Hús dagsins: Kaupvangsstræti 4

Hin þéttingsbratta en fjölfarna gata úr Miðbænum upp á Brekku um Grófargil, í daglegu tali kallað Gilið (eða Listagilið), nefnist Kaupvangsstræti. Neðarlega við götuna, skammt neðan við hið valinkunna Kaupfélagshorn liggur Skipagatan til norðurs frá Kaupangsstrætinu og áleiðis að Ráðhústorgi. Á mótum gatnanna stendur Kaupvangsstræti 4. Það hús er reist í áföngum á síðari hluta 4. áratugarins, og hófst bygging þess árið 1934.

     Haustið 1934 fékk Tómas Björnsson verslunarmaður að byggja hús á  lóð sinni við Kaupangsstræti og Skipagötu, samkvæmt uppdrætti og byggingalýsingu. Húsið átti að vera steinsteypt, tveggja hæða og kjallaralaust 14 og 13,90m meðfram götu, 8m skáa á horni, álmurnar 10 m breiðar. Teikningarnar að húsinu gerði Tryggvi Jónatansson. Fullbyggt telst húsið 1939, það er a.m.k. skráð byggingarár, en elstu heimildir um Kaupvangsstræti 4 sem timarit.is finnur eru frá 1937, þegar kosningaskristofa Bændaflokksins og afgreiðsla Bændablaðsins var þarna til húsa.

     Kaupvangsstræti 4 er tvílyft steinsteypuhús með einhalla aflíðandi þaki, undir þakkanti á framhlið. Þakdúkur er á þaki og gróf múrhúð á veggjum, einfaldir þverpóstar í gluggum efri hæðar en síðir „verslunargluggar“ á jarðhæð. Gluggar efri hæðar eru innrammaðir með steyptum böndum að ofan og neðan. Á bakhlið er einlyft álma, viðbygging frá því um 1966. Húsið er áfast Skipagötu 18 að norðan og er innangengt á milli húsanna.

      Tómas Björnsson, sem byggði húsið, var Þingeyingur, fæddur árið 1895 að Ljósavatni. Hann var umsvifamikill verslunarmaður með bygginga- og lagnavörur en hann stofnaði eigin byggingavöruverslun árið 1923 og rak hana allt til ársins 1958. Í Kaupvangsstræti 4 rak hann einnig fataverslun á fimmta áratugnum.

       Kaupvangsstræti 4 hefur alla tíð verið verslunar- og skrifstofuhúsnæði og hýst hina ýmsu starfsemi. Þegar heimilisfanginu er flett upp á timarit.is koma upp hartnær 2000 niðurstöður, þar af 38 ef götuheitið er skrifað án „v“-s.  En gatan heitir nokkuð örugglega KaupVangsstræti og er kennd við kaupvang (sbr. leikvang, fólkvang) eða svæði þar sem verslað er. (Kaupvangur gæti verið ágætt orð yfir verslunarmiðstöð...) Gatan er m.ö.o. ekki kennd við bæinn og kirkjustaðinn Kaupang í Eyjafirði, sem skrifaður er án „v“-s. Það heiti skildist höfundi einhvern tíma, að væri upprunið úr norsku sbr. Kaupanger. Það er svosem ekki skrýtið að þetta valdi misskilningi, enda margar götur bæjarins kenndar við Eyfirsk höfuðból.

Það yrði of langt mál að telja upp alla þá starfsemi sem Kaupvangsstræti 4 hefur hýst. Sem áður segir var húsið aðsetur Bændaflokksins og þar var skrifstofa Bændablaðsins. Breska setuliðið starfrækti skrifstofu skaðabóta- og leigumála í húsinu og þá var Sjúkrasamlag Akureyrar með afgreiðslu hér. Síðla árs 1949 opnaði Flugfélag Íslands afgreiðslu sína í Kaupvangstræti og var hún starfrækt hér fram á sjötta áratuginn. Síðar voru þarna m.a. kjötmarkaður, verslunin Tölvutæki/Bókval og leikfangaverslunin Dótakassinn á jarðhæð um aldamótin 2000. Í vesturhluta hússins hefur JB úrsmíðaverkstæði Jóns Bjarnasonar verið starfrækt um áratugaskeið. Á efri hæð hafa löngum verið skrifstofur og þjónustustarfsemi, og þá hafa þar einnig verið íbúðir. Þá hafði Sjálfstæðisflokkurinn þarna aðsetur um árabil og afgreiðsla dagblaðsins Íslendings.  Svo fátt eitt sé nefnt af því, sem haft hefur aðsetur á Kaupvangsstræti 4. Nú er í húsinu sportvöruverslunin Hornið, áðurnefndir úrsmiðir, JB úr og skart og skrifstofurými á efri hæðum.

        Kaupvangsstræti 4 er reisulegt og glæst og í mjög góðri hirðu og hefur væntanlega alla tíð hlotið hið besta viðhald. Húsið er í samræmi við götumyndir Miðbæjarins t.d. við Ráðhústorg og norðar við Skipagötu, en þessar götur eru að mestu byggðar eftir fyrir fyrsta Aðalskipulagi Akureyrar, sem samþykkt var árið 1927. Húsið er syðsti hluti þriggja húsa samstæðu, en áfast að norðan er Skipagata 18 (Bifröst), sem byggð er á svipuðum tíma, 1935 og nyrst er fjögurra hæða stórhýsi Pedrómynda, Skipagata 16.  Það hús er reist meira en hálfri öld síðar, eða 1992. Í Húsakönnun, sem unnin var um Miðbæjarsvæðið árið 2014 er húsið metið með ótvírætt varðveislugildi, sem hluti húsaraðar sem er „[...] í heild sinni er einn mikilvægasti þátturinn í svipmóti miðbæjarins[...]“ (Landslag arktitektastofa 2014: 48). Myndin er tekin þann 24. júlí 2015. 

Heimildir: Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1935-41. Fundur nr. 729, 29. sept. 1934. Óprentað, óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. 

Landslag arkitektastofa 2014. Akureyrarbær Miðbær- Húsakönnun. Unnið fyrir Akureyrarbæ. Óprentað, pdf aðgengilegt á slóðinni http://www.minjastofnun.is/media/husakannanir/midbaer_husakonnun-2014.pdf

Hús dagsins: Kotá (Kotárgerði 26)

Þar sem er þéttbýli hefur, nokkurn veginn undantekningarlaust, áður verið dreifbýli. Akureyrarkaupstaður er t.d. byggður upp á nokkrum jörðum. Drjúgur hluti Brekkunnar er t.a.m. byggður á landi Stóra- Eyrarlands og Nausta. Það var á áratugunum um og fyrir aldamótin 1900, að Akureyrarbær tryggði sér eignarhald á þessum jörðum og lögsagnarumdæmi. Innan þess voru mörg býli á 20. öld gátu lendurnar, sem nú eru komnar undir Brekkuna og Naustahverfi, framfleytt ýmsum búpeningi. Flest umrædd býli innan bæjarlandsins, sunnan Glerár, voru byggð úr landi Stóra- Eyrarlands og Nausta, en utarlega á Brekkunni má finna eina smærri jörð sem alla tíð var „sjálfstæð“ þ.e. var ekki hjáleiga eða byggð úr öðrum jörðum. Það er Kotá.

