að ytra byrði en er í mjög góðri hirðu og er til mikillar prýði í umhverfi sínu. Tvær íbúðir munu í húsinu, hvor á sinni hæð. Húsið stendur á nokkuð áberandi stað, rétt við Þjóðveg 1 gegnum bæinn. Það er álit undirritaðs, að býlin í Glerárþorpi, og fyrrum býli inni í þéttbýli yfirleitt, eigi að hljóta ótvírætt varðveislugildi eða jafnvel friðun. Lyngholt er þar að sjálfsögðu engin undantekning. Myndin er tekin þann 18. júní 2011.

Heimildir: Lárus Zophoníasson.1980. „Glerárþorp – 100 ára byggð“. Súlur X. árg. (bls. 3-33)

Hús dagsins: Galtalækur

Galtalækur stendur uppi á hól, nokkurn veginn lóðbeint á móti flugstöðvarbyggingu Akureyrarflugvallar. Sunnan hússins rennur Galtalækurinn um Grásteinsgil.  Áður bar mikið á Galtalæk þegar ekið var um Drottningarbrautin við Flugvöllinn, en hóllinn, gilið og húsið er að mestu hulið skógi. (Það er líklega orðið óhætt, að tala fullum fetum um skóg í syðstu brekkum bæjarins).

     Galtalækur, sem stendur tæpa 3 km frá Miðbænum, er steinsteypt, járnklætt hús, vesturálma einlyft með með háu en aflíðandi risi og snýr stafni mót austri en vesturálma, sem einnig er með háu risi, er háreistara og snýr stöfnum norður-suður. Fjöldi póstlausra glugga setja nokkurn svip á framhlið en sjá má í hendi sér, að húsið er „fyrrverandi“ fjós og hlaða.

Í Byggðum Eyjafjarðar má ráða, að upphaf Galtalækjarbýlisins megi rekja til ársins 1908 er Sigurður Sigurðsson, framkvæmdastjóri Ræktunarfélagsins hóf þar búskap, smáan í sniðum. Galtalækur mun byggður úr landi Nausta. Það var síðan árið 1916 sem Ræktunarfélagið keypti af honum Galtalæk og hóf þar kúabúskap. Drjúgan hluta 20. aldar, eða allt til 1974, hafði Ræktunarfélagið og síðar Tilraunaráð ríkisins mikil umsvif á Galtalæk. Var þar rekin tilraunastöð og fór þar fram mikil uppbygging. Árið 1924 var m.a. reist á Galtalæk veglegt steinsteypt fjós og 1954 var íbúð fjósameistara, sem fluttist á Mela, breytt í fjós.  Þá hafði Tilraunaráðið eignast bæði Mela og Háteig en síðarnefnda býlið var íbúð framkvæmdastjóra.

     Var það einmitt framkvæmdastjórinn, Árni Jónsson, sem stóð fyrir byggingu fjóss og hlöðu árið 1961, sem enn standa. Upprunalegar teikningar er ekki að sjá á landupplýsingakorti Akureyrarbæjar, en þar má hins vegar sjá járnateikningar eftir Ásgeir Markússon. Húsið var að hluta til byggt á grunni gamla fjóssins. Rúmaði fjósið 40 mjólkurkýr og 6-8 kálfa (sjá nánar tengil: ítarleg viðtal við Árna Jónsson í Íslendingi, 15. des. 1961). Í hinu nýja og vandaða fjósi voru kýr fram til ársins 1974 (reyndar var hlé á kúabúskap Tilraunaráðsins 1965-´69). Fluttist þá starfsemin út að Möðruvöllum í Hörgárdal. Keypti Akureyrarbær eignirnar og árið 1975 komst húsið í eigu Flugbjörgunarsveitarinnar á Akureyri, gegn um makaskipti við bæinn. Björgunarsveitin innréttaði í fjósinu í félagsheimili og stjórnstöð. Húsið var aðsetur sveitarinnar í nær aldarfjórðung, en hún sameinaðist Hjálparsveit Skáta og Sjóbjörgunarsveitinni Súlum undir nafni hinnar síðasttöldu haustið 1999. (Gaman að geta þess, að húsnæði Hjálparsveitar Skáta var einmitt líka í gömlu fjósi, að Lundi).   

     Árið 2001 var húsinu breytt í íbúðarhús eftir teikningum Haraldar Árnasonar. Vesturálman varð íbúðarrými en austurálma (hlaðan) bílskúr. Er húsið nú einbýlishús. Galtalækur er reisulegt og glæst hús, með hið skemmtilega byggingarlag fjóss og hlöðu, og stendur á áberandi stað. Húsið er eitt af gömlu býlunum  torfunni sunnan Innbæjarins og eru þau öll prýði í skemmtilegu og grónu umhverfi. Þessi býli, (frá suðri til norðurs), Brunná, Galtalækur, Melar, Litli-Garður og Háteigur ættu auðvitað öll að njóta einhvers varðveislugildis. Galtalækur er umlukinn smekklegum trjágróðri. Myndin er tekin þann 6. febrúar 2021, en þess má geta, að vegna fyrrnefnds trjágróðurs var einkar snúið að finna frambærilegt sjónarhorn á Galtalækjarhúsið. 

