Lund ætti frekar að friða!

Oftar en einu sinni og oftar en tvisvar, hef ég lýst því áliti mínu, að fyrrum býli eigi að njóta friðunar. Hvað þá ef um ræðir fyrrum stórbýli og nokkurs konar herragarð, sem umlykjandi hverfi dregur nafn sitt af! (sbr. LUNDAhverfi). Lundarhúsin eru sérlega glæstar byggingar og til mikillar prýði í umhverfi sínu. Ojú, ég veit að það er skortur á íbúðarhúsnæði og að núverandi nýtingarhlutfall á Lundarlóð er eflaust lélegt. Það kemur nefnilega fyrir, að okkur sem viljum varðveita eldri hús og byggðir, sé borið það á brýn, að vera á móti uppbyggingu nýrra íbúða og húsnæðis og framþróun byggða. En lóðin kringum Lund er víðlend, og það HLÝTUR AÐ VERA HÆGT hægt að byggja eitthvað smærra að grunnfleti, eða kannski bara eitt fjölbýlishús, í stað tveggja, án þess að slátra hinum tæplega aldargömlu byggingum. Þá er eflaust hægt að innrétta nokkrar íbúðir í Lundi sjálfum, íbúðarhúsinu jafnt sem fjósinu. Auðvitað er þetta líka spurning um kostnað og hagkvæmni en þau sjónarmið ein og sér mega ekki valta yfir öll önnur.Varðveisla menningarminja skiptir líka máli.

Ég tók Lund fyrir á þessari síðu fyrir áratug síðan, sjá hér:

https://arnorbl.blog.is/blog/arnorbl/entry/1280679/

 

 

 

Lagt til að Lundur verði rifinn

Hús dagsins: Hríseyjargata 1; Steinöld

Syðsta húsið við vestanverða Hríseyjargötu lætur kannski ekki mikið yfir sér, fremur en gatan yfirleitt, sem er skipuð lágreistum og snotrum húsum. En eftir því sem greinarhöfundur kemst næst, er hér um að ræða elsta steinsteypuhús Akureyrar. Fyrsta steinsteypta hús landsins mun vera íbúðarhúsið að Sveinatungu í Borgarfirði, byggt 1895. Hið steinsteypta hús við Hríseyjargötu 1 er aðeins átta árum yngra. Það er byggt 1903 og á því 120 ára stórafmæli á hinu nýhafna ári.

     Hríseyjargötu 1 reisti Árni Pétursson árið 1903. Í júní það ár bókar bygginganefnd að hún sé „[...]að mæla út hússtæði fyrir hús það, er Árni kaupmaður Pétursson ætlar að reisa á baklóð sinni, með austurhlið að hinni fyrirhuguðu götu, „parallellt“ við húsalínu Grundargötu og 100 álnum (63m) frá henni. Húsið að stærð 10x10 álnir eða 6,3,x6,3m“ (Bygg.nefnd. Ak. nr. 250: 1903).   Fyrirhuguð gata var auðvitað Hríseyjargata en það nafn kom löngu síðar og framan af taldist þetta hús Strandgata 39b. Árni Pétursson kaupmaður var búsettur í Strandgötu 39 og stundaði þar verslunarrekstur og var húsið reist sem bakhús á þeirri lóð.

     Ekki  minnist bygginganefndin á byggingarefni en Árni reisti húsið úr steinsteypu. Það var ekki algengt á þessum árum, að heilu húsin væru steypt, það voru fyrst og fremst sökklar og kjallarar- og auðvitað skorsteinar en lítið um það, að hús væru steypt. Vegna þessarar framandi byggingargerðar gekk húsið undir nafninu Steinöld.  Það var raunar ekki fyrr en 1-2 áratugum síðar, að steinsteypan varð almenn í byggingu íbúðarhúsa. Fyrsta steinsteypuhús á Íslandi mun hafa verið íbúðarhúsið að Sveinatungu í ofanverðum Borgarfirði, byggt 1895, átta árum á undan Hríseyjargötu 1. Steinöld hlýtur því að vera í hópi elstu steinsteypuhúsa á landinu! Athuga ber, að hér er gerður greinarmunur á steinhúsum og steinsteypuhúsum, því steinhús geta jú einnig verið hlaðin. Um langt skeið höfðu verið reist steinhús hérlendis, m.a. hlaðin úr blágrýti, en sú byggingargerð náði aldrei almennri útbreiðslu. Eitt slíkt hús stendur enn á Akureyri, við Norðurgötu 17 á Oddeyri.

     Hríseyjargata 1 er tvílyft steinhús með háu risi. Á bakhlið er útbygging; stigahús. Krosspóstar eru í gluggum efri hæðar en þverpóstar á neðri, bárujárn er á þaki og veggir múrsléttaðir. Grunnflötur hússins mælist um 6,3x13m en bakbygging er 2,50x3,50m.  

     Árni Pétursson var fæddur að Oddsstöðum á Sléttu árið 1862 og var því jafnaldri Akureyrarkaupstaðar. En til þess kaupstaðar fluttist hann 12 ára gamall og bjó þar hjá frænda sínum, Jósef Jóhannessyni, járnsmið. Árni nam verslunarfræði í Kaupmannahöfn einn vetur og hóf eftir það verslunarstörf hjá J.V. Havsteen á Oddeyri. Starfaði hann þar í fjögur ár en árið 1888 hóf Árni eigin verslunarrekstur. E.t.v. verslaði hann fyrstu árin í húsi Jósefs frænda síns, þar sem hann var búsettur árið 1890 skv. manntali. Hús Jósefs stóð þar sem nú er Strandgata 31 en brann árið 1908. En árið 1894 reisti Árni Pétursson hús á lóðinni, sem nú er Strandgata 39, þar sem hann bjó og verslaði. Verslaði hann einna helst með áfengi og smávöru. Og það var svo sumarið 1903 sem Árni reisti bakhús á lóð sinni. Sem fyrr segir, var það reist sem geymsluhús og var ein hæð með lágu risi. Var það með fyrstu steinsteypuhúsum Akureyrarkaupstaðar, ef ekki það fyrsta, en um það verður ekki fullyrt hér. Alltént er það líkast til það elsta slíkrar gerðar, sem nú stendur.

     Ekki naut Árni Pétursson þessa steinhúss lengi, því hann lést 2. ágúst 1904, aðeins 42 ára að aldri. Ráðskona hans, Kristín Árnadóttir, mun hafa erft húseignir hans og átt um áratugaskeið. Lesendur kunna e.t.v. að velta fyrir sér hvort, hún hafi verið dóttir Árna Péturssonar, en það var hún ekki. Kristín, sem hét fullu nafni Guðrún Kristín Árnadóttir, var fædd árið 1858, líkast til á Völlum í Saurbæjarhreppi, og uppalin þar og í Rauðhúsum í sömu sveit. Mjög fljótlega eftir að Kristín ráðskona eignaðist húsin,  innréttaði hún íbúðarrými í steinhúsinu og leigði út. Í Manntali 1906 virðist fyrst getið íbúa í Steinhúsi, Strandgötu og það eru þeir Benedikt Sveinbjarnarson, lausamaður frá Hrafnagili og Jón Jónsson frá Króksstöðum.  Sjálf bjó Kristín Árnadóttir áfram í Strandgötu 39. Þar brann árið 1907 en Kristín reisti nýtt hús, sem enn stendur. (Kannski hefði bakhúsið brunnið líka, hefði það ekki verið steinsteypt?)

     Árið 1925 byggði Kristín Árnadóttir hæð ofan á Hríseyjargötu 1. Þess má geta, að í bókunum Bygginganefndar er húsið sagt nr.1 við Hríseyjargötu eða „svonefnd Steinöld“. Breytingarnar sem Kristín sóttu um fólust í því, að bæta hæð ofan á húsið, lækka (?) risið ofan í 2m og breyta gluggaskipan. Samþykki nefndarinnar var háð ýmsum skilyrðum. M.a. mátti þakskegg ekki vera minna en 15 cm, eldvarnarveggur skyldi vera á norðurhlið og gluggi á götuhlið, norðan við útidyr skyldi í sömu hæð og aðrir gluggar hússins. Við þessar breytingar fékk húsið í grófum dráttum það útlit, sem það enn hefur. Stigabygging á bakhlið kom þó ekki fyrr en löngu síðar. Í bókun Bygginganefndar frá 1925 er vísað í fyrirliggjandi uppdrátt en ekki kemur fram hver teiknaði. Uppdráttur þessi er ekki aðgengilegur í gagnagrunni map.is/akureyri, hefur e.t.v. ekki varðveist.  Árið 1924 búa sex manns í húsinu, í tveimur íbúðum. En ári síðar, þegar búið var bæta hæð ofan á húsið, eru íbúarnir hins vegar sautján og íbúðirnar orðnar fjórar.  Árið 1961 var byggð við húsið stigabygging og gerður þar sér inngangur á efri hæð. Teikningar að þeirri byggingu gerði Guðmundur Gunnarsson.

     Í Húsakönnun 1995 segir um staðsetningu hússins að það standi „[...]frekar illa undir háum húsagafli við Strandgötu“ (Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 1995:96). En húsið blasir þó engu að síður við þeim, sem leið eiga vestur eftir Strandgötunni frá Oddeyrartanga, og þá leið fer nánast hver einasta farþegi skemmtiferðaskipa, sem heimsækja Akureyri. Og fjölmargir aðrir. Að öllum líkindum er Hríseyjargata 1 eða Steinöld eitt elsta, ef ekki allra elsta, steinsteypuhús Akureyrar og ætti að njóta friðunar í samræmi við það. Það er nú tilfellið, að á Oddeyrinni leynast margar perlur, sögufrægar jafnt sem stórmerkilegar í byggingasögulegu tilliti. Stundum heyrast því miður þær raddir, að byggðin á Eyrinni sé að mestu leyti lágkúruleg og ómerkileg; bara kofar eða hreysi sem eigi ekkert annað skilið en stórfellt niðurrif; og helst skuli reisa nýmóðins stórhýsi í staðinn. Hreint út sagt ömurlegt og alrangt en auðvitað á hver maður rétt á sínum skoðunum. Í Húsakönnun 2020 hlýtur húsið miðlungs varðveislugildi en það er að sjálfsögðu aldursfriðað skv. hinni svokallaðri 100 ára reglu. Húsið sem er einfalt og látlaust er í góðri hirðu og sómir sér vel í skemmtilegri götumynd. Nú munu tvær íbúðir í húsinu.  Myndirnar eru teknar á vetrarsólstöðum, 21. des. 2022.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri og Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Aðgengilegt á vefnum: https://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Byggingarnefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1902-1921. Fundur nr. 250, 24. júní 1903. Fundargerðir 1921-35. Fundur nr. 565, 6. apríl 1925. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Húsaannáll 2022