 

            Íbúðarhúsið á Kotá stendur nr. 26 við samnefnda götu, Kotárgerði, og það reistu þau Sigfús Jónsson og Brynhildur Þorláksdóttir árið 1949. Húsið er einlyft steinsteypuhús á lágum kjallara og með lágu valmaþaki. Veggir eru múrsléttaðir og bárujárn á þaki og einfaldir lóðréttir póstar í gluggum. Bílskúr, steinsteyptur með flötu þaki er áfastur við húsið norðanmegin. Ekki liggur fyrir hver teiknaði húsið.

            Hversu langt má rekja sögu Kotár er óljóst en víst, að um forna jörð er að ræða. Í Manntali 1703 búa þar Jón Þórarinsson og Guðrún Halldórsdóttir. Uppi hafa verið (umdeildar) kenningar um, að Kotá sé mögulega Syðri- Glerá, sem Helgi magri gaf vini sínum Ásmundi Öndóttssyni, eða a.m.k. reist á tóftum þess býlis. (Guðmundur, Jóhannes og Kristján 1990: 663). En réttum 1000 árum eftir að Helgi magri nam Eyjafjörð, árið 1890 bjuggu á Kotá þau Stefán Jónasson og Guðrún Jónasdóttir ásamt  fjórum börnum þeim Stefaníu, Jónasi, Aðalbirni og Svanfríði. Eigandi jarðarinnar þá var Daníel Halldórsson prófastur.  Það var árið 1893 að Akureyrarbær keypti Kotá, ásamt Stóra- Eyrarlandi. Síðarnefndu jörðina hugði bærinn beinlínis undir byggingarland en Kotá ætlaði bærinn að leigja til ábúðar í heilu lagi. (Það hefur e.t.v. þótt fjarstæðukennt á þeim tíma, að bærinn byggðist hingað upp eftir- enda varð sú ekki raunin fyrr en komið vel fram yfir miðja 20. öld). Fjórum áður síðar seldi bærinn húsakostinn og túnin á erfðafestu Þorláki Einarssyni frá Skjaldarvík. Stundaði hann hér búskap um áratugaskeið, en þegar líða tók á 20. öldina saxaðist smám saman á túnin enda voru mörg smærri býli hér í nágrenninu. Laugardaginn 20. september 1947 varð sá voveiflegi atburður að eldur kom upp í íbúðarhúsinu á Kotá og þar fórst Þorlákur Einarsson er hann reyndi að bjarga búslóðinni. Hann var þá orðinn 81 árs.

            Tveimur árum eftir hinn hræðilega harmleik á Kotá byggði dóttir Þorláks, Brynhildur og maður hennar Sigfús Jónsson frá Sauðhauga í Vallahreppi í Múlasýslu nýtt íbúðarhús, sem enn stendur. Ekki stóð búskapur þeirra lengi, því Sigfús lést fyrir aldur fram vorið 1950 og seldi Brynhildur býlið,  Birni Eiríkssyni og syni hans Kristni Björnssyni. Þeir feðgar voru stórhuga í búskap, byggðu nýtt fjós og svínahús og segir í Byggðum Eyjafjarðar 1990 að bústofn þeirra hafi talið 25 nautgripi, 5 gyltur með grísum, 40 ær, auk varphænsna. Hins vegar settu landfræðilegar aðstæður búskap þeirra feðga nokkrar skorður; sem áður segir var Kotárlandið að stórum hluta komið undir smábýli (m.a. Skarð) og erfðafestulönd. Auk þess var þéttbýlið nokkuð farið að þrengja að. Um 1950 markaði Byggðavegur nokkurn veginn efri mörk þéttbýlis Akureyrar, en þangað eru aðeins um 300 metrar að Kotá. Mýrahverfið tók að byggjast á 6. Áratugnum og Gerðahverfið á þeim sjöunda. Kotárgerði tók að byggjast um 1965, en 1966 telst búskap ljúka á Kotá. Hafa síðan margir átt húsið og búið þar.

           Húsinu hefur væntanlega alla tíð verið vel við haldið og lítur vel út. Lóð og nánasta umhverfi hafa greinilega hlotið endurbætur á síðustu árum, steyptur veggur og vegleg verönd og pallur úr timbri í forgrunni við götu. Á framhlið hússins er skilti með nafni þess, Kotá. Höfundur hefur nokkrum sinnum lýst þeirri skoðun, að fyrrum „sveitabæjarhús“ í þéttbýli eigi að njóta einhvers varðveislugildis eða friðunar. Það á að sjálfsögðu við um í tilfelli Kotár. Ein íbúð er í húsinu. Myndin er tekin þann 12. júní 2020.

Heimildir: Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. II bindi. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.

Hús dagsins. Sundlaug Akureyrar (Þingvallastræti 21)

Sundlaug Akureyrar skipar ekki bara stóran sess í hugum Akureyringa heldur flestra sem bæinn hafa heimsótt. Rétt er þó að geta þess, að laugin er ekki sú eina á Akureyri því norðan Glerár er einnig Glerárlaug og þá eru vitaskuld sundlaugar í Hrísey og Grímsey. Sundlaugin og sundlaugarhúsið frá miðri síðustu öld, eftir Guðjón Samúelsson og Bárð Ísleifsson, stendur efst í Grófargilinu, andspænis húsum nr. 10-18 við Þingvallastræti. Telst laugarsvæðið standa við Þingvallastræti 21, liggur það einnig að Þórunnarstræti að vestan, en aðkoma og bílastæði er af Skólastíg. Sundlaugarhúsið var formlega tekið í notkun 1956, eftir margra ára byggingarframkvæmdir, en þá þegar var orðin löng hefð fyrir sundiðkun á þessum stað. Saga sundaðstöðu í einhverri mynd á þessum stað spannar liðlega 120 ár.

    Sjálfsagt er óvitlaust, að miða formlegt upphaf hugmynda að sundaðstöðu í Grófargili, við fund Bæjarstjórnar Akureyrar þann 28. maí 1895, að Eggert Laxdal bæjarfulltrúi bar upp þá tillögu, að veitt yrði fé, 20-30 krónur  til sundkennslu eða komið yrði upp sundpolli.  Í kjölfarið var kosin þriggja manna nefnd til að sinna þessum málum og samanstóð hún af áðurnefndum Eggert Fr. Kristjánssyni og J.V. Havsteen. Ári síðar, eða 13. maí 1896 ákveður bæjarstjórnin að  verja 75 krónum til þess að koma upp sundpolli í Grófargili, með von um svipaðan styrk úr landssjóði, og í framkvæmdanefnd völdust þeir E. Laxdal, J.V. Havsteen og Páll Jónsson. Þetta eru alltént með elstu heimildunum, þar sem nefndur er sundpollur í Grófargili. Aðstaða þessi fékkst einfaldlega með því að stífla lækinn sem rann um Grófagilið. Þessar framkvæmdir fóru líklega fram snemma vors 1897, en 4. maí það ár nefnir Eggert það á bæjarstjórnarfundi að sundpollur hafi runnið fram og grunar hann, að stíflugarður hafi verið ,,sprengdur af mannavöldum“ Var í kjölfarið lagt lögbann á töku uppfyllingarefnis úr stíflugarðinum.