Heimildir: Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Hús dagsins: Brunná

Lítið eitt ofan Eyjafjarðarbrautar, við afleggjarann upp í Kjarnaskóg stendur Brunná. Húsið, sem er líkast til syðsta íbúðarhús Akureyrar, reistu þau Árni Böðvarsson og Hólmfríður Stefánsdóttir sumarið 1946, en byggingaleyfi fengu þau veturinn eftir, eða í mars 1947. Sunnan við húsið rennur Brunná (sjá mynd hér að neðan) en hún á upptök sín á Súlumýrum og fellur niður Löngukletta gegnum Hamrasvæðið og Kjarnaskóg og í Eyjafjarðará við flugbrautina.

Brunná er einlyft steinhús með lágu valmaþaki, með útskot á miðri framhlið. Veggir eru með sléttum múr og bárujárn á þaki en krosspóstar í gluggum. Aðrar byggingar á Brunná  eru m.a. útihús og lítill geymsluskúr úr timbri og bárujárni um 50 metrum norðan íbúðarhússins.  Frá Brunná eru rúmir 4km að Miðbæ Akureyrar, en um 500m að mörkum Akureyrar og Eyjafjarðarsveitar.

                Upprunalega var byggt á Brunná, sem byggð er úr landi Kjarna, árið 1889 en þá lá jörðin undir Hrafnagilshrepp. Þar var að verki Baldvin Jónatansson, eigandi og ábúandi Kjarna, sem þarna hugðist starfrækja eins konar „vegasjoppu“, þ.e. selja ferðalöngum greiða, kaffi og vindla. Enda staðurinn í alfaraleið Upprunalega bæjarstæðið var nokkuð neðar og vestar en núverandi hús, á Brunnáreyri, mögulega á svipuðum slóðum og nú eru öryggismörk Akureyrarflugvallar. Brunná er ekki landmikil jörð en náði þó að framfleyta einhverjum tugum kinda, fáeinum kúm og hrossum á fyrri hluta 20. aldar. Árið 1930 fór Brunná í eyði og var það í hálfan annan áratug. 

Árið 1946 eignuðust þau Árni Böðvarsson og Hólmfríður Stefánsdóttir Brunnárlandið. Höfðu þau búið á Melum, sem stendur spölkorn norðan og ofan Brunnár. Munu þau hafa búið í tjöldum á enginu við gamla bæjarstæðið meðan húsið var í byggingu (sbr. Guðmundur, Jóhannes  og Kristján 1990: 716). Í Byggðum Eyjafjarðar kemur    fram, að Brunnárhúsið sé byggt 1946. Það er hins vegar ekki fyrr en 7. mars 1947, sem Bygginganefnd Akureyrar heimilar Árna Böðvarssyni að „reisa íbúðarhús á erfðafestulandi sínu, skv. meðfylgjandi uppdrætti“.   Réttum tveimur vikum fær Árni lóð undir hús sitt, sem hann hefur þegar reist á erfðafestulandi sínu. Þannig er ljóst, að húsið var risið. Óskaði Árni eftir lóð ca. 80 – 100m  á lengd meðfram þjóðvegi og lóðarréttindi undir veg að húsinu. Fékk hann lóðina en nefndin féllst ekki á, að hann fengi sérstaka lóð undir veg en tók fram, að „húsi þeirra verði séð fyrir vegi, er landið verður skipulagt til bygginga.“ Mögulega hafa verið einhverjar hugmyndir um uppbyggingu þéttbýlis á þessum slóðum síðar meir- þetta var fyrir tíma Kjarnaskógar.

                 Árni og Hólmfríður bjuggu á Brunná til ársins 1957 og keyptu þá Gústaf Jónsson og Hlín Jónsdóttir býlið. Árni stundaði kartöflurækt og hafði tvö hross og tólf kindur, en bústofn Brunnárbænda mun ekki hafa orðið mikið stærri en hjá honum, þó ábúendur hafi löngum haft hross, hænsni og fáeinar aðrar skepnur. Árið 1963 var byggt við húsið til norðurs eftir teikningum Hauks Árnasonar og fékk húsið þá það lag sem það síðan hefur. Að öðru leyti mun húsið lítið breytt frá upphafi. Húsið, sem er einfalt og látlaust er til mikillar prýði og má segja, að hið geðþekka steinhús „heilsi“ öllum gestum Kjarnaskógar, sem þangað leggja leið sína frá Eyjafjarðarbraut. Á lóðinni er mikill trjágróður, m.a. belti af stæðilegum grenitrjám framan við húsið en trjágróðurinn sunnan og ofan hússins renna nokkurn veginn saman við Kjarnaskóg. Norðan og ofan hússins er beitarhólf hrossa. Myndirnar eru teknar þann 26. febrúar 2021.