Kannski má segja, að ákveðin kúvending hafi orðið í umfjöllunum mínum um söguágrip eldri húsa á Akureyri og nágrenni á árinu 2022. Sá sem skoðar þessa vefsíðu aftur að árdögum sér væntanlega, að ólíku er saman að jafna, hvort um ræðir pistla, skrifaða árin 2009 eða ´10 eða árin 2021-22. Kemur þar ýmislegt til. Ég hafði löngum lofað sjálfum mér því, að ef ég væri búinn að fjalla um hús hér, þá væri ég búinn að því. Það yrði óvinnandi vegur, að ætla að endurrita pistla um húsin eða uppfæra hina eldri. En að því kom, að ég gat ekki setið á mér lengur hvað þetta varðaði. Ég var nokkuð spurður að því, hvort ég væri búinn að taka fyrir hin og þessi hús, sem var yfirleitt tilfellið. Hins vegar þóttu mér þau skrif næsta hjákátleg, í samanburði við þau sem hafa tíðkast hér sl. 4-5 ár, svo mér fannst varla hægt að benda á þau. Ekki það, að ég skammist mín fyrir þessar fyrri umfjallanir en þær mega heita börn síns tíma. Þá hefur mér, eins og gefur að skilja, áskotnast hinar ýmsu heimildir til viðbótar á þessum 10-13 árum, stundum leiðréttingar á einhverju sem var rangt, auk margs sem mig langar að koma á framfæri. Þá var og mikil hvatning til þessara endurskrifa, að ég fór í samstarf við akureyri.net og þar birtast flestir þeirra nýju pistla, sem ég birti hér.  Þar hef ég og fengið góðar viðtökur og það eru þær, sem og vitneskjan um það, að fjöldi fólks hefur að þessum skrifum mínum gagn og gaman sem ævinlega hvetja mig áfram í þessari vegferð. Og hún mun svo sannarlega halda áfram á komandi ári og árum. Það mun að öllu jöfnu líða lengri tími á milli pistlanna en það kemur einfaldlega til af því, að lengri umfjöllun er lengur í smíðum. 

Fyrri hluti ársins var að mestu helgaður húsum við Eyrarveg á Oddeyrinni, auk þess sem ég brá mér "fram eftir" og fjallaði um fyrrum félagsheimili hreppana, sem saman mynda Eyjafjarðarsveit. Það var svo um miðjan júní, sem ég tók upp á því, að endurskrifa um eldri hús bæjarins, lengri og ítarlegri pistla og þau hús tekin fyrir af svo að segja af handahófi, líkt og í upphafi þessarar vefsíðu. 

JANúAR

12. jan. Eyrarvegur 1-3  (1939)

16. jan. Eyrarvegur 2      (1945)

20. jan. Eyrarvegur 2a    (1950)

29. jan. Eyrarvegur 4      (1947)

FEBRúAR

3. feb. Eyrarvegur 5-7  (1939)

7. feb. Eyrarvegur 5a-7a (1947)

10. feb. Eyrarvegur 6      (1942)

13. feb. Eyrarvegur 8      (1942)

17. feb. Eyrarvegur 9-11  (1943)

20. feb. Eyrarvegur 10    (1942)

25. feb. Eyrarvegur 12    (1943)

MARS

8. mars Eyrarvegur 13-15  (1943)

14. mars Eyrarvegur 14    (1943)

22. mars Eyrarvegur 16    (1943)

27. mars Eyrarvegur 17-19  (1942

31. mars Freyvangur (fyrrum félagsheimili Öngulsstaðahrepps) (1957)

APRÍL

6. apríl Eyrarvegur 18    (1943)

12. apríl Eyrarvegur 20    (1943)

19. apríl Eyrarvegur 21-23  (1942)

27. apríl Eyrarvegur 25-27   (1947)

30. apríl Eyrarvegur 25a-27  (1947)

MAÍ

4. maí Laugarborg (fyrrum félagsheimili Hrafnagilshrepps) (1959)

10. maí Eyrarvegur 29    (1943)

18. maí Þinghúsið á Hrafnagili (1924)

21. maí Eyrarvegur 31    (1945)

27. maí Eyrarvegur 33    (1954)

30. maí Sólgarður (fyrrum félagsheimili Saurbæjarhrepps) (1934)

JÚNÍ

3. júní Eyrarvegur 35    (1943)

10. júní Eyrarvegur 37    (1949)

15. júní Strandgata 7 (1907)

25. júní Norðurgata 17; Gamla prentsmiðjan, Steinhúsið (1880)

JÚLÍ

1. júlí Norðurgata 2 (1897)

10. júlí Norðurgata 11 (1880)

21. júlí Strandgata 23 (1906)

30. júlí Lækjargata 6 (1886)

ÁGúST

8. ágúst Lundargata 2 (1879)

18. ágúst Hafnarstræti 18; Thuliniusarhús (1902)

SEPTEMBER

2. sept. Lundargata 15 (1898)

17. sept. Lækjargata 2b (1871)

30. sept. Lækjargata 4 (1870)

OKTÓBER

12. okt. Lækjargata 2 (1894)

23. okt. Lækjargata 2a (1840)

NóVEMBER 

7. nóv. Aðalstræti 6 (1851)

18. nóv. Strandgata 27 (1876)

DESEMBER

1. des. Strandgata 49; Gránufélagshúsin (1873)

15. des. Hafnarstræti 49 (1895)

 

Á árinu 2022 tók ég fyrir 45 hús á aldrinum 63-182 ára. Yngst var Laugarborg í Eyjafjarðarsveit, byggð 1959 en elst var Lækjargata 2a, Frökenarhús, annað elsta hús Akureyrar, byggt 1840. Svo skemmtilega vill til, að meðaltal byggingarára er 1922 svo "Hús dagsins" á árinu 2022, voru að meðaltali nákvæmlega 100 ára gömul. 

Að sjálfsögðu eru á þessum útreikningum miklir fyrirvarar, enda tölfræði þessi fyrst og fremst hugsuð til gamans. Þar ber fyrst og fremst að nefna, að oft eru byggingarár húsa frá 19. öld nokkuð á reiki og getur skeikað um einhver ár. Stundum er einfaldlega ekki hægt að slá því föstu, vegna skorts á skýrum heimildum. Og hvenær telst hús byggt ? Já, þið lásuð rétt; þetta getur verið vafa undirorpið. Eitt slíkt dæmi eru Gránufélagshúsin. Hér að ofan og almennt er miðað við að byggingarár þeirra sé 1873. En sá hluti hússins, sem reistur var þá, er úr viðum húss sem reist var á Vestdalseyri árið 1850. Húsið var vissulega tekið niður og nýtt hús byggt úr viðunum. Annar hluti hússins, sem reistur var á þessum stað árið 1876 er að öllum líkindum hús sem byggt var í Skjaldarvík árið 1835. Það mun hafa verið tekið niður og reist aftur í nokkurn veginn sömu mynd. Hvert er þá raunverulegt byggingarár Gránufélagshúsanna? Er það 1835, 1850 eða 1873? (Eða e.t.v. 1878, þegar miðhlutinn var reistur og húsið fékk í grófum dráttum núverandi lag. Látum það bara liggja milli hluta hér...en ef við miðum við byggingarár Gránufélagshússins við byggingu Skjaldarvíkurhússins á sínum upprunalega stað telst húsið það annað elsta á Akureyrar (eða deilir 2.-3. sætinu með Gamla Spítalanum). 

Á nýju ári hyggst ég halda uppteknum hætti og birta nýja og ítarlegri pistla um eldri hús Akureyrar og e.t.v. víðar. Kannski tek ég einhverjar yngri götur fyrir með skipulögðum hætti. Það kemur bara í ljós...

Nýárskveðja 2023

Óska lesendum og landsmönnum öllum gleðilegs nýs árs með þökk fyrir það liðna.

 

Þakka innlit, athugasemdir og annað slíkt á þessari síðu á liðnum ári - og árum.

Svona blasti "nýárs blessuð sól" við á Miðnesheiði um hádegisbil í dag. 

Jólakveðja 2022

Óska ykkur öllum, nær og fjær, gleðilegra jóla og farsæls komandi árs. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Jólamyndin að þessu sinni, er tekin á norðanverðum Eyrarlandshálsi, skammt neðan við Fálkafell, þ. 9. des. sl.)

Hús dagsins: Hafnarstræti 49; Amtmannshúsið, Hvammur

Fyrir Hafnarstræti miðju standa nokkur virðuleg og reisuleg timburhús frá árunum um aldamótin 1900, sérleg kennileiti þessa svæðis og sjást langt að. Syðst og elst þessara húsa er Hafnarstræti 49, sem byggt var 1895. Einhvern tíma kallað Sýslumannshúsið eða Amtmannshúsið en síðustu áratugi skátaheimilið Hvammur. Stendur það í svonefndri Barðslaut.  

Áður en vikið er að sögu Hafnarstrætis 49 væri rétt, að tæpa aðeins á því, hvernig landið lá (bókstaflega) um það leyti sem húsið var byggt.  Allt til ársins 1896 var lögsagnarumdæmi Akureyrarkaupstaðar aðeins tvær aðskildar „hólmlendur“ inni í Hrafnagilshreppi. Sú syðri, Akureyri og Fjaran; síðar almennt nefnt Innbærinn, var nokkurn veginn svæðið frá Hafnarstræti 23 að Krókeyri og sú ytri Oddeyrin. Þessi byggðalög skildu að snarbrattar og illfærar brekkur í sjó fram og var það ekki fyrr en 1892 að vegslóði var lagður á milli. Ári síðar, eða 1893, keypti  Akureyrarkaupstaður jörðina Stóra Eyrarland gagngert til þess að eignast land til húsbygginga (Sbr. Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason og Kristján Sigfússon 1993: 662).  Átti bærinn þannig mestalla brekkuna allt norður að Glerárgili enda þótt svæðið tilheyrði Hrafnagilshreppi. Ári síðar reistu þeir Bjarni Einarsson skipasmiður og Due Benediktsson lögregluþjónn hús á Torfunefi. Um var að ræða fyrsta húsið sem reis á landsvæði þessu eftir að bærinn festi kaup á því sem og það fyrsta við nýja veginn milli bæjarhlutanna. Fullyrða má, að sárafátt núlifandi fólk hafi séð þetta hús berum augum, en það var rifið árið 1929. Á þessari lóð, Hafnarstræti 91, risu ári síðar miklar höfuðstöðvar KEA.