     Sundpollur þessi, sem auðvitað var aðeins uppistöðulón af lindar- og leysingarvatninu var, eins og gefur að skilja, bæði óhreinn og kaldur en Tryggvi Þorsteinsson lýsir sundpollinum mjög gaumgæfilega í bókinni Varðeldasögum: [...]hlaðinn var mikill torfgarður þvert fyrir Grófargilið, þar sem sundlaugarlækurinn rennur. Neðst í stíflugarðinum var tréstokkur og þegar honum var lokað myndaðist dálítil tjörn ofan við garðinn. Hún lagaði sig alveg eftir landslaginu, svo þarna mátti sjá nes og voga, og langt til vesturs lá hlykkjóttur fjörður upp lækjarfarveginn og nefndist það ,,hafsvæði” Skottið. Þar náði vatnið okkur í ökkla og drullan eða leirinn í botninum náði líka í ökkla svo samanlagt náði þessi vaðall okkur í miðja kálfa. Annars var mesta dýpið austast við stíflugarðinn og upp eftir miðri tjörninni. Vatnið var eins og súkkulaði á litinn, en það var ekki neitt súkkulaðibragð af því og það vissum við vel, því æði oft fengum við okkur sopa, - svona óvart. Sérstaklega þeir sem ekki þorðu að stinga sér, því vatnið var oftast 11-15 gráðu heit og margir supu hveljur þegar þeir óðu út í þetta.  (Tryggvi Þorsteinsson 1973: 22-23).

     Þetta mun hafa verið um 1920. Á þessum tíma var eina byggingin við pollinn lítill skúr, sem lýst er í Fasteignamati 1918 sem sundskáli, en hann var úr timbri með hallandi þaki, 3,1x3,1m ein hæð ósundurþiljuð og metinn á 100 kr. Það má nefna til samanburðar, að í sama fasteignamati er ekki óalgengt, að meðalstór einbýlishús séu metin á 5-7000kr. En árið 1922 voru kantar steyptir í laugina og heyrðu þá nesin og vogarnir (sbr. frásögn Tryggva) væntanlega sögunni til, en það var hins vegar ekki fyrr en 1936 að botn var steyptur, þ.a. líklega hefur súkkulaðiliturinn haldist að mestu í vatninu fram að því. En árið 1933 varð mikil bylting í sundaðstöðu bæjarbúa. Þá var nefnilega leitt heitt vatn eftir leiðslum úr heitum laugum í Glerárgili. Þeirri miklu framkvæmd, lagningu veitustokks um 3 km leið ofan úr Glerárdal stýrði Höskuldur Baldvinsson verkfræðingur. Eftir þessar endurbætur varð  laugin að jafnaði 25-26 gráðu heit, sem þykir enn í dag nokkuð ákjósanlegt fyrir keppnislaugar en er ívið of kalt fyrir þá sem aðeins vilja liggja og slaka á við bakkann.

Hér má sjá ansi hreint áhugavert myndband, sem sýnir fólk í Sundlaug Akureyrar sumarið 1939 (sem var annálað fyrir hlýindi) og sýnir það nokkuð glögglega aðstöðuna. Auk þess má sjá, að á þessum tíma var sundlaugin við efri mörk þéttbýlis. Myndbandið er á Youtube-rás Gylfa Gylfasonar, sem kallast einfaldlega Akureyri. 

      Það var síðan á fimmta áratug 20. aldar (jafnvel fyrr) sem farið var að huga að byggingu sundhallar og hófust framkvæmdir við hana 1948. Á baksíðu Íslendings þann 16.ágúst 1950 er að finna útlitsteikningu af fyrirhugaðri sundhöll og kemur þar fram að búið sé að steypa kjallara og fyrstu hæð, og jafnframt að hönnuður sé Bárður Ísleifsson. En byggingin var teiknuð á teiknistofu Húsameistara ríkisins, þ.e. Guðjóns Samúelssonar. Ekki gat höfundur fundið neinar bókanir hjá Bygginganefnd um Sundhöllina. Hins vegar er nokkuð um það, að fjallað sé um byggingu Sundhallar í dagblöðum Akureyrar á fyrri hluta 6. áratugar 20. aldar og er þar oftast talað um seinagang við  byggingu og erfiðleika við fjármögnun. Í Degi þann 25. febrúar 1953 segir t.d. að sundhöllin hafi verið í smíðum í mörg en þokist lítið nær lokatakmarkinu  Það var því aldeilis ekki hlaupið að byggingu sundhallarinnar en það var loks í júlí 1956 að húsið var tekið í notkun við hátíðlega athöfn.

      Sundlaugarhúsið frá 1956 er tvílyft steinsteypuhús með lágu valmaþaki og smærri álmu að norðvestanverðu. Sú álma skagar nokkra metra til vesturs og var sú ráðstöfum væntanlega hugsuð sem e.k. varðturn þar sem þar er stór gluggi sem vísar að lauginni, þar sem afgreiðsla var staðsett allt til 1999 að nýbygging var tekinn í notkun.                      Gluggasetning byggingarinnar er nokkuð regluleg, en á fram- og bakhlið eru raðir af gluggum, 12 að tölu á hvorri hæð. Þá eru kringlóttir gluggar, á norðurgafli og undir þakskyggni að sunnanverðu. Á norðausturhorni er inngangur og dyraskýli og þar fyrir ofan þrír smáir ferhyrningslaga gluggar. Þessar dyr voru aðalinngangur sundlaugarinnar í rúm 40 ár en er nú starfsmannainngangur.

      Árin 1998-2000 var ráðist í miklar byggingarframkvæmdir og var byggt við húsið til suðurs. Var það Arkitektastofan Form sem átti veg og vanda að hönnun þeirrar byggingar. Sú bygging er einlyft steinsteypubygging með flötu malarþaki en áfastur henni er glerskáli mikill sem hýsir yfirbyggðan heitan pott, sambyggðan lauginni. Þar er hægt að setjast niður og synda út í laug í gegnum dyr á glerbyggingunni. Í nýbyggingu eru búningsklefar kvenna, afgreiðsla og kaffitería auk áðurnefnds potts undir glerhvelfingunni. Í eldri byggingunni eru búningsklefar karla á neðri hæð en þar hafa þeir verið frá upphafi. Þar var allt endurnýjað um aldamótin þegar viðbygging var byggð. Á efri hæð, þar sem áður voru kvennaklefarnir, er nú m.a. aðstaða starfsfólks og saunabað. Í kjallara er innilaug og er sú mun sú aðstaða að mestu óbreytt frá upphafi. Þá eru ótalin mikil lagna- og tækjarými undir laug og laugarhúsi. Aðrar byggingar á svæðinu eru varðturn miðsvæðis, eimbað skammt vestur undir sundlaugarbyggingunni og útiklefar, þ.e. þaklausir búningsklefar suðvestanvert á svæðinu.