Heimildir: Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir  1941-48. Fundur nr. 1073, 7. mars 1947, nr. 1075, 21. mars 1947. Óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. II bindi. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

 

Hús dagsins: Melar, ofan Akureyrarflugvallar

Hátt upp í brekkunum ofan Akureyrarflugvallar, skammt norðan við Kjarnaskóg stendur húsið Melar. Býlið var stofnað árið 1918 af Þorsteini Kristjánssyni, en hann hafði fengið erfðafestuland úr landi Kjarna, um einn hektara að stærð. Núverandi hús er hins vegar ekki svo gamalt, en það reistu Árni Böðvarsson og Hólmfríður Stefánsdóttir árið 1938. Við athugun síðuhafa var ekki að sjá, að þeirra eða húsi þeirra væri getið í bókunum Bygginganefndar um það leyti, enda hefur þessi staður mögulega talist utan „lögsögu“ hennar vegna fjarlægðar frá þéttbýlinu. En í Manntali 1940 kemur fram, að húsið sé tveggja ára og kemur þar einnig fram, að þar er hvorki salerni né vatnslögn.

     Melar er einlyft r-steinshús á háum steyptum kjallara með einhalla, aflíðandi þaki. Veggir eru með múr og bárujárn á þaki og einfaldir póstar í gluggum.

     Sem áður segir, hófst búskapur á Melum árið 1918. Ekki var um stórbýli að ræða og fyrsti ábúandinn ekki titlaður bóndi. Þar sem býlið var byggt úr landi Kjarna tilheyrði það í raun Hrafnagilshreppi. Það var nefnilega ekki fyrr en tveimur árum síðar, eða 1920, sem jarðirnar Hamrar og Kjarni voru formlega lagðar undir lögsagnarumdæmi Akureyrar, enda þótt bærinn síðarnefndu jörðina tíu árum fyrr. Árið 1925 keypti maður að nafni Benedikt Björnsson Mela en ábúendur þá voru bræður hans, Böðvar og Kristján. Böðvar lést árið 1933 og þremur árum síðar eru Melar sagðir fara í eyði. Nokkru síðar, mögulega 1938, keyptu synir Böðvars, þ.á.m. fyrrnefndur Árni, býlið af föðurbróður sínum og hófu þar mikla uppbyggingu. Auk hins nýja íbúðarhúss, sem enn stendur reistu þeir fjós og keyptu stærra erfðafestuland og varð jörðin alls 8 hektarar. Þegar mest var, samanstóð áhöfn Mela í tíð Árna og Hólmfríðar af fjórum kúm, 14 kindur og þremur hrossum. Árni og Hólmfríður bjuggu á Melum til ársins 1946 og átta árum síðar keypti Tilraunaráð ríkisins Mela. Eigandi þá var Erlingur Davíðsson, ritstjóri og rithöfundur. Tilraunaráðið hafði umsvif á torfunni sunnan og ofan Gróðrarstöðvarinnar til ársins 1974 er starfsemin var flutt að Möðruvöllum í Hörgárdal og húseignir hennar hér þ.m.t. Melar voru seldar. Hafa síðan ýmsir átt húsið og búið þar. Árið 1980 var byggt við húsið til norðurs, eftir teikningum Svans Eiríkssonar.

     Íbúðarhúsið á Melum er reisulegt en látlaust hús í mjög góðri hirðu á einstaklega skemmtilegu bæjarstæði, hátt á brekkubrún. Hefur staðsetning þess verið enn meira áberandi, áður en bæjarbrekkurnar skrýddust trjágróðri en umhverfi hússins er einstaklega skemmtilegt; skógarreitur á aðra hönd og beitilönd hrossa á hina. Þá setur annað mannvirki norðan við húsið einnig skemmtilegan svip á umhverfið, en þar um að ræða skipstjórnarhús „brú“ af skipi. Húsið á Melum er vitaskuld ekki þátttakandi í neinni götumynd- enn sem komið er- en hver veit nema þéttbýlið nái til Mela þegar fram líða stundir. Í því samhengi má nefna, að  árið 2021 er bein loftlína frá Melum að Wilhelmínugötu, útvörð þéttbýlis í suðri á Akureyri, um 360 metrar. Tuttugu árum fyrr voru þessi sömu mörk um 1700 metrum norðan Mela, við Miðteig.

Meðfylgjandi mynd er einmitt tekin þann 6. febrúar 2021 á mótum Naustabrautar og téðrar Wilhelmínugötu, syðst í Naustahverfi (Hagahverfi).

Heimildir: Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. II bindi. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Manntal á Akureyri 1940.