     Ekki leið á löngu, uns húsunum fór að fjölga á þessari kílómetra löngu og örmjóu ræmu undir brekkunum í landi Eyrarlands. Veturinn 1895, nánar tiltekið þann 12. febrúar bókar bæjarstjórn eftirfarandi: „Amtmaður [Páll Briem] fær keypta lóð undir hús, garða, o.fl., eins og hún er upp á brún, sem sagt frá veginum fyrir miðri lautinni“. Þá fékk Páll leyfi til að grafa brunn. Ekki lágu fyrir lóðarmörk til norður og suðurs. Bæjarstjórn áskildi sér rétt til þess að byggingar yrðu háðar ákvörðun hennar og samþykki „meðan þessi lóð eigi komist undir bæinn“. Þar er væntanlega átt við, að landið var ekki undir umdæmi bæjarins, enda þótt hann ætti það. Í kjölfarið var Páli seldur húsgrunnur og mun hann hafa reist húsið þá um sumarið. Í svonefndri Jónsbók, sem varðveitt er á Héraðskjalasafninu á Akureyri segir orðrétt: „Byggingaheimild fyrir húsinu finnst ekki, enda ekki von, þar sem það er reist meðan allt þetta svæði, milli Akureyrar og Oddeyrar, þar sem húsið meðal annars stendur á, telst til Hrafnagilshrepps. En amtmaður, Páll Briem reisti íbúðarhúsið 1895-96 í sama stíl og það stendur enn“ (Jón Sveinsson, 1955).

     Hafnarstræti 49 er einlyft timburhús á lágum steyptum grunni, með háu portbyggðu risi og miðjukvisti að framan. Nyrsti hluti hússins er einlyftur með lágu, aflíðandi þaki. Veggir eru panelklæddir, bárujárn á þaki og sexrúðupóstar í gluggum. Grunnflötur hússins mun 17,1x8,9m, þar af er útbygging á neðri hæð 2,55m á breidd.

     Páll Briem var fæddur á Espihóli í Eyjafirði árið 1856. Hann nam lögfræði í Kaupmannahöfn og útskrifaðist þar árið 1884 og starfaði áratuginn eftir það m.a. við málaflutning, rannsóknir á lögum og sem sýslumaður m.a. í Dalasýslu og Rangárvallasýslu. Hann sat á Alþingi árin 1887-92, fyrir Snæfellinga. Árið 1894 var hann síðan skipaður amtmaður norður- og austuramts og valdi að hafa aðsetur sitt og heimili á Akureyri. Þegar Páll kom til Akureyrar var  nokkur rígur á milli bæjarhlutanna tveggja og þótti amtmanni ekki fara vel á því, að setjast að á öðrum hvorum staðnum. Hugðist hann því reisa sér aðsetur í miðjunni og sýna þannig hlutleysi sitt í verki. (Það hefur eflaust heldur ekki verið ókostur við þetta staðarval, að þarna gat hann fengið nokkurn veginn eins stóra lóð og honum sýndist). Mældi amtmaður vegalengdina milli Oddeyrar og Akureyrar og ákvarðaði, að hús hans skyldi standa þar mitt á milli.  Mörgum, þ.á.m. greinarhöfundi, hefur löngum þótt þetta ankannalegur miðpunktur milli Innbæjar og Oddeyrar, svo greinilega sem staðurinn er mun nærri fyrrnefnda bæjarhlutanum og telst raunar tilheyra honum nú. Vegalengdin að ystu lóð Akureyrar árið 1895 (þar sem nú er Hafnarstræti 23) að þessu húsi mælist 300 metrar en um 700 metrar að efstu húsum Strandgötu svo þessi munur er augljós. En voru mælitæki amtmanns og hans manna svona ónákvæm, eða voru þeir svona hallir undir Akureyrina fremur en Oddeyrina? Í raun er þarna um misskilning að ræða. Þetta á sér þá skýringu, að þessi mæling miðaðist ekki við ysta hús Akureyrar og syðsta hús Oddeyrar, sem margir kunna að gefa sér, heldur einmitt þveröfugt! Viðmiðið var nefnilega miðpunkturinn milli syðsta húss Akureyrar og ysta húss Oddeyrar (sbr. Hjörleifur Stefánsson, 1986: 26). Hvaða hús þetta voru nákvæmlega fylgir ekki sögunni, en freistandi að álykta að um hafi verið að ræða tvö torfhús, annað stóð þar sem nú er Norðurgata 31 og hitt, Syðstahús eða Sibbukofi við Aðalstræti 82. Ef við mælum vegalengdina nokkurn veginn í loftlínu meðfram brekkubrúnunum á kortavef map.is kemur í ljós, að nokkurn veginn sama vegalengd mælist milli Hafnarstrætis 49 og Norðurgötu 31 til norðurs annars vegar og frá Hafnarstræti 49 til suðurs að Aðalstræti 82 hins vegar. Það eru um 1300 metrar í hvora átt. Svo ekki hefur amtmanni skeikað.

     Eflaust hefur Páll haft þarna einhvern búskap og ræktun, hesta átti hann auðvitað og mun norðurhluti hússins, útbyggingin, hafa gengt hlutverki hesthúss. Þá var hann mikill áhugamaður um landbúnað og ræktun, var í hópi þeirra sem stofnuðu Ræktunarfélag Norðurlands og ennfremur formaður þess frá 1903-04. Skipulagsmál voru honum nokkuð hugleikin, og í febrúar 1904 birtist eftir hann stórmerk grein (að mati þess sem þetta ritar) í blaðinu Norðurlandi: „Um skipulag bæja í Akureyrarbæ og öðrum bæjum hér á landi“. Auk áhugaverðra vangaveltna um skipulag bæja hérlendis og borga erlendis, birtist þar mjög greinargóð lýsing á Akureyri frá þeim tíma og fyrirhugaðar hugmyndir um gatnaskipulag Brekkunnar.

      Í Manntali árið 1902 var þetta hús nr. 11 við Hafnarstræti. Þá bjuggu hér amtmannsfjölskyldan, Páll Briem og kona hans, Álfheiður Helga Helgadóttir, fjögur börn þeirra og tvö vinnuhjú. Auk þeirra bjó Halldór Briem, bróðir Páls, þarna. Tveimur árum síðar eða 1904 urðu vistaskipti hjá Briem fjölskyldunni í Barðslaut auk hræðilegs áfalls í lok ársins. Amtmannsembættin voru lögð niður 1. ágúst 1904 og fluttust fjölskyldan þá til Reykjavíkur, þar sem Páll gerðist bankastjóri Íslandsbanka. Um svipað leyti var hann einnig kjörinn alþingismaður Akureyringa. Honum auðnaðist ekki að taka sæti á þingi, því hann lést úr lungnabólgu 17. desember 1904, aðeins 48 ára að aldri. Í langri minningargrein um Pál í blaðinu Fjallkonunni sagði m.a. „Um alt þetta land og hvarvetna þar, sem íslendingar eru, verður þetta talin óvenjulega mikil harmafregn. Óhætt mun að fullyrða, að íslenzk þjóð yfirleitt, mótstöðumenn hins framliðna ekkert síður en vinir hans, hafi talið hann einhvern hinn mesta mann samtíðar sinnar á þessu landi. Þeir, sem honum voru kunnugastir, vissu líka, að hann var einn hinna allra beztu.“ Ennfremur „Um alt land er kunnugt, hve glögt auga Páll Briem hafði fyrir nær því öllum greinum framkvæmdalífsins. [...] Hann hafði meira vit á húsagjörð og vegalagning og skipulagi bæja en flestir menn hér á landi“ (Án höfundar, 1904).

     Enda þótt Páll flytti suður árið 1904 átti hann húsið hér áfram, en hingað flutti þá Guðlaugur Guðmundsson bæjarfógeti og eignaðist hann húsið eftir lát Páls. Árið 1906 fær húsið núverandi númer, 49, og skýrist það væntanlega af því, að húsaröðin frá 29-41 var reist árin þrjú á undan. Guðlaugur lést árið 1913 en ekkja hans, Olive Marie frá Svíþjóð, bjó hér áfram um skamma hríð. Árið 1915 eignaðist húsið Sigurður nokkur Fanndal og átti það um fimm ára skeið. Rak hann þar greiðasölu og gistihús í húsinu og munu hross ferðalanga hafa átt skjól í norðurhlutanum. Á þessum tíma var hesturinn ennþá þarfasti þjónninn, enda aðeins fáeinir bílar í landinu sem kom þó ekki að sök, því áratugir voru í sæmilega akvegi. Í fasteignamati árið 1918 var Hafnarstræti 49 lýst á eftirfarandi hátt: Íbúðar- og gistihús úr timbri með járnklæddu þaki, einlyft með porti og kvisti og háu risi á kjallara, byggt 1895, stærð 14,4x8,8m. Skúr við norðurstafn notaður sem fjós og hlaða stærð 8,8x2,7m. Lóðin var sögð 11.709 m² að mestu leyti ræktuð og girt með timbri og vír. Með öðrum orðum var lóðin rúmlega hektari að stærð. Hafði hún þó verið skert nokkuð frá upphafi, því árið 1915 var húsið Fagrastræti 1, nú Eyrarlandsvegur 35, „byggt úr landi“ Hafnarstrætis 49 (sbr. Steindór Steindórsson 1993: 84). Núverandi lóð hússins telst hins vegar „aðeins“ 2095 fermetrar skv. fasteignaskrá. Árið 1920 keypti húsið Steingrímur Jónsson frá Gautlöndum við Mývatn, en sama ár var hann skipaður sýslumaður.  Húsið dró löngum nafn af þeim embættismönnum sem þarna bjuggu, Amtmannshús eftir Páli Briem og Sýslumannshúsið eftir þeim Guðlaugi og síðar Steingrími. Gegndi Steingrímur embættum bæjarfógeta og sýslumanns Eyfirðinga uns hann fór á eftirlaun árið 1934. Hann bjó hér áfram eftir það, eða allt til í lok árs 1956. Akureyrarbær keypti húsið af erfingjum hans árið 1957 og leigði þar út íbúðir og herbergi.

     Árið 1962 hyllti undir kaflaskil í sögu hins tæplega sjötuga timburhúss í Barðslaut. En þá, á 100 ára afmælisári Akureyrarbæjar og þegar 50 ár voru liðin frá upphafi skátastarfs á Íslandi, færði bærinn skátum á Akureyri húsið að gjöf ásamt afnotum af lóðinni. Sú kvöð var á, að skátar máttu hvorki selja húsið, leigja til langframa eða gefa án samþykkis bæjarins. Það var svo ekki fyrr en fimm árum síðar, eða 1967, að skátar fengu húsið formlega afhent. Þá átti skátastarf á Akureyri 50 ára afmæli. En svo rausnarleg og þakkarverð sem þessi höfðinglega gjöf var, var það ekki svo, að skátarnir hafi fengið þarna fullbúið og fullkomið félagsheimili fyrir ekki neitt. Öðru nær. Ástand hússins var orðið nokkuð bágborið og þarfnaðist það ekki aðeins mikilla endurbóta heldur í raun algjörrar endurbyggingar svo það mætti þjóna sem félagsheimili. Fóru þær viðgerðir fram á næstu misserum, og voru þær endurbætur gerðar eftir teikningum Tómasar Búa Böðvarssonar. Sáu skátar nánast alfarið um framkvæmdina, bygginganefnd skipuðu þeir Aðalgeir Pálsson, Ingólfur Ármannsson, Finnbogi Jónasson, Jóhann Gunnar Ragúels, Richard Þórólfsson og Dúi Björnsson. Þá nutu skátar mikillar velvildar Skapta Áskelssonar í Slippnum en starfsmenn á hans vegum munu hafa annast meiri háttar framkvæmdir, ásamt meðlimum í St. Georgsgildinu á Akureyri. Auk þess lögðu skátar á öllum aldri hönd á plóg með einum eða öðrum hætti, framkvæmdir eða fjáraflanir, við þessa endurbyggingu (sbr. Hrefna Hjálmarsdóttir, 2016).