     Á sundlaugarsvæðinu eru tvær stórar laugar, önnur keppnislaug sunnar og ofar en laug nær byggingu er frekar nýtt fyrir almenning og leik barna. Þá eru þarna þrír heitir pottar, þar af einn stór vestur undir glerskálanum og vaðlaug næst byggingu. Rennibrautir eru alls þrjár, og nefnast þær Flækja, Trekt og Foss og leystu þær af hólmi eldri rennibraut frá 1994. Sú var, eftir því sem höfundur kemst næst, nafnlaus. Höfundur hefur ekki séð, að Sundhöllin hafi verið metin til varðveislu í nokkurri Húsakönnun en varðveislugildi Sundhallarinnar frá miðri 20. öld hlýtur að vera nokkurt. Bæði er byggingin mjög stílhrein og glæsileg og stendur á áberandi stað, auk þess sem húsið er verk Húsameistara ríkisins. Nýbyggingin er einnig vel heppnuð, sem og tenging hennar við eldri byggingu, sem fær algjörlega að njóta sín óháð þeirri nýju og njóta báðar byggingar sín til fullnustu. Þá spannar saga Sundlaugarinnar sem sundstaðar yfir 120 ár.  Myndin sem sýnir sundlaugarbygginguna að framanverðu er tekin 8. apríl 2018. Yfirlitsmynd af Sundlaugarsvæðinu er tekin 19. júní 2015 en myndin af rennibrautinni er tekin 13. maí 2018.

            Það er að sjálfsögðu ekki annað hægt en að mæla  með heimsókn í Sundlaug Akureyrar, hvort sem ætlunin er að synda, busla í vaðlauginni, hafa það náðugt í gufubaðinu, slaka á í pottinum og ræða landsins gagn og nauðsynjar við náungann svo sem þar tíðkast. Eða taka „salibunu“ í nýjum rennibrautum.  Flækjan mun vera lengsta rennibrautin á landinu þegar þetta er ritað, 86 metrar  (m.ö.o. lengri en gatan Krabbastígur!) Höfundur sækir laugina nokkuð oft en viðurkennir fúslega, að meiri tíma er varið í pottunum en lauginni sjálfri. 

Heimildir:

Bæjarstjórn Akureyrar. Gjörðabók 7.febr 1879 – 29. júní 1900. Fundir þ. 28. maí 1895, 13. maí 1896 og 4. maí 1897. Á Héraðsskjalasafninu á Akureyri. 

Fasteignamat á Akureyri 1918.

Hermann Sigtryggsson og Eiríkur Björn Björgvinsson. 2000. Íþróttamannvirki á Akureyri. Íþrótta- og tómstundaráð Akureyrar. Pdf aðgengilegt á https://www.akureyri.is/static/files/ithrottamal/ithrottamannvirki-a-akureyri-arid-2000.pdf

Pétur H. Ármannsson. 2020. Guðjón Samúelsson húsameistari. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

Tryggvi Þorsteinsson. 1973. Varðeldasögur. Akureyri: Skjaldborg.

 

Hús dagsins: Klettaborg 4

Klettaborg 4 reistu þeir Arnór Einarsson og Herbert Tryggvason árið 1947. Það var á sumarsólstöðum 1946 að þeir fengu byggingarleyfi á lóð, sem þeir höfðu nýlega fengið á leigu. Teikning og lýsing voru sagðar fylgja, en ekki er farið nánar út í lýsingu á húsinu, að öðru leyti en því, að það var steinsteypt.  Teikningarnar að húsinu gerði Sigurður Hannesson.

Klettaborg 4 er einlyft steinhús á háum kjallara (eða jarðhæð) og með lágu valmaþaki. Húsið er byggt sem parhús, því sem næst samhverft og skiptist í austur og vesturhluta. Í flestum gluggum hússins eru einfaldir, lóðréttir póstar, bárujárn á þaki og veggir múrsléttaðir. Á stöfnum hússins, sem snúa mót austri og vestri eru steyptar tröppur og inngöngudyr á hæð.

Klettaborg 4 var um áratugaskeið efsta og vestasta húsið við Klettaborg. Þar sem lóðarmörkum sleppti tók raunar sveitin við með grænum túnum. Þéttbýli tók að rísa, skammt ofan við Klettaborg, við Kringlumýri á 6. og 7. áratugnum og enn ofar og vestar, í Gerðahverfi á þeim áttunda. Það var hins vegar ekki fyrr en um og uppúr aldamótum að hverfi tók að rísa við vestar við Klettaborgina. Líkt og flestir sem byggðu og bjuggu í húsunum við Klettaborgina unnu þeir Herbert Tryggvason og Arnór Einarsson á Gefjuni. Það var ekki óalgengt að menn ynnu á verksmiðjunum á Gleráreyrum svo áratugum skipti. Herbert náði þeim áfanga árið 1984, að hafa unnið í 50 ár á Gefjuni. Fyrst sem afgreiðslumaður en síðar, og um áratugaskeið, sem afgreiðslustjóri heildsölu fyrirtækisins. Margir hafa átt heima í Klettaborg 4 eftir þeirra tíð, og alla tíð hefur það verið parhús. Húsið er að mestu óbreytt frá upphaflegri gerð, en þó hafa verið gerðar smávægilegar breytingar á gluggaskipan.

Klettaborg 4 er glæst og vel hirt hús, sem og umhverfi þess og lóð. Það er mjög svipað næstu húsum að gerð, en eina parhúsið í þyrpingunni og því ívið stærra en t.d. Klettaborg 1-3.  Á lóðinni eru nýlegir pallar og verandir úr timbri og frágangur allur hinn snyrtilegasti. Húsið er umvafið gróskumiklum trjágróðri, líkt og nærliggjandi. Ekki er höfundi kunnugt um, hvort Klettaborg 4 hafi varðveislugildi. Ætti síðuhafi hins vegar að úrskurða um, hvort þessi litla þyrping steinhúsa frá miðri 20. öld við Klettaborg, ætti að hafa eitthvert varðveislugildi, væri svarið að sjálfsögðu aðeins á einn veg. Þá er grænt og geðþekkt umhverfi Klettaborgarinnar einstaklega aðlaðandi. Sem áður segir, er Klettaborg 4 parhús með tveimur íbúðum. Myndin er tekin þann 20. september 2020.

Heimildir: Bygginganefnd Akureyrar. Fundargerðir 1941-48. Fundur nr. 1056, 21. júní 1946. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Hús dagsins: Klettaborg 3

Klettaborg 3 reisti Konráð Vilhjálmsson árið 1946. Landið átti hann á erfðafestu en lóðina fékk hann haustið 1941, fékk fyrst næstu lóð neðan við, nr. 2, en fékk þessa eftir makaskipti við Einar Guðmundsson.  Í september 1945 fékk Konráð byggingarleyfi fyrir steinsteyptu húsi, með útveggjum hæðar úr r-steini, að stærð 9,5x9m „á erfðafestulandi sínu við þjóðveginn gegnt Gefjuni.“ Teikningarnar að húsinu gerði Guðmundur Magnússon. Upprunalegar teikningar hússins eru ekki fyrirliggjandi á korta-og landupplýsingavef Akureyrarbæjar, en þar má finna járnateikningar Halldórs Halldórssonar frá mars 1946, sem sýnir nokkurn veginn herbergjaskipan hússins.

Klettaborg 3 er tvílyft steinhús  með lágu valmaþaki, af algengri gerð íbúðarhúsa frá fimmta áratugnum. Á norðausturhlið hússins er útskot og þar eru steyptar tröppur að austanverðu og svölum að sunnanverðu. Krosspóstar eru í gluggum, sem flestir eru ferningslaga, bæði gluggar og póstar. Bárujárn er á þaki en veggir eru múrsléttaðir.

Konráð Vilhjálmsson, sem byggði Klettaborg 3 og átti landið umhverfið Klettaborg á erfðafestu var kennari, fræðimaður og rithöfundur. Hann var jafnan kenndur við bæinn Hafralæk í Aðaldal, þar sem hann var bóndi um árabil, en fæddur var hann á Sílalæk í sömu sveit árið 1885. Hann kenndi m.a. við Gagnfræðaskólann og var þekktur fyrir hin ýmsu fræðistörf, m.a. mikla skrá yfir Þingeyinga á 19. öld, en einnig sendi hann frá sér ljóð og kveðskap. Líklega hefur Konráð ekki búið í Klettaborg 3 í langan tíma, ef nokkuð, en mögulega leigt húsið út til annarra, eða selt nýbyggt. Um það verður ekki fullyrt hér. Lengst af bjó Konráð og kona hans, Þórhalla Jónsdóttir frá Brekknakoti í Reykjahverfi, í húsinu Norðurpól, sem stóð neðarlega á Oddeyrartanga, við Gránufélagsgötu. Á meðal fyrstu íbúa hússins voru þau Þuríður María Jónsdóttir og Guðmundur Þorsteinsson, en elsta heimild, sem timarit.is finnur um húsið er tilkynning um brúðkaup þeirra í mars 1949. Alls finnur sá ágæti gagnagrunnur 53 heimildir um Klettaborg 3 í prentmiðlum. Margir hafa átt og búið í Klettaborg í þá þrjá aldarfjórðunga, sem húsið hefur staðið og öllum auðnast að halda því við í hvívetna. Árið 1999 var húsinu breytt örlítið, eftir teikningum Tómasar Búa Böðvarsonar, en að ytra byrði mun húsið að mestu óbreytt frá upphaflegri gerð.

Klettaborg 3 er reisulegt og snyrtilegt hús í mjög góðri hirðu; virðist nýlega hafa hlotið ýmsar endurbætur s.s. glugga. Þá er lóðin gróskumikil, vel hirt og öll hin snyrtilegasta. Umhverfi þessara austustu og elstu húsa við Klettaborg er einmitt sérstaklega skemmtilegt, þau standa raunar í jaðri lítils skógarlundar í brekkunni neðan Hamarkots- og Skipaklappar en þar hefur töluvert vaxið upp á síðustu árum og áratugum. Á lóð Klettaborgar er einnig margt gróskumikilla trjáa. Ekki er höfundi kunnugt um, hvort Klettaborg 3 hafi varðveislugildi. Ætti síðuhafi hins vegar að úrskurða um, hvort þessi litla þyrping steinhúsa frá miðri 20. öld við Klettaborg, ætti að hafa eitthvert varðveislugildi, yrði svarið að sjálfsögðu já (kemur lesendur e.t.v. ekki á óvart). Þá er grænt og geðþekkt umhverfi Klettaborgarinnar einstaklega aðlaðandi. Í húsinu eru tvær íbúðir, ein á hvorri hæð. Myndin er tekin þann 20. september 2020.

 

Heimildir: Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1941-48. Fundur nr. 883, 5. sept. 1941. Fundur nr. 843, 3. okt. 1941. Fundur nr. 1031, 14. sept. 1945. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Hús dagsins: Klettaborg 2

Klettaborg 2 stendur á horni, þar sem gatan liggur í vinkilbeygju til suðurs í átt að Byggðavegi, ef ekið er til austurs frá Dalsbraut. Húsið reisti Einar Guðmundsson árið 1945. Á fundi byggingarnefndar Akureyrar 5. sept. 1941 fengu tveir menn lóðir „við þjóðveginn ofan Gefjunar“. Var þá risið eitt hús, Aðalsteins Tryggvasonar, og var það notað sem viðmið við útvísun lóðanna, líkt og tíðkaðist. Fékk Einar Guðmundsson aðra lóð norðan við Aðalstein (þ.e. Klettaborg 3), en Konráð Vilhjálmsson næstu lóð norðan við Aðalstein (Klettaborg 2). Páll Friðfinnsson sótti ennfremur, fyrir hönd Einars, um byggingarleyfi fyrir íbúðarhúsi, á einni hæð úr steinsteypu með skúrþaki, 12x9,5m að grunnfleti. Fjórum vikum síðar, þann 3. október, höfðu þeir Konráð og Einar síðan makaskipti á lóðum, þannig að Konráð fékk lóð nr. 3 og Einar nr. 2. Einar hélt væntanlega byggingarleyfinu á nýju lóðinni, en alltént var húsið risið þar tæpum fjórum árum síðar. Teikningarnar að húsinu gerði Guðmundur Gunnarsson.

Klettaborg 2 er einlyft steinhús á háum kjallara og með lágu valmaþaki. Grunnflötur er nánast rétthyrningslaga, en þó er vestasti hluti hússins (bakhlið) eilítið inndreginn til norðurs og í kverkinni á milli, svalir til SV. Á framhlið eru inngöngudyr og steyptar tröppur með steyptu skýli yfir tröppunum, lokað til norðurs. Lóðréttir póstar með opnanlegum þverfögum eru í gluggum. Steiningarmúr er á veggjum en bárujárn á þaki.

Klettaborg 2 hefur ekki skipt oft um eigendur eða íbúa en Einar Guðmundsson og kona hans, Elísabet Jóhanna Sigurðardóttir bjuggu í Klettaborg 2 í um 60 ár. Hann var fæddur á Húsavík en hún úr Skagafirði. Einar stundaði sjómennsku og vélaviðgerðir. Þau Einar og Elísabet hafa eflaust ræktað garðinn af alúð og natni  og gróðursett fjölda trjáa. Um 1968 byggðu þau bílskúr við norðurmörk lóðarinnar, áfastan húsinu, eftir teikningum Tómasar Búa Böðvarsson.  Bílskúrinn snýr að götustubbi eða heimreið sem liggur frá götunni upp í brekkuna. Þar standa hús nr. 2, 3 og 4 í röð. Líklega er þetta eina húsaröðin í bænum, þar sem odda- og sléttar tölur standa hlið við hlið.

Klettaborg 2 er traustlegt og reisulegt steinhús í funkisstíl, nokkuð dæmigert fyrir byggingartíma, skömmu fyrir miðja síðustu öld. Það er næsta lítið breytt frá upphaflegri gerð en virðist þó í góðri hirðu. Húsið hefur alla tíð verið einbýlishús. Ekki er síðuhafa kunnugt um, hvort húsið hafi varðveislugildi eður ei. Lóðin er vel gróin og þar er mikill trjágróður og ber þar mikið á gróskumiklum birki- og reynitrjám. Húsið stendur á nokkuð áberandi stað, ofan götu nærri fjölförnum slóðum. Það nýtur sín vitaskuld betur á veturna og vorin en á sumrin er það laufskrúð trjánna, sem er í algleymingi við Klettaborg 2. Myndin er tekin þann 20. september 2020.