     Það er skemmst frá því að segja, að húsið þjónaði skátum á Akureyri í tæpa hálfa öld, síðustu áratugina undir nafni Skátafélagsins Klakks að ógleymdum St. Georgsgildunum; St. Georgsgildinu á Akureyri og St. Georgsgildinu Kvisti. Það var í september 1994 sem greinarhöfundur mætti á sinn fyrsta skátafund í kjallarann í Hvammi, nánar tiltekið hjá ylfingasveitinni Smáfólki og hefur hann verið viðloðandi skátastarf allar götur síðan; setið í stjórn skátafélagsins Klakks frá 2014 og meðlimur í St. Georgsgildinu á Akureyri. Það má einnig, til gamans, fylgja sögunni hér að sumarið 2001 var sá sem þetta ritar í sumarvinnu hjá skátunum, m.a. við slátt og aðrar framkvæmdir við Hvamm, og komst þar á bragðið við að drekka kaffi. Og hversu marga kaffibolla greinarhöfundur drekkur nú, dag hvern, skal ósagt látið hér enda myndu lesendur eflaust margir súpa hveljur við þær upplýsingar...

     Þegar greinarhöfundur var viðloðandi þetta hús á árunum 1994 til 2016 var innra skipulag þess einhvern veginn á þessa leið: Í kjallara voru fjögur flokksherbergi austanmegin (enda aðeins gluggar á þeirri hlið kjallara) auk sveitarherbergis í SV-horni. Sveitarherbergið, sem raunar var aðeins sjónarmun stærra en flokksherbergin, var gluggalaust. Þar voru einnig tvær kompur eða búnaðargeymslur. Á neðri hæð var gengið inn að vestan og tvennar inngöngudyr. Nyrðri inngangur var á útbyggingunni og þar voru anddyri og snyrtingar. Úr anddyrinu var gengið annars vegar inn í samkomusal sem náði að suðurenda hússins, austanmegin. Hins vegar inn á skrifstofu. Úr skrifstofunni var svo gengið inn á gang, þar sem voru stigar á efri hæð og niður í kjallara, smærri forstofa, eldhús og vinnuherbergi foringja syðst í vesturhluta. Í norðurenda rishæðar var húsvarðaríbúð en á „suðurlofti“ fundarherbergi St. Georgsgildisins á Akureyri, Róverstofan eða „Goggaherbergið“. Enda þótt skátastarf færi fram á hinum ýmsu stöðum í hverfum bæjarins var Hvammur ævinlega eins konar miðstöð skátastarfs í bænum. Það var svo árið 2005 sem umsvif Klakks fluttust að mestu að Hömrum, þar sem byggð hafði verið upp stórkostleg útilífsmiðstöð. Varð nú öllu rórra yfir Hvammi, enda þótt einhver starfsemi færi þar fram, einkanlega að vetrum, þegar illfært gat verið á Hamra. En þegar kom fram yfir 2010 var orðið ljóst, að Hvammur gæti ekki fullnægt þörfum Klakks til frambúðar. Kom þar til hvort tveggja, að húsið stóðst ekki öryggiskröfur varðandi brunavarnir og aðgengi auk þess sem mjög dýrar framkvæmdir við viðhald og endurbætur voru orðnar verulega aðkallandi. Árið 2016 flutti Klakkur síðan endanlega úr Hvammi og húsið selt, og var það afhent nýjum eigendum í ársbyrjun 2018.

     Nýir eigendur Hafnarstrætis 49 breyttu húsinu í einbýlishús og hafa unnið að gagngerum endurbótum hússins að innan jafnt sem utan.  Fyrir vikið er húsið í eins góðri hirðu og best verður á kosið og til sérlegra mikillar prýði á þessum skemmtilega og áberandi stað. Meðfylgjandi eru einmitt nokkrar myndir, sem sýna endurbyggingarferlið sl. ár.  Húsið er að sjálfsögðu aldursfriðað og fær í Húsakönnun 2012 umsögnina að það sé einstakt hús sem lagt er til að hljóti hverfisvernd. Efsta myndin með þessari grein er tekin 15. desember 2022.   Einnig myndir sem sýna Hafnarstræti 49 fyrir og á mismunandi stigi viðgerða (og á öllum árstíðum). Þær eru teknar 15. maí 2016, 7. janúar, 14. október og 17. nóvember 2018 og 25. ágúst 2019 og birtast hér í tímaröð.

Heimildir: 

Án höfundar. 1904. Páll Briem (minningargrein). Í Fjallkonunni. 21. árg. 51. tbl. 52612097 (timarit.is)

Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Fasteignamat 1918. Varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Hjörleifur Stefánsson. 1986. Akureyri: Fjaran og Innbærinn byggingarsaga. Reykjavík: Torfusamtökin.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Hrefna Hjálmarsdóttir. 2016. Hvammur. Skátaheimilið: Aukablað í Fermingarblað Skátastarf, 33. Árg. 1. tbl. Án blaðsíðutals.

Jón Sveinsson. 1955. „Jónsbók“. Handrit Jóns Sveinssonar bæjarstjóra um lóðaúthlutanir og byggingar á Akureyri til ársins 1933. Óútg. varðv. á Hsksjs. Ak.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur

Ýmis manntöl og gögn á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; og ýmsar vefsíður, sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Strandgata 49; Gránufélagshúsin, Vélsmiðjan Oddi

Austast og syðst á Oddeyrinni er Oddeyrartangi. Þar eru að mestu leyti athafna- og fyrirtækjasvæði en slík starfsemi á sér 150 ára sögu á þessum slóðum. Það er, allt frá því að verslunarfélagið Gránufélagið festi kaup á Oddeyrinni um 1871 og reisti þar höfuðstöðvar sínar, skömmu síðar. Standa þær höfuðstöðvar enn og munu elstu hús á Oddeyrarsvæðinu (Greinarhöfundi skilst, að sitt sé hvort, Oddeyrin og Tanginn og því er hér talað um Oddeyrarsvæðið. Utar á sama svæði má e.t.v. líka heita álitamál, hvar Gleráreyrar taka við af Oddeyrinni).

Það er eiginlega óhjákvæmilegt, þegar fjallað er um upprunasögu Gránufélagshúsanna, að minnast aðeins á sögu Gránufélagsins sjálfs og Oddeyrar. Það var í ársbyrjun árið 1869 sem nokkrir bændur, með sr. Arnljót Ólafsson í broddi fylkingar, stofnuðu verslunarfélag sem þeir kölluðu Hið Íslenska hlutafjelag. Ári síðar var nafninu breytt í Gránufélagið. Nafnið var fengið af seglskútu, sem félagið hafði keypt og hugðist nýta til flutninga. Skip þetta, sem var franskt að uppruna og hét Emilie, hafði strandað, var í frekar bágbornu ástandi og því nefnt Grána í háðungarskyni. Þetta „uppnefni“ festist við skipið, félagið og löngu síðar var gata á Eyrinni nefnd eftir því (Gránufélagsgata). Helstu forvígismenn Gránufélagsins voru þeir Tryggvi Gunnarsson og téður sr. Arnljótur Ólafsson og gegndi sá fyrrnefndi stöðu forstjóra.

     Árið 1871 takmarkaðist Akureyrarkaupstaður af suðurhluta þess hverfis, sem nú kallast Innbærinn. Þó hafði Oddeyrin verið lögð undir lögsagnarumdæmi kaupstaðarins árið 1866 en var nokkurs konar hólmlenda. Snarbrattar melbrekkur norður af kaupstaðnum og víðlendur úthagi og holt þar ofan við tilheyrðu býlinu Stóra- Eyrarlandi, sem taldist til Hrafnagilshrepps. Oddeyrin var hluti Stóra Eyrarlands en árið 1850 hafði Björn Jónsson keypt hana af Geirþrúði Thorarensen, þáverandi eiganda jarðarinnar. Þorsteinn Daníelsson smíðameistari á Skipalóni keypti Eyrina af Birni árið 1863. Það var svo árið 1871 sem Gránufélagið keypti stærsta hluta Oddeyrar af Þorsteini. En Þorsteinn hafði áður selt Clausen nokkrum spildu neðst á Oddeyrartanganum og var það land aldrei eign Gránufélagsins, heldur Höepfnersverslunar. Og það var svo árið 1873 sem Gránufélagið reisti höfuðstöðvar sínar vestast og syðst á Oddeyrartanga. Löngu síðar fékk þetta hús, númerið 49 við Strandgötu.

     Strandgata 49 er í raun þrjú sambyggð hús, sem byggð eru í áföngum. Allt er húsið eða húsin byggt úr timbri á lágum steingrunni. Vesturhlutinn, Vestdalseyrarhús, er einlyftur með háu og bröttu risi, veggir timburklæddir með svokölluðu slagþili (heilar fjalir yfir samskeytum veggfjala) og bárujárn á þaki. Sexrúðupóstar í gluggum. Grunnflötur þess mun 16,40x7,23. Miðhlutinn, Mikla bygging, er tvílyftur með háu mansardrisi (brotnu í topp) og snýr stafn þess mót suðri. Hinir hlutarnir snúa austur-vestur og því er miðhlutinn eins og stór kvistur í húsheildinni. Miðhluti er klæddur listaþili (mjóir listar yfir samskeytum veggfjala), bárujárn á þaki og sexrúðupóstar í flestum gluggum. Grunnflötur mun 12,89x7,98. Austurhluti, Skjaldarvíkurstofa, er einlyftur með háu risi og stórum miðjukvisti. Tveir smærri kvistir eru beggja vegna miðjukvists. Krosspóstar eru í flestum gluggum, listaþil á veggjum og bárujárn á veggjum. Grunnflötur þessa hluta er 19,24x7,63.   Alls eru húsin um 49m á lengd og 7,6-8m á breidd. Að austan tengist húsið Kalbaksgötu 1 með steinsteyptri byggingu.