Heimildir: Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1941-48. Fundur nr. 883, 5. sept. 1941. Fundur nr. 843, 3. okt. 1941. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Hús dagsins: Klettaborg 1

Sumarið 1939 mun hafa verið annálað góðviðrissumar um allt land, sólríkt og veðursælt. Í júní það ár mældist rúmlega 30 stiga hiti á Teigarhorni í Berufirði mesti hiti sem mælst hefur hérlendis- og stendur það hitamet enn. En það var einmitt í lok sama mánaðar, júní 1939, að Aðalsteinn Tryggvason sótti um að byggja íbúðarhús, 9x10m á erfðafestulandi Konráðs Vilhjálmssonar. Ekki reyndist unnt að heimila nema bráðabirgðabyggingu á þessum stað, þar eð hann var utan skipulagðs svæðis. Það var síðan um haustið, að skipulagsnefnd heimilaði, að byggja mætti lág íbúðarhús í „brekkunni ofan framhalds Brekkugötu“ ofan við Gefjun (þar sem Aðalsteinn var verkstjóri). Þar með lá fyrir byggingarleyfið fyrir. Teikningarnar að húsinu gerði Stefán Reykjalín.

Klettaborg 1 er einlyft steinsteypuhús á háum kjallara og flötu þaki. Horngluggar eru til suðurs, í anda funkisstefnunar. Krosspóstar eru í gluggum og veggir múrsléttaðir. Norðurhlið framhlið skagar eilítið fram og í kverkinni á milli eru inngöngudyr og þá er einnig útskot til suðurs. Miklar og veglegar steyptar tröppur liggja frá götubrún upp að húsi, sem stendur ívið hærra en gatan. Við götubrún, nyrst og austast á lóðinni stendur steinsteyptur bílskúr, byggður 1977 eftir teikningum Tómasar Búa Böðvarssonar.

Aðalsteinn Tryggvason, sem fæddur var á Akureyri árið 1908 starfaði allan sinn starfsaldur á Ullarverksmiðjunni Gefjun en faðir hans, Tryggvi Jónsson, var þar verkstjóri. Á Gleráreyrum var sem kunnugt er, vagga Akureyrsk iðnaðar í hartnær heila öld allt frá stofnun Tóvélanna árið 1897. Um og eftir miðja síðustu hluta öld risu þarna miklar verksmiðjubyggingar, sumar þeirra þær stærstu og veglegustu á landinu. Atvinna var þar trygg og algengt að  fólk ynni þarna áratugum saman og margir ættliðir innan sömu fjölskyldna. Aðalsteinn vann á Gefjun í 40 ár, en hann lést í árslok 1966. Hann var kvæntur Kristínu Konráðsdóttur, frá Hafralæk í Aðaldal. Bjuggu þau hér í hartnær þrjá áratugi, hann til æviloka. Ekki hefur verið langt fyrir Aðalstein í vinnuna, því Gefjun var beint neðan við Klettaborg Stóð, því í ársbyrjun 2007 voru öll fyrrum verksmiðjuhúsin jöfnuð við jörðu, vegna stækkunar verslanamiðstöðvarinnar Glerártorgs.

Klettaborg 1, sem er einbýlishús, mun að ytra byrði að mestu óbreytt frá upphaflegri gerð. Er það í mjög góðri hirðu og hefur líkast til alla til hlotið hið besta viðhald. Þá er lóðin bæði vel gróin og vel hirt og stendur húsið skemmtilega á háum kanti. Liggja að því mjög veglegar og reisulegar steyptar tröppur frá götu. Þá er bílaplan fremst á lóð innrammað af miklum tilhöggnum björgum. Allur er frágangur hinn snyrtilegasti og húsið og umhverfi þess til mikillar prýði. Sunnan við húsið, í brattri brekku, er dálítill trjálundur þar sem mikið ber  m.a. á birki- og grenitrjám. Er þarna um að ræða einstaklega skemmtilegt og aðlaðandi umhverfi. Ekki hefur verið unnin húsakönnun fyrir Klettaborg svo höfundur viti til og því ekki kunnugt um hugsanlegt varðveislugildi. Hins vegar er ljóst, að þessi elsti hluti Klettaborgar er sannarlega áhugaverð og skemmtileg heild. Myndin er tekin þann 20. september 2020.

Heimildir: Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1935-41. Fundur nr. 838, 30. júní 1939. Fundur nr. 843, 6. okt. 1939. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Klettaborg í máli og myndum

Á næstu vikum mun ég fjalla um elstu húsin við götuna Klettaborg ofan Gleráreyra. Formálinn að færslunni nr. 1 var orðinn heldur langur, enda má segja að ég hafi farið örlítið framúr mér í staðháttalýsingum, svo ég ákvað að þessi formáli yrði einfaldlega að sjálfstæðri færslu, þar sem myndir töluðu einnig sínu máli.

Brekkunni á Akureyri mætti lýsa sem breiðum og víðlendum hjalla, sem skagar  til austurs undan Eyrarlandshálsinum. Víða á Brekkunni má finna hin ýmsu gil og skorninga, sem og klappir og klettaborgir. Nyrst og austast , næst Glerá má t.d. nefna Hamarkotsklappir, Lækjardal (þar sem Dalsbraut liggur) og Kotárborgir (við Sólborg). Vestasti og efsti hluti Hamarkotsklappa trónir hátt yfir Gleráreyrum, og þar suður af eru ystu götur Mýrahverfis. Neðan fyrrgreindrar klappar að austan er þéttingsbrött hlíð upp af Gleráreyrum en öll er hún meira aflíðandi norðanmegin.  Umrædda hlíð þræðir gatan Klettaborg,  en hún er að stofni til fyrrum þjóðvegur úr bænum, sem löngum lá um Brekkugötu og yfir Glerá ofan Gleráreyra.  

Klettaborg er nokkuð löng gata sem liggur í nokkrum víðum bogum frá SA í NV frá Byggðavegi að Dalsbraut. Stundum er rætt um götuna sem sérstakt hverfi, en við hana standa fjölmörg hús, einbýlishús og raðhús, flest byggð á 1. áratug 21. aldar, og töluverður spölur í næstu íbúðagötur. Þar er um að ræða ytri hluta götunnar, sem tengist Dalsbraut í norðri, en segja má að gatan  skiptist í tvær aðskildar húsaþyrpingar, norðvestantil (ytri) og suðaustan.  Yngri byggðin er norðvestanmegin en austar og sunnar, á horni hlíðarinnar  bröttu upp af Gleráreyrum, standa fjögur hús sem byggð eru á árunum 1939-46. Þau voru í upphafi „úti í sveit“ á mörkum Akureyrarkaupstaðar, en á þeim tíma náði lögsagnarumdæmi bæjarins að Glerá, sem er u.þ.b. 150 metra frá þessum slóðum.

Klettaborg, eða öllu heldur eldri hlutinn, hefur athygliverða sérstöðu hvað varðar númerakerfi. Það er, að númerin 1-4 standa öll í röð sömu megin götunnar, þ.e. sléttar og oddatölur eru ekki mótstæðar.  Klettaborg er rúmlega 700m löng.

 

 

 

 

MYNDIR: 

Efst: Horft til vesturs að yngri húsaþyrpingu Klettaborgar, 20. sept.  