     Húsið mun vera elsta hús sem enn stendur á Oddeyri. Miðað er við að byggingarár hússins sé 1873 þegar vestasti hlutinn var reistur. Þar var raunar um að ræða eldra hús sem var reist á Vestdalseyri við Seyðisfjörð en tekið niður og reist aftur hér. Þar mun húsið hafa verið byggt um 1850 fyrir verslunina, Örum og Wulffs. Þessi hluti hússins hefur því löngum kallast Vestdalseyrarhúsið. Líkast til hefur félagið verið ört vaxandi, því þremur árum síðar reis af grunni annað hús. Og enn stundaði félagið endurnýtingu, því í þetta sinn var tekið niður íbúðarhús, sem stóð í Skjaldarvík í Glæsibæjarhreppi, og það endurreist hér. Fékk austurhúsið þannig nafnið Skjaldarvíkurstofan. Skjaldarvíkurstofan var upprunalega reist árið 1835 fyrir Þórarinn Stefánsson og mun húsið hafa komið tilhöggvið frá Noregi og var því löngum haldið fram, að Þorsteinn Daníelsson á Skipalóni hafi reist húsið. Það mun hins vegar vera rangt en hið rétta er að Ólafur Briem á Grund hafi byggt það (sbr. Kristmundur Bjarnason, 1961: 255).  Mætti þá e.t.v. með góðum vilja miða aldur Gránufélagshúsanna við upprunalegt byggingarár Skjaldarvíkurstofunnar, það er 1835!(?) Nú ber heimildum raunar ekki saman. Í Húsakönnun um Oddeyri sem unnin var 1990 eru leiddar líkur að því, að Skjaldarvíkurstofan hafi verið reist sem vörugeymsla norðan við húsin og brunnið fyrir 1939 (Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson 1995:48). Umrætt geymsluhús brann var í nóvember 1935 (Jón Hjaltason 2016: 99). Samkvæmt Sögu Akureyrar e. Jón Hjaltason (1994: 217) má vera nokkuð ljóst, að austasti hluti Gránufélagshúsanna sé Skjaldarvíkurstofan. Í ævisögu Þorsteins Daníelssonar á Skipalóni, sem skrifuð er 26 árum eftir bruna vörugeymslunnar, segir einfaldlega: „Fyrrnefnt hús í Skjaldarvík er hins vegar enn til á Oddeyri, því að Gránufélagið keypti það laust eftir 1870 og lét reisa það að nýju þar“ (Kristmundur Daníelsson 1961: 255).  En svo er spurning, þegar hús er tekið niður og sett saman á öðrum stað, hvort miða eigi byggingarár við upprunalega byggingu eða þá síðari. En látum nú staðar numið í þessum vangaveltum, lesendum er sjálfsagt orðið ljóst, að greinarhöfundur er haldinn einhverri óskapa þráhyggju fyrir byggingarárum!

     En það var Jón Chr. Stephánsson timburmeistari, sem sá um uppsetningu Skjaldarvíkurstofunnar á Oddeyrartanga árið 1876. Tveimur árum síðar annaðist hann byggingu þriðja áfanga húsa Gránufélagshúsanna, þ.e. mikillar tvílyftrar byggingar, sem tengdi saman Skjaldarvíkurstofuna og Vestdalseyrarhúsið. Er það eini hluti Gránufélagshúsanna, sem ekki var aðfluttur. Enda þótt þessi húshluti hafi verið feikna stór á mælikvarða ársins 1878 tók byggingin ekki nema rúman mánuð! Hún hófst í júlí en „[...]Eftir miðjan ágúst var drykkjugildi mikið haldið í tilefni þess að nýja húsið var fullreist[...]“ (Jón Hjaltason 1994: 219).  Skjaldarvíkurstofan var íbúðarhús verslunarstjórans, Jakobs V. Havsteen en verslun, skrifstofur og annað slíkt var í Vestdalseyrarhúsinu og Miklu Byggingu. Einhvern tíma á bilinu 1885-87 lét Jakob byggja við Skjaldarvíkurstofuna til austurs og reisa mikinn kvist á húsið. Fékk húsið þá núverandi lag í grófum dráttum. Jakob bjó hins vegar ekki lengi í húsinu eftir þessar framkvæmdir því árið 1888 var honum sagt upp verslunarstjórastöðunni. En svo vildi til, að árið áður hafði hann fengið útmælda lóð spölkorn vestar á Eyrinni. Þar byggði hann ennþá stærra hús og hóf þar verslunarrekstur með meiru.

     Gránufélagið var nokkurs konar alhliða verslunarfélag, sem stundaði auk verslunar margvíslegan inn- og útflutning, m.a. á saltfiski og sauðfé. Flutninginn sá félagið um á eigin skipum, sem urðu fjögur þegar mest var. Þá rak félagið nokkurs konar kjörbúð eða dagvöruverslun í höfuðstöðvum sínum og hafði auk þess útibú á mörgum stöðum um landið. Lengst af, eða til 1893 var Tryggvi Gunnarsson forstjóri félagsins. Eftirmaður hans var Christen Havsteen, sem áður hafði verið útibústjóri á Siglufirði. Christen, fjölskylda hans og vinnufólk voru einmitt skráðir íbúar Gránufélagshússins á Oddeyri árið 1890. Var hann þá verslunarstjóri. Gránufélagið verslaði ekki einungis með varning og fénað heldur einnig land. Sem eigandi Oddeyrar höndlaði félagið með lóðir þar. Það er dálítið merkilegt, að Gránufélagsmenn virðast ekki hafa haft miklar áhyggjur eða gert neinar athugasemdir við það, að menn reistu hús á Eyrinni, svo fremi sem menn gengu formlega frá lóðarkaupum eftir á. Og þar lá heldur ekkert á, t.d. liðu líklega fjögur ár frá því að Snorri Jónsson timburmeistari hóf húsbyggingu að hann fékk lóð hjá Gránufélaginu. Sama gilti um lóð undir steinhús Þorsteins Einarssonar og Björns Jónssonar. Kannski hafa menn samið munnlega og óformlega við Gránufélagið áður en byggingar hófust en gengið frá formsatriðunum eftir á. Bygginganefnd Akureyrar skipti sér lítið af þessum byggingum á Eyrinni, enda lá starfsemi hennar niðri á árunum 1878-84. Af öðrum rekstri Gránufélagsins er það hins vegar að segja, að hann var með miklum ágætum síðustu áratugi 19. aldar en smátt og smátt tók að halla undir fæti m.a. vegna mikilla skulda sem það safnaði, m.a. við danska stórkaupmenn. Árið 1912 yfirtóku Hinar sameinuðu Íslensku Verslanir sem var, þrátt fyrir nafnið, danskt fyrirtæki, allan rekstur Gránufélagsins. Eignuðust sameinuðu verslanirnar einnig allar eignir Gránufélagsins, m.a. húsin við Strandgötu. Hafði félagið skrifstofur hér til ársins 1926 en þá eignaðist  Ragnar Ólafsson stórkaupmaður, áður verslunarstjóri hjá Gránufélaginu, húsin.

     Árið 1902 eru 10 manns skráðir hér til heimilis, Jón Nordmann verslunarstjóri, fjölskylda og vinnufólk. Þá er húsið nr. 33 við Strandgötu, einfaldlega vegna þess, að þá var ekki búið að byggja fleiri hús við götuna. Árið 1914 flutti í húsið verslunarstjóri Hinna sameinuðu íslensku verslana, Einar Gunnarsson.  Líkt og allar byggingar á Akureyrarsvæðinu var húsið virt til brunabóta árin 1916-17. Árið 1917 eru sex byggingar taldar hér, gripahús og safngryfja auk einlyfts geymsluskúrs. Þær byggingar eru löngu horfnar. Íbúðar- og verslunarhús er einlyft með háu risi á lágum grunni. Á gólfi við framhlið eru 3 stofur og forstofa, við bakhlið 2 stofur, eldhús, búr og geymsla. Í risi voru 7 íbúðarherbergi og geymslur voru. Hér er átt við austasta hlutann. Þrílyft vörugeymsluhús með verslun á jarðhæð en geymslur á lofti og loks vörugeymsluhús, einlyft á lágum steingrunni með háu risi. Veggir og þak timburklæddir, en á hinum tveimur hlutum hússins var járnþak. Þá er einnig nefnt vörugeymsluhús, tvílyft með háu risi, timburklætt með pappaþaki. Á gömlum ljósmyndum má sjá, að hús þetta hefur staðið fáeinum metrum norðan við framhúsin. Þetta hús, sem brann þann , er talið líklegt sem Skjaldarvíkurstofa í Húsakönnun 1995. Aðeins örfáir metrar skildu geymsluhúsið og Gránufélagshúsin að, svo litlu mátti muna, að allar byggingarnar brynnu til kaldra kola. Til allrar lukku var logn þessa sunnudagsnótt, 10. nóvember 1935. Hefði verið t.d. stíf norðanátt er alls óvíst, raunar ólíklegt, að Gránufélagshúsin stæðu enn.  

     Eftir að Ragnar Ólafsson eignaðist húsið, 1926, stundaði Einar Gunnarsson þar áfram sinn eigin verslunarrekstur. Árið 1927 auglýsir Einar m.a. kartöflur, hveiti, hrísgrjón, baunir, sykur og margar tegundir af kexi auk „nauðsynjavara“ til sölu í búð sinni hér. Þá auglýsir hann árið 1934 herbergi til leigu, sérstaklega handa einhleypu fólki. Eitt vekur sérstaka athygli greinarhöfundar varðandi eignarhaldið á húsunum frá 1929. Ragnar Ólafsson lést 1928 og þá er dánarbú hans skráð sem eigandi. Frá 1929 og næstu ár er Einar Gunnarsson sagður eigandi hússins en árið 1938 er húsið hins vegar sagt eign dánarbús Ragnars Ólafssonar. Hvernig sem á því stendur.   Árið 1939 eignast húsið vélsmiðirnir Gunnlaugur S. Jónsson og Jón Þorsteinsson. Það er svo í Sjómannadagsblaðinu 2. júní 1940 að auglýsing birtist í fyrsta sinn frá Vélaverkstæðinu Odda, til húsa að Strandgötu 49.

     Það er skemmst frá því að segja, að Vélsmiðjan Oddi var hér til húsa í ríflega hálfa öld en í ársbyrjun 1993 sameinaðist fyrirtækið Slippstöðinni. Vélsmiðjan hafði gegnum áratugina annast ýmsa smíði, en við sameiningu við Slippstöðina skiptist reksturinn í kælideild, þjónustudeild og veiðarfæradeild. Árið 1993 eignuðust húsið þeir Alfreð Gíslason, valinkunnur handboltakappi, og Sigurður Sigurðarson byggingameistari. Þá hófust endurbætur á húsinu að innan jafnt sem utan, eftir forskrift og leiðbeiningum Finns Birgissonar. Húsið var innréttað fyrir veitingarekstur og árið 1993 hófst rekstur veitinga- og skemmtistaðar undir heitinu „Við Pollinn“. Hefur verið veitingarekstur í húsinu  æ síðan. Á 10. áratugnum var einnig kínverski veitingastaðurinn Bing Dao til húsa þarna og á fyrsta áratug 21. aldar var rekinn í húsinu skemmtistaðurinn Vélsmiðjan, heitið vísun til fyrra hlutverks hússins. Nú er í húsinu veitingastaðurinn Bryggjan og telur greinarhöfundur fulla ástæðu til þess að mæla með þeim stað. Þá er gaman að segja frá því, að nýjasta flugfélag landsmanna, Niceair, er með skrifstofur í húsinu.