Önnur: Horft yfir norðvesturhluta Klettaborgar, af Skipaklöpp, norðan Mýrarvegar. Fjær er Glerárþorp, en vinstra megin sjást byggingar Háskólans á Akureyri á Sólborg. 

Þriðja (hér vinstri): Mót Klettaborgar og Byggðavegur haustið 2020. Dágóður trjálundur er í brekkunni ofan götunnar, þarna í haustlitum, myndin enda tekin 20. september. 

 

 

 

 

Til vinstri (neðsta mynd): Horft til vesturs að klettinum ofan Gleráreyra þann 22. janúar 2021. Bílastæði Glerártorgs í forgrunni og vestasta horn verslunarmiðstöðvarinnar í hægri jaðri myndar. Suðausturhluti Klettaborgar sést skera hlíðina fyrir miðri mynd og hægra megin sér í Klettaborg 1 og 2. Skíðamaðurinn til vinstri er síðuhafi (en ekki hver)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hús dagsins: Þrastalundur v. Mýrarveg

Mýrarvegur er ein af aðalbrautum Brekkunnar og sunnan Þingvallastrætis skiptist byggðin í Byggðir og Lundi um veginn. Síðarnefnda hverfið er yngra og stendur vestan og ofan Mýrarvegar. Á horni Mýrarvegar og Skógarlundur stendur húsið Þrastalundur en það hús er töluvert eldra en nærliggjandi byggð. Stutt gata að húsinu frá Mýrarvegi nefnist Þrastarlundur.

            Þrastalund reisti Grímur Sigurðsson árið 1942. Hann fékk í apríl það ár byggingarlóð sunnan við Vesturgötu, í erfðafestulandi Júníusar Jónssonar. Fékk hann að reisa íbúðarhús, eina hæð á kjallara úr járnbentri steinsteypu, með járnklæddu timburþaki. Bygginganefnd ítrekaði í bókun sinni um byggingarleyfi til handa Grími, að húsið skyldi  „sett niður í samráði við byggingarfulltrúa, með forhlið að götu“. (Bygg.nefnd. Ak, 1942:Þá var tekið fram. að á þessum stað væri hvorki aðgangur að skólpveitu né vatnsveitu bæjarins. Þannig yrði húsbyggjandi að gera safnþró og kosta vatnsleiðslu heim að húsi. Árið 1942 var þessi staður nefnilega töluvert ofan við þéttbýlismörk Akureyrar; „upp í sveit“. Ekki liggur fyrir hver teiknaði húsið, en á kortasjá Akureyrarkaupstaðar má finna járnateikningar af húsinu eftir H. Halldórsson, dagsettar í júlí 1942. Giskar höfundur á, að þarna sé um að ræða Halldór Halldórsson byggingafræðing.

            Rétt er að geta þess, áður en lengra er haldið, að húsið virðist ýmist nefnt Þrastalundur eða Þrastarlundur. Í eldri heimildum kemur heitið fyrir án r-s, m.a. í viðtali við Grím Sigurðsson árið 1956, sem og í afmælisgrein um hann árið 1962. Hvort ÞrastAlundur eða ÞrastaRlundur sé réttara, eða jafnvel hvort tveggja rétt; Þrastarlundur er kenndur við einn þröst (eða mann að nafni Þröstur, en Þrastalundur er kenndur við marga þresti. Höfundur bar þetta undir Facebook-hópinn Brekkan fyrr og nú og af svörum þar mátti ráða, að Þrastarlundur sé útbreiddara a.m.k. í seinni tíð.  Hins vegar kom þar fram með óyggjandi hætti, að heitið Þrastalundur sé í raun hið upprunalega og Grímur Sigurðsson og er sá ritháttur í samræmi við vilja Gríms Sigurðsson og fjölskyldu hans. Í samræmi við upprunan kýs höfundur að nota heitið Þrastalundur.  Hins vegar kemur ÞrastaRlundur oftar fyrir í Akureyrarmiðlum á timarit.is og er á öllum opinberum gögnum varðandi húsið, auk þess sem samnefnd stutt gata að húsinu heitir Þrastarlundur. Þá ber íbúðakjarninn í byggingunni óumdeilanlega nafnið Þrastarlundur.

            Húsið Þrastalundur er í raun tvær álmur, sú vestari er upprunalegt hús, einlyft steinhús á háum kjallara með lágu valmaþaki. Á norðurhlið er einlyft viðbygging með valmaþaki. Vestur úr þeirri byggingu er tengibygging yfir í vesturálmu. Er hún einlyft með flötu þaki. Veggir eru flestir múrsléttaðir, bárujárn á vestra húsi en væntanlega dúkur á flötu þaki vesturálmu. Gluggasetning hússins er ýmis konar, en á elsta hlutanum eru horngluggar í anda funkisstefnunnar, sem mjög var ríkjandi hérlendis á 4. og 5. áratugnum.

            Grímur Sigurðsson útvarpsvirki, sem byggði Þrastalund, bjó þar hartnær þrjá áratugi, var Skagfirðingur og ólst m.a. upp í Málmey. Hann starfaði við útvarpsvirkjun í upp undir hálfa öld, á útvarpsverkstæði KEA frá 1938 til 1960 en stofnsetti þá eigið útvarpsverkstæði. Um tíma sinnti hann útvarpsviðgerðum um nánast allt land. Grímur annaðist upptökur á öllu útvarpsefni frá Akureyri um árabil, m.a. í upptökuveri á heimili sínu í Þrastalundi. Grímur var kvæntur Soffíu Sigurðardóttur, sem var Akureyringur. Plöntuðu þau mörgum trjám og ræktuðu glæstan skrúðgarð á víðlendri lóð Þrastalunds. Hlutu þau m.a. verðlaun Fegrunarfélags Akureyrar fyrir skrúðgarð árið 1958. Var húsið alla tíð einbýli. Árið 1995 fékk Svæðisskrifstofa málefna fatlaðra húsið til afnota. Í kjölfarið var ráðist í miklar endurbætur á húsinu, m.a. reist viðbygging til norðurs, og húsið innréttað sem sambýli. Árið 2011 var vesturálma reist, eftir teikningum Fanneyjar Hauksdóttur og nú mun aðstaðan í þjónustukjarnanum Þrastarlundi vera öll með besta móti.

            Þrastalundur er reisulegt og glæst hús og er frágangur á viðbyggingum og tenging milli eldra og yngra húss einstaklega vel útfærð, svo funkishúsið frá 5. Áratugnum nýtur sín eftir sem áður þrátt fyrir miklar breytingar og viðbyggingar. Húsið er vissulega sem nýtt á allan hátt og í mjög góðri hirðu. Ekki liggur fyrir húsið hefur varðveislugildi, en það er álit síðuhafa, að hús á borð við Þrastalund, sem reist eru áratugum á undan umlykjandi byggð og hafa þannig verið í dreifbýli, eigi að hafa varðveislugildi. Húsið og umhverfi þess mjög snyrtilegt og í frábærri hirðu og trjálundurinn, þar sem nokkuð ber á birki-, reyni og grenitrjám sannkölluð græn perla og er eflaust til mikillar ánægju og yndisauka. Í Þrastalundir er, sem áður segir, rekinn þjónustukjarni eða sambýli og eru þar nokkrar þjónustuíbúðir. Hefur þetta ágæta hús gegnt því hlutverki í um aldarfjórðung. Myndirnar eru teknar þann 3. nóvember 2020. Á efri myndinni er húsið séð frá Mýrarvegi (austurhlið) en neðri myndin er tekin við Skógarlund og sýnir vesturálmu hússins. 