     Gránufélagshúsin voru friðlýst í B-flokki árið 1982, með fyrstu húsum hér í bæ sem hlutu friðlýsingu. Það þarf vart að fjölyrða til hversu mikillar prýði þessi elstu hús Oddeyrar eru, sérlegt kennileiti í götumynd Strandgötu. Jafnvel á ferð um Leiruveg, í 2,5 km fjarlægð eru húsin áberandi. Setur miðhlutinn, Mikla bygging, einmitt sérstakan svip á húsin með stafninn að götu og mansardrisið skagandi upp úr þakbrúnum Vestdalseyrarhúss og Skjaldarvíkurstofu. Á þakbrúnum hússins er ljósasería, sem kveikt er á allt árið og dregur hún skemmtilega fram útlínur hússins í myrkrinu.   Þessi staður, suðvestast á Oddeyrartanga er líklega einn fjölfarnasti í bænum yfir sumartímann, því h.u.b. hver einasti farþegi skemmtiferðaskipa, sem hér gengur á land, á hér leið um. Þess má reyndar geta, að fyrir nokkrum misserum komust þau dæmalausu áform nánast á framkvæmdastig, að reist yrðu fjögur sambyggð 8-11 hæða háhýsi, nánast ofan í Gránufélagshúsunum. Meðfylgjandi myndir eru teknar 9. sept. 2018 og 23. jan. 2021. Myndin af líkaninu af Gránu er tekin 30. júlí 2017 á Duus Safnahúsinu í Reykjanesbæ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hér má sjá líkan af Gránu, smíðað af Grími Karlssyni skipstjóra og líkanasmið með meiru.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu 

Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. 1995. Oddeyri Húsakönnun. Minjasafnið á Akureyri og Skipulagsdeild Akureyrarbæjar. Aðgengilegt á vefnum: https://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Husakonnun_Oddeyri.pdf

Jón Hjaltason. 1994. Saga Akureyrar II bindi. Akureyrarbær.

Jón Hjaltason. 2016. Bærinn brennur. Akureyri: Völuspá.

Kristmundur Bjarnason. 1961. Þorsteinn á Skipalóni. Reykjavík: Bókaútgáfa menningarsjóðs.

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri; höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Hús dagsins: Strandgata 27

Þann 18. júní 1885 voru fulltrúar Bygginganefndar Akureyrar staddir á Oddeyrinni, þar sem risið hafði dágóð húsaþyrping. Að frátöldum Lundi og torfbæ á Eyrinni miðri var byggðin að mestu bundin við strandlengjuna, út frá höfuðstöðvum Gránufélagsins. Þó höfðu risið fáein hús utar á Eyrinni, m.a. mikið steinhús, sem og timburhús Snorra Jónssonar. En erindi bygginganefndar þennan daginn var einmitt að mæla út fyrir götu í átt að téðum húsum. Eða,  að „[...]áætla götu frá Strandgötunni, upp og út eyrina fyrir austan hús Jóns Halldórssonar. Var fortaug ákveðin 3 álnir, 1 alin til rennusteins og 12 álnir til götu, þannig að 20 álnir verða milli húsa þvert yfir götuna“ (Bygg.nefnd. Ak: nr.65, 1885).  Þessi gata, sem alls átti að verða 20 álna eða 12,6 m breið, var og er auðvitað Norðurgata. Það heiti kom þó ekki fyrr en nokkru síðar. En umrætt Hús Jóns Halldórssonar, sem notað var sem mið, við ákvörðun Norðurgötunnar, stendur enn þegar þetta ritað. Já, þegar þetta er ritað,  því á næstunni gæti mögulega dregið til tíðinda hvað það varðar. Um er að ræða Strandgötu 27.

Strandgata 27 stendur á vesturhorni Strandgötu og Norðurgötu. Húsið reistu þeir Jón Halldórsson og Hans Guðjónsson árið 1876. En það var 25. apríl það ár sem þeir fengu lóðina útmælda. Ekki var minnst einu orði á byggingarleyfi en ljóst að húsið hefur risið það ár, því árið 1877 fékk Sigurður nokkur Jónsson leyfi til að reisa hús, áfast húsi þeirra. Ekki liggja fyrir neinar lýsingar á húsum þessum en á gömlum ljósmyndum má sjá, að hús Sigurðar, þ.e. austurhlutinn, hefur verið einlyft með háu risi. Byggingarárið 1876 gerir húsið það annað elsta, sem enn stendur á Oddeyrarsvæðinu. Það má jafnvel velta því upp, að þar sem ekki er rætt sérstaklega um byggingu hússins sem slíka í bókunum Bygginganefndar, að húsið gæti verið flutt annars staðar að. (Árið áður, 1875, var t.d. flutt hús úr Fjörunni á lóðina sunnan við). Þá væri húsið eldra, og það sem meira er, gæti jafnvel verið eldra en Gránufélagshúsin (1873). Það myndi gera húsið það elsta á Oddeyri! En þetta eru auðvitað getgátur. Ekki liggur fyrir hvort þetta hús hefur verið tvílyft í upphafi, en árið 1894 fékk Jón leyfi til að byggja ris á húsið (skúr). Mun það hafa verið tvílyft með flötu eða aflíðandi þaki fram að því. Árið 1895 var húsið þannig komið með það lag sem það enn hefur, en það sést á einni af elstu ljósmyndum, sem til eru af Oddeyri. Á FB-hópnum Gamlar Ljósmyndir hafa einnig birst eldri ljósmyndir, þar sem sést, að flatt þak hefur verið á húsinu. (ATH: tengillinn hér að framan vísar á Facebook-síðu og ekki víst, að hann sé öllum opinn) Austurhlutinn, nr. 27a var rifin á fyrri hluta 20. aldar.

     Strandgata 27 er tvílyft timburhús með háu risi, tveimur smáum kvistum á framhlið og einum slíkum á bakhlið. Inngönguskúr eða stigabygging er á bakhlið. Á þeirri byggingu er steinblikk, sem og á framhlið en á vesturstafni er lóðrétt timburklæðning; listasúð. Sú hlið hefur verið endurnýjuð og eru þar nýlegir sexrúðupóstar. Slíkir póstar eru einnig á austurstafni en sá hefur ekki verið klæddur og blasir þar við tjörupappi. Víða hefur hann rofnað og innra byrði opið fyrir veðri og vindum. Á óendurnýjuðum hliðum hússins eru þverpóstar en á neðri hæð stór póstlaus gluggi. Grunnflötur hússins mun nærri 6x8m en bakbygging er um 2x4m.  

                Í Manntali 1880 er Jón Halldórsson skráður til heimilis á Oddeyri, en Hans Ágúst Guðjónsson skráður í svokallaða Stóru Strandgötu. Einhverra hluta vegna finnst enginn Hans Guðjónsson í Manntali 1890 en þá er þrennt búsett í „Húsi Jóns Halldórssonar“;  Jón Halldórsson, kona hans Margrét Sigurðardóttir og fósturdóttir þeirra, Margrét Jóhanna Eðvaldsdóttir. Jón er þá sagður hafnsögumaður og stunda fiskveiðar. Jón Halldórsson, sem fæddur var og uppalinn á Kjarna í Arnarneshreppi var síðustu ár ævi sinnar bóndi á Rangárvöllum í Kræklingahlíð, þar sem nú eru m.a. Norðurorka og framkvæmdamiðstöð Akureyrarbæjar.  Það er hins vegar af Hans Guðjónssyni að segja, að hann er skráður í Manntali 1901 til heimilis að Aðalstræti 11, húsi sem líkast til eyddist í bæjarbrunanum undir lok sama árs. Hans lést árið 1910.

 Hvenær Jón Halldórsson og Margrét Sigurðardóttir fluttu úr húsi sínu við Strandgötu er ekki alveg ljóst, líklega var það einhvern tíma á bilinu 1894-99. Samkvæmt Byggðum Eyjafjarðar bjuggu þau að Rangárvöllum frá 1901 til 1907, er Jón lést. Árið 1894 fékk Jón Halldórsson leyfi til þess að byggja rishæð hússins en vorið 1900 er Jón Jónsson Borgfjörð söðlasmiður, orðinn eigandi hússins. Þá fékk hann leyfi til þess að byggja á baklóð sinni pakkhús, sem síðar var breytt í íbúðarhús og er nú Norðurgata 1. Á þessum tíma taldist húsið nr. 17 við Strandgötu. 

Í árslok 1916 var húsið metið til brunabóta og lýst svo: „Íbúðarhús tvílyft með háu risi á lágum steingrunni. Á gólfi [neðri hæð] við framhlið eru 2 stofur og forstofa; bakhlið 1 stofa og eldhús. Á lofti við framhlið 2 stofur við bakhlið 1 stofa, eldhús og gangur. Á efra lofti 2 herbergi og geymsla“  (Brunabótafjelagið 1916, nr. 162). Húsið sagt timburklætt og þakið pappaklætt, 8,2x5,7m að grunnfleti og 7,5m á hæð og á því 20 gluggar og tveir skorsteinar. Þá kemur fram, að húsið sé áfast öðru húsi, nr. 27a. Því er lýst sem einlyftu timburhúsi með háu portbyggðu risi, 7,5x5,6m að grunnfleti og eigandi þess hluta Magnús Oddsson. Á þessum tíma eru eigendur hússins tveir, Sigurður B. Jónsson og Steingrímur Jónsson. Í manntali sama ár eru ellefu manns skráðir þar til heimilis í fimm rýmum.

     Árið 1929 eignaðist Friðgeir H. Berg, smiður og rithöfundur, húsið. Hann fékk árið 1933 leyfi til breytinga á húsinu, glugga og dyraskipan á framhlið auk þess að setja á húsið þakglugga. Með breytingum á glugga- og dyraskipan er væntanlega átt við „búðargluggann” á framhlið og dyrnar við hliðina á honum en Friðgeir starfrækti verkstæði og verslun tengda því á jarðhæð hússins; fékkst m.a. við innrömmun. Um svipað leyti, kannski á sama tíma, hefur Strandgata 27a líkast til verið rifin en það hús kemur síðast fyrir í manntali árið 1932. Þá er KEA eigandi þess. Friðgeir og kona hans, Valgerður Guttormsdóttir, bjuggu hér til æviloka, hann lést 1956 og hún 1975. Sonur þeirra, Guttormur Berg (1918-1990) bjó hér áfram eftir þeirra dag. Hann var athafna- og verslunarmaður, auk þess sem hann var um árabil fréttaritari hjá Ríkisútvarpinu; „Margar fréttir, sem útvarpshlustendum bárust af norðlenskum málefnum, voru skrifaðar á gömlu svörtu ritvélina undir vesturglugganum í Strandgötu 27“ (Dagur 106. tbl. 1990: 13). Eftir daga Berg-fjölskyldunnar hafa margir átt og búið í húsinu um lengri og skemmri tíma, síðustu íbúar hússins voru farandverkamenn, er hér dvöldust jafnan um skamma hríð.

     Árið 2014 hófust endurbætur á Strandgötu 27 og lofuðu þær mjög góðu, svo sem sjá má á vesturstafni hússins og nýjum gluggum á nokkrum stöðum. Eins lofsvert og það framtak er, virðist snurða hafa hlaupið á þráðinn og þeim endurbótum hætt. Fyrir vikið hefur húsið staðið hálfkarað um nokkurra ára skeið og veðurhjúpur þess opinn. Virðist t.d. austurstafn hanga saman á tjörupappanum einum saman- og hann götóttur, m.a. eftir ofsaveður í september 2022. Það væri óskandi, að endurbótum hússins yrði lokið, í samræmi við endurnýjaðan vesturstafn. Hugsanlega hafa veður og vindur leikið húsið svo illa, að viðgerð sé ekki möguleg. Sé svo, hlyti að vera æskilegt, að húsið yrði endurbyggt í upprunalegt horf, á sama hátt og t.d. Gamla Apótekið, Laxdalshús og Franski Spítalinn á Fáskrúðsfirði, svo dæmi séu nefnd um hús, sem margir hugðu að væru svo gjörónýt, að endurbætur væru með öllu óraunhæfar. Greinarhöfundur hefur hvorki forsendur né kunnáttu til þess að meta þessa hluti, en gefur sér, að einhverjir viðir hljóti að leynast í húsinu, sem nýtanlegir yrðu í endurbyggingu. Að ekki sé minnst á þá staðreynd, að á að giska 15 % hússins er nýlegur og stráheill (vesturstafn). Húsið gæti þannig orðið sannkölluð perla í götumynd Strandgötu, sem er sérlegt kennileiti Oddeyrar og á einum fjölförnustu slóðum bæjarins.

     Það er kannski rétt að nefna það hér í lokin, að fyrir liggur tillaga um niðurrif hússins og byggingu húss eftir nýjum teikningum í staðinn.  Að sjálfsögðu hefur greinarhöfundur skilning á því, að það sé einfaldara og hagkvæmara  að reisa nýtt hús heldur en að endurbyggja 150 ára gamalt hús og aðlaga að kröfum nútímans.  Sú tillaga sem liggur fyrir að nýju húsi á lóðinni er raunar mjög vel unnin og góðra gjalda verð og kæmi til með falla þokkalega að núverandi byggð, tvær hæðir, ris og kvistur. En það yrði að sjálfsögðu allt annað hús með allt annað yfirbragð. Þegar þetta er ritað, er beðið umsagnar Minjastofnunar. En lesendur geta svo sem getið sér þess til, hvaða álit greinarhöfundur myndi gefa ef leitað yrði til hans vegna niðurrifs á „Húsi Jóns Halldórssonar“, öðru elsta húsi Oddeyrar og hinu forna viðmiði við lagningu Norðurgötu...

Myndirnar eru teknar 8. desember 2021 og 14. nóvember 2022 en einnig er mynd tekin í janúar 2005 sem sýnir húsið eins og það var áður en endurbætur hófust.

Heimildir: Bjarki Jóhannesson. 2021. Húsakönnun fyrir Oddeyri 2020. Akureyrarbær. Aðgengilegt á pdf-formi á slóðinni Husaskra-Oddeyrar-Merged2-.pdf (minjastofnun.is)

Brunabótamat 1916-17. Varðveitt á Héraðsskjalsafninu á Akureyri, aðgengilegt á vefnum: Virðingabók Brunabótafélags Íslands, Akureyrarumboð 1916-1917 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu 

Byggingarnefnd Akureyrarkaupstaðar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 49, 25. apríl 1876. Fundur nr. 51, 24. mars 1877. Fundur nr. 65, 18. júní 1885. Fundur nr. 106, 19. Júlí 1894. Fundur nr. 185, 27. apríl 1900. Fundargerðir 1930-35. Fundur nr. 49, 27. júlí 1933. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Aðgengilegt á vef Héraðsskjalafsafnsins: Fundargerðabók bygginganefndar Akureyrar 1857-1902 by Héraðsskjalasafnið á Akureyri - Issuu

Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta.

Rukka fyrir þjónustu: Eðlilegt. Selja inn á náttúruna: ALDREI!

Almannaréttinn myndi ég segja sjálfsagt mannréttindamál og skyldi hann tryggður eins og frekast er unnt. Aldrei ætti það að líðast, að loka af og rukka fyrir náttúruskoðun, eins og um væri að ræða bíómynd eða safn eða annað slíkt. Oftar en ekki, þegar ég viðra þessa skoðun, segir fólk á móti, án þess að maður fái rönd við reist: "Það er sjálfsagt að greiða inn á þjóðgarða og slíkt"..."Svona er þetta alls staðar erlendis"... "Það þarf að greiða fyrir þjónustu"..."Á fólk bara að fá að vaða inn á einkalönd bænda og traðka þau niður- myndir þú vilja að fólk valsaði bara inn og út á lóðina hjá þér". o.s.frv. Í sjálfu sér  allt gott og gilt!  Það á að vera réttur allra, að njóta sköpunarverka og undra íslenskra náttúru. Sem eru fjölmörg. Vísitölufjölskyldan á að geta skoðað helstu undur náttúru landsins, foreldrar að sýna hana börnum sínum og fræða um hana, án þess að reiða fram drjúgar fjárhæðir fyrir það eitt. (Ekki það, að ferðalög sem slík eru sjaldnast ódýr).

 Með þessu á ég að sjálfsögðu ekki við, að öllum eigi að vera frjálst um valsa um einkalönd að vild. Eignarréttur landeiganda er jafn sjálfsagður og almannarétturinn; lykilatriðið er, að hvor rétturinn um sig á ekki að ganga yfir hinn. En er ég ekki kominn í mótsögn við sjálfan mig hér ??? Alls ekki. Eftirfarandi eru nokkur dæmi um náttúruvætti á einkalandi. Bið ykkur, lesendur góðir, áður en lengra er haldið að athuga, að þetta eru aðeins mínar hugleiðingar, ég þekki ekki lögin svo gjörla og kannski, raunar mjög líklega, virka þau allt öðru vísi í raun en þarna er lýst.  

a) Göngumaður nokkur uppgötvar geysilega fallegan foss og skemmtilegar bergmyndir í gili ofan við bæ nokkurn. Göngumaður þessi, sem vill svo til að er óskaplega vinsæll áhrifavaldur, birtir mynd af fossinum og áður en varir vilja allir skoða fossinn. Til þess að skoða fossinn er best að leggja við téðan bæ og mega bóndinn og skepnurnar hans þola töluvert ónæði vegna fossins. Þar koma jafnvel heilu rúturnar og á góðum dögum fara hundruð manna þarna um hlaðið og túnin. Allir bera fyrir sig almannarétti. (Og ef einhver slasast á leiðinni er bóndanum kennt um!)

Er ofangreint í lagi? NEI.

Svona ætti almannaréttur ekki að virka. Það er enginn almannaréttur að vaða hvert sem er hindrunarlaust, hvað þá um ræktuð lönd  eða bæjarhlöð- og heimreiðir. Þarna segði ég, að bóndinn sé að sjálfsögðu í fullum rétti, til þess að annað hvort loka þessari leið eða rukka fyrir afnot af hlaðinu sem bílastæði. Ekki spurning. Svo kannski seinna meir, dettur honum e.t.v. í hug að reisa útsýnispall við fossinn og leggja þangað stíg á eigin kostnað. Og jafnvel snyrtingar. Öllu þessu þarf að halda við og allt þetta tekur tíma. Auðvitað á hann að rukka fyrir það, það væri nú annað hvort. 

b) Nú er bóndi þessi búinn að fara í þessar framkvæmdir og allt klappað og klárt. Þannig háttar til, að öll aðstaða til þess að skoða er vestan við gilið, sem fossinn fellur um. Útivistarmaður á leið austan megin gilsins. Hann kemur að fossinum eftir allt annarri leið, fer aldrei inn á girt svæði eða ræktuð lönd og hann kemur ekki nálægt útsýnispallinum eða nokkru því, sem bóndinn hefur byggt upp. 

Getur bóndinn gert kröfu, á að útivistarmaður þessi greiði fyrir að sjá fossinn? NEI. 

Það er almannaréttur þessa manns að fara þarna um.  Um leið og hann fer yfir gilið og nýtir eitthvað af mannvirkjum bóndans á hann að sjálfsögðu að borga. Bóndinn byggði ekki fossinn, þó hann sé á landinu hans. (Nú gæti einhver spurt: Af því bóndinn skapaði ekki fossinn, mætti þá ekki með sömu rökum segja, að hver sem er mætti virkja sama foss án þess að bóndinn hefði neitt um það að segja, hvað þá að hann fengi greitt fyrir það ? Þá bendi ég á þann augljósa mun, sem er á því, að nýta eitthvað eða skoða það. Vatnsréttindi eru eitt).  

Ef það er orðið í lagi, að rukka beinlínis fyrir það eitt að SJÁ einhver náttúrufyrirbæri er það orðið ansi víðsjárvert. Mætti þá eiga von á því, að sett yrðu gjaldhlið meðfram þjóðvegum, af því að einhver náttúruvætti í einkaeign blasi þar við. Hvar ætti að draga mörkin. Gætu lóðareigendur í þéttbýli krafist gjalds fyrir það, að berja tré eða hús augum ? Vitaskuld ýkt og kannski útúrsnúningur en vona skilja lesendur hver meiningin er. 

c) Nú vill svo til, að  bergfylla fellur úr gilinu neðan við fossinn. Leiðin að fossinum frá bæ bóndans, lokast. Aðstæður umturnast og leiðin að fossinum verður stórhættuleg og hvað þá í rigningu eða hálku. Bóndinn ákveður að loka aðgangi um þessa leið.

Er það í lagi ? JÁ. Í svona tilfellum myndi ég halda, að öryggi fólks trompi almannaréttinn. Sama á við um náttúruvernd. Ef fyrirsjáanlegt er, að ágangur ferðamanna ógni náttúru svæðis teldi ég sjálfsagt, að loka aðgengi að þeim. 

En þetta er ekki einfalt; hvenær er öryggi fólks ógnað og hvenær er náttúrufarið í hættu ? Hver á að meta það ? 

Niðurstöður: Það er sjálfsagt að greiða fyrir þá þjónustu sem er til staðar, bílastæði, snyrtingar, stígar og annað slíkt spretta ekki upp af sjálfu sér og því þarf að halda við.  Breytir þá í raun engu, hvort um ræðir svæði í opinberru eigu eða einkaaðila. Eðlilegast er þó, ef um ræðir svæði í eigu ríkis eða sveitarfélags að svona lagað sé fjármagnað af skattfé. Þannig að hóflegt gjald við náttúruperlur eru ekki af hinu slæma.  En það þarf þá að vera kýrskýrt, að gjaldið sé fyrir þjónustu og innviði sem til staðar eru, ekki það eitt að SJÁ náttúruperluna. 