 

Heimildir: Bygginganefnd Akureyrarkaupstaðar: Fundargerðir 1951-58. Fundur nr. 905, 10. apríl 1942. Óútgefið, varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

 

Þakka skjót, góð og umfram allt, fræðandi og áhugaverð viðbrögð á Facebook-hópnum Brekkan fyrr og nú

Hús dagsins: Háteigur v. Eyjafjarðarbraut

Þá er komið að fyrsta "Húsi dagsins" árið 2021. En það hús stendur á lágum hól syðst í horni skógarreitsins við gömlu Gróðrarstöðina á Krókeyri, sunnarlega í Innbænum, og nefnist Háteigur.

Haustið 1946 fluttust tvær fjölskyldur samtímis til Akureyrar frá Þórshöfn á Langanesi.  Annars vegar Karl Ásgrímur Ágústsson og Þórhalla Steinsdóttir og hins vegar Helga Ágústsdóttir, systir Karls og maður hennar Ágúst Georg  Steinsson. (Þórhalla og Ágúst voru ekki systkin, ef lesendur velta því fyrir sér). Þau síðarnefndu fluttu að Litla-Garði en Ágúst og Helga fluttust að Vökuvöllum, skammt frá Naustum. En um sumarið hafði Ágúst fengið leyfi til að „[...]byggja hús á fyrir túnhorninu sunnan við Gróðrarstöðina, samkvæmt meðfylgjandi teikningu.[...]“ (Bygg.nefnd. Ak. 1946: 1056) Húsið var sagt einlyft með timburlofti, en ekki tekið fram sérstaklega, að húsið sé steinhús. Umræddar meðfylgjandi teikningar eru ekki aðgengilegar á landupplýsingakorti Akureyrar, og ekki heldur upplýsingar um hver teiknaði. (E.t.v. Tryggvi Jónatansson ?) Þar liggja hins vegar fyrir upprunalegar raflagnateikningar af Háteigi, undirritun orðin ógreinileg, en dagsetningin er 22. júlí 1946. 

Háteigur er einlyft steinhús í funkisstíl, með lágu valmaþaki og smáum útskotum til austurs og norðurs. Veggir eru múrhúðaðir og bárujárn á þaki og krosspóstar í flestum gluggum. Þá er einnig stærra útskot til suðurs og er þar um að ræða viðbyggingu.

Fullbyggður mun Háteigur hafa verið 1947 og urðu fjölskyldurnar fyrrnefndu þar með nágrannar við Eyjafjarðarbrautina,  því Litli- Garður stendur aðeins um 150 metra sunnan Háteigs. Eru húsin byggð úr landi Nausta, líkt og  drjúgur hluti sunnanverðs bæjarlands Akureyrar. Í Byggðum Eyjafjarðar fer ekki miklum sögum af búskap á Háteigi og líkast til var hann í öllu falli fremur smár í sniðum. En ekki skiptir öllu magnið heldur gæðin. Ágúst Steinsson og Helga Ágústsdóttir bjuggu ekki lengi í Háteigi, því árið 1952 keypti Tilraunaráð ríkisins húsið og varð það íbúðarhús forstöðumannsins, Árna Jónssonar. Árni, sem fæddur var og uppalinn í Sandfellshaga í Öxarfirði, hafði unnið að ýmsum ræktunar- og búvísindastörfum á Suðurlandi, m.a. í Ölfusi og Fljótshlíð. Árni var ráðinn forstöðumaður Tilraunastöðvarinnar á Akureyri árið 1949 og bjó fyrstu árin í Gróðrarstöðvarhúsinu. Á þeim árum stóðu til miklar byggingarframkvæmdir við Gróðrarstöðina, en kaup Tilraunaráðsins á Háteigi kom í stað þeirra áforma. Bjó Árni í Háteigi ásamt fjölskyldu sinni í ríflega hálfan annan áratug, eða til 1969. Eiginkona Árna Jónssonar var Ingibjörg Rist Lárusdóttir. Hafa síðan ýmsir átt og búið í Háteigi. Um 1978 var byggt við húsið til suðurs, eftir teikningum Aðalsteins V. Júlíussonar, og á sama tíma byggður bílskúr norðan við húsið.

Háteigur er sérlega snyrtilegt og reisulegt hús og umhverfi þess til mikillar prýði. Stendur það innan um sérlega gróskumikinn skógarreit og ber þar mikið á t.d. öspum og greni. Yfir sumarið er húsið nánast hulið vegfarendum Eyjafjarðarbrautar. Háteigur hefur ekki verið tekinn fyrir í neinni húsakönnun svo síðuhafi viti til og þar af leiðandi ekki kunnugt um varðveislugildi hússins. Byggingargerð hússins er nokkuð dæmigerð fyrir fimmta áratuginn, einlyft og látlaust funkishús. Háteigur er vitaskuld ekki hluti neinnar götumyndar en segja má, að hann sé þátttakandi í skemmtilegri heild dreifbýlis við syðri mörk Akureyrarkaupstaðar (gegnt Flugvellinum) og auðvitað ætti sú torfa að njóta einhvers varðveislugildis. A.m.k. að áliti síðuhafa. Húsið er einbýli og hefur alla tíð verið svo. Myndirnar af Háteigi eru teknar þann 26. apríl 2020, þar sem horft er til vesturs frá Drottningabrautinni, en önnur í ljósaskiptunum þann 3. janúar 2021, og sýnir hún norðurhlið Háteigs.

 

Í brekkunum ofan Háteigs eru matjurtagarðar Akureyringa, en frá árinu 2009 hefur bæjarbúum boðist að leigja um 15 fermetra skika til ræktunar. Er um að ræða mjög vinsæla þjónustu og oftar en ekki komast færri að en vilja. Verður það enda æ fleirum ljóst, hversu dýrðlegt og gefandi það er, að rækta eigið grænmeti. Ávinningurinn er raunar margfaldur, fjárhagslegur og umhverfislega - auk þess hlýtur það ætíð að bragðast best, sem maður hefur ræktað sjálf/ur. Síðuhafi veltir því raunar stundum fyrir sér, hvort húsfélög eða einstaka íbúar fjölbýlishúsa, sem mörg hver standa á nokkuð víðlendum lóðum, hugkvæmist aldrei, að koma upp matjurtagörðum fyrir íbúa sem það vilja. Myndin til hliðar er tekin 24. september 2017.

Heimildir: Byggingarnefnd Akureyrar. Fundargerðir 1941-48. Fundur nr. 1056, 21. júní 1946. Óprentað, óútgefið; varðveitt á Héraðsskjalasafninu á Akureyri.

Guðmundur Steindórsson, Jóhannes Sigvaldason, Kristján Sigfússon. 1993. Byggðir Eyjafjarðar 1990. Akureyri: Búnaðarsamband Eyjafjarðar.