Á hinn bóginn er heldur ekki sjálfsagt, að hverjum sé frjálst að fara um allar koppagrundir án þess að spyrja kóng eða prest. Girðingar, tún og einkavegi skal virða í hvívetna. Sjálfur kann ég illa við að fara erindislaust um lönd í óleyfi, sem ég veit, að eru í einkaeigu. Þrátt fyrir að almannaréttur eigi að tryggja, að það sé heimilt! Gönguferðir eiga alls staðar að vera frjálsar um óræktað land sem ekki er nýtt, en öðru máli gegnir um t.d. berjatínslu og veiðar. Margt fólk heldur e.t.v. að allt land, sem ekki eru afgirt tún, séu eign ríkisins eða sveitarfélaga og landsmenn eigi það gegnum skattgreiðslur sínar en svo er raunar yfirleitt ekki. (Að vísu eru þó nokkrar jarðir eignir ríkis og sveitarfélaga). Hér má sjá landamerki og þjóðlendur á Íslandi. 

 

 

Gjaldtaka verði í samræmi við veitta þjónustu

Hús dagsins: Aðalstræti 6

Á Akureyri standa rétt innan við 20 hús, sem byggð eru áður en Bygginganefnd Akureyrar tók til starfa árið 1857. Það er í sjálfu sér ekki hlaupið að því, að ákvarða aldur þeirra húsa, stundum ráða rauna tilviljanir því, að einhvers staðar sé að finna óyggjandi heimildir um byggingarár þeirra. Aðalstræti 6 er eitt þessara húsa. Skráð byggingarár í fasteignaskrá er 1845 en í Húsakönnun 2012 segir, að Grímur Laxdal bókbindari hafi byggt húsið árið 1850-51. Hvorugt skal rengt hér.

     Aðalstræti 6 skiptist í tvo hluta, nyrðri hluti er einlyft timburhús með háu risi og miðjukvisti með aflíðandi, einhalla þaki. Syðri hluti er tvílyftur með flötu þaki, nánast ferningslaga að grunnfleti, eins konar turnbygging. Á bakhlið hefur risi verið lyft að hluta, þar er kvistur með einhalla þaki, sem myndar eina heild með þaki suðurhluta. Þar er líka inngöngudyr og tröppur upp á efri hæð. Allt er húsið bárujárnsklætt, veggir og þak. Einfaldir, lóðréttir póstar eru í gluggum.  Grunnflötur hússins er u.þ.b. 13x6m.

     Sem fyrr segir mun Grímur Grímsson Laxdal (1801-1866), bókbindari og veitingamaður úr Reykjavík byggt húsið um 1850. Vitað er, að hann flutti til Akureyrar um 1836 en hann og kona hans, Hlaðgerður Þórðardóttir (1801-1862) frá Hvammi undir Eyjafjöllum höfðu áður búið að Dvergsstöðum í Hrafnagilshreppi. Grímur hafði áður byggt hús (um 1836-40) innar í Fjörunni, Aðalstræti 64, en það hús var rifið fyrir hartnær heilli öld síðan. Stefán Thorarenssen sýslumaður, eignaðist Aðalstræti 6 árið 1862 og mun hafa reist viðbygginguna um leið, auk þess sem hann mun hafa lengt húsið til suðurs. Þá var komin til sögunnar Bygginganefnd sem tók málið fyrir. Á fundi 19. apríl 1862 lá fyrir bréf frá Stefáni þar sem hann tilkynnir „[...]að hann hafi keypt hús bókbindara G. Laxdals hjer í bænum og hann hafi í hyggju að lengja tjeð hús um 2 ½ alin til norðurs“. Bygginganefnd gerði athugasemd við þessi áform Stefáns vegna þess, að þessi lenging hússins kæmi „í bága við brúna sem þar er yfir lækinn“. Niðurstaðan varð sú, að Stefán færði brúna á eigin kostnað. En þess má geta, að 2 ½ álnir eru aðeins um 1,5m. Þetta sama sumar setti hann einnig grindverk „stakkit“ framan við hús sitt og átti það eftir að draga dilk á eftir sér.

Grindverkið hafði hann nefnilega reist í óþökk bygginganefndar, sem taldi það skerða götuna. Sýslumaður var hins vegar ekki á því, vildi meina að gatan væri alveg nógu breið að austan og gat ekki séð, að girðing sín skerti hana nokkuð. Urðu nú um þetta töluverðar deilur. Bygginganefnd gaf sig hins vegar ekki, og fór fram á að sýslumaður greiddi sekt (styrk til fátækra) eða flytti girðinguna. Þessar deilur stóðu frá júní til ársloka 1863. Hafði nefndin m.a. á orði, að [...]sýslumaður S. Thorarensen ætti ekki fremur en aðrir að komast hjá að greiða bætur til fátækrasjóðsins, fyrir hina óleyfilegu byggingu sína á stakkiti þessu, og fyrir það hann hefur óhlíðnast[svo] því að rífa það niður, þegar byggingarnefndin krafðist þess og skoraði hún því á amtið[...] að greiða þessar bætur samkvæmt lögunum. Bygg.nefnd. Ak. Nr. 29, 1863). Sýslumaður væri aldeilis ekki yfir lög hafin.  Það er nokkuð merkilegt í þessu samhengi, að svo harðvítugar deilur séu um grindverk og gerðar athugasemdir um lengingu hússins um 1,5m til norðurs. Því greinarhöfundur gat ekki séð í bókunum bygginganefndar, að vikið væri einu orði að viðbyggingunni til suðurs, sem þó var mun umfangsmeiri framkvæmd !

     Árið 1863 voru haldnar fyrstu bæjarstjórnarkosningar hins nýja Akureyrarkaupstaðar og fóru þær fram á heimili hans. Voru þær sögulegar að því leyti, að þar greiddi kona fyrst atkvæði í kosningum, meira en hálfri öld áður en konur fengu kosningarétt (1915). Þar var um að ræða Vilhelmínu Lever, athafnakonu með meiru. Stefán mun hafa flutt úr húsinu síðla árs 1870 eða snemma árs 1871 en næsti eigandi var Hendrik Schiöth bakarí. Það má segja, að Lækjargata 4, sé „byggð úr landi“ Aðalstrætis 6, en það hús var upprunalega hlaða sem Stefán fékk að reisa. Var það árið 1870. Síðar sama ár, eða snemma árs 1871 selur Stefán húsið Hendrik Schiöth bakara. Alltént er það svo í júní 1871, er E.E. Möller fær að reisa hlöðu (Lækjargata 2b) er útmælingin miðuð við bakaríið. Sem bendir til þess, að þá hafi Hendrik Schiöth verið orðinn eigandi hússins og starfrækt þar bakarí. Hér ber heimildum reyndar ekki alveg saman. Í Húsakönnun 2012 segir að Schiöth hafi ekki flutt í húsið fyrr en 1898 en í bók Steindórs Steindórssonar; Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs er ekki annað að sjá, en að Schiöth hafi eignast húsið á eftir Stefáni Thorarenssen um 1870. Hendrik Schiöth var hins vegar lengst af forstöðumaður brauðgerðar Höepfners. Hann sinnti einnig póstafgreiðslu og var auk þess gjaldkeri Íslandsbanka. Var múraður peningaskápur við skorsteininn og mun lengi vel hafa sést merki um hann- og sjást kannski enn. Kona Hendriks, Anna Schiöth var mikilvirkur ljósmyndari og garðyrkjukona, og var einna fremst í flokki þeirra, sem hófu ræktun Lystigarðsins árið 1912. Ræktaði hún einnig glæstan skrúðgarð við hús sitt.

     Árið 1916 var húsið virt til brunabóta og það sagt íbúðarhús, „einlyft og tvílyft“ á lágum steingrunni. Veggir timburklæddir og járn á þaki.  Einlyfti parturinn með háu en tvílyfti með lágu risi. Á gólfi við framhlið voru tvær stofur og forstofa en stofa, eldhús og búr á bakhlið. Þrjár stofur og þrjú geymsluherbergi voru á lofti. Tveir skorsteinar voru á húsinu. Mál hússins voru 13,2x6,3m og húsið 6,3m á hæð og 21 gluggi.

     Schiöth hjónin bjuggu hér til dauðadags, Anna Schiöth lést 1921 en Hendrik árið 1923. Eftir þeirra dag eignuðust húsið dóttir þeirra, Alma Schiöth og maður hennar Oddur Carl Thorarensen lyfsali.  Hafa síðan ýmsir átt húsið og búið hér. Um miðja öldina fóru fram þó nokkrar breytingar á húsinu. Um 1953 munu veggir hafa verið bárujárnsklæddir og um 1960 var húsinu breytt í tvær íbúðir. Þá var einnig byggður kvistur á framhlið og gerður sér inngangur á efri hæð. Fékk húsið þá það lag sem það enn hefur.

     Enda þótt Aðalstræti 6 sé umtalsvert breytt frá upphafi að ytra byrði er það í mjög góðri hirðu og til mikillar prýði í umhverfinu. Það er ysti hluti einnar elstu og merkustu húsasamstæðu bæjarins. Turnbyggingin að sunnan setur á það sérstakan svip og kallast skemmtilega á við kvistinn. Vegna staðsetningar er líklegt að vel flestir sem heimsótt hafa Akureyri kannist við Aðalstræti 6 en það er beint á hinni valinkunnu ísbúð, Brynju. Húsið er að sjálfsögðu aldursfriðað og nýtur einnig verndar sem hluti varðveisluverðrar heildar, skv. Húsakönnun 2012. Fyrir fáeinum árum var settur á húsið skjöldur, minnismerki um fyrstu kosningu konu hérlendis, og er það svo sannarlega frábært framtak. Flest elstu hús bæjarins verðskulda eflaust skjöld sem þennan, því í fjölmörgum þeirra, hafa sögulegir atburðir átt sér stað, eða þekkt fólk úr sögunni alið manninn eða fæðst, og rétt að halda slíkum staðreyndum á lofti. Myndin er tekin þann 9. ágúst 2022.

Heimildir: Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1857-1902. Fundur nr. 24, 19. apríl 1862. Fundur nr. 26, 19. Júní 1863. Fundur nr. 29, 28. Des, 1863. Óprentað og óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. Elstu fundargerðabækur Bygginganefndar eru aðgengilegar á vef Héraðsskjalasafnsins.

Hjörleifur Stefánsson, Hanna Rósa Sveinsdóttir. 2012. Húsakönnun- Fjaran og Innbærinn. Minjasafnið á Akureyri. Pdf-skjal á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/Fjaran-og-Innbaerinn-2012.pdf

Steindór Steindórsson. 1993. Akureyri höfuðborg hins bjarta norðurs. Reykjavík. Örn og Örlygur

Ýmis manntöl á vef Héraðsskjalasafns og manntal.is,  greinar á timarit.is; sjá tengla í